وسى اپتا قازاقستان حالقى ءۇشىن كۇتپەگەن وقيعالارعا تولى بولدى. 19 ناۋرىزدا نۇرسۇلتان نازارباەۆ پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگىن توقتاتاتىنىن جاريالادى دا، كونستيتۋتسيا بويىنشا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى وكىلەتتىگىن ۋاقىتشا قاسىم-جومارت توقاەۆ قابىلداپ الدى. 

بۇل تاريحي وقيعا ەل حالقىن عانا ەمەس، الىس-جاقىن شەتەل جۇرتشىلىعىن دا بەي-جاي قالدىرمادى. قازاقستاننىڭ ءار قادامىن كوز اۋدارماي كۇزەتىپ وتىرعان كورشىمىز – قىتايدىڭ اقپارات قۇرالدارى دا بۇل وقيعانى جارىسا جازىپ جاتىر. ءبىرى نازارباەۆتىڭ نە ءۇشىن كەتكەنىن تالداسا، ەندى ءبىرى جاڭا پرەزيدەنتتىڭ كىم ەكەنىن زەرتتەپ الەك. بىراق كوبى وزدەرىنىڭ تۇپكى ماقساتى – "جاڭا باسشىنىڭ كەلۋىمەن قازاق-قىتاي قاتىناسى قالاي بولادى، قازاقستانداعى مول مۇددەمىزدىڭ مۇرتى بۇزىلا ما" دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە باس قاتىرۋدا.

قىتايدىڭ ءىرى باسىلىمدارىندا جاريالانعان ماقالالاردىڭ بارىنە ءتان ەرەكشەلىك – تاۋەلسىزدىك العالى قازاقستاننىڭ وراسان زور تابىسقا جەتكەنىن ءارى سول جەتىستىكتىڭ بىردەن-ءبىر سەبەپكەرى نازارباەۆ ەكەنىن ايتادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى 40% جۇمىسسىزدىق جايلاعان، سانسىز ۇلت سان تاراپقا تارتقان، ورتاق يدەولوگيا جوق، ءوندىرىسى سالدانعان ەلدى قابىلداپ العان نۇرسۇلتان نازارباەۆ 28 جىلدا قوعامى ورنىقتى، ەكونوميكاسى تۇراقتى مەملەكەت قۇرىپ شىقتى دەپ باعالايدى.

«نۇرسۇلتان نازارباەۆ – كسرو كەزىنەن بەرى بەلسەندىلىگىەن تايماعان ساناۋى ساياساتكەردىڭ ءبىرى»

- نازارباەۆ پراگماتيزمدىك ۇستانىمداعى ساياساتكەر, - دەپ جازادى يان يۋنفەي اتتى اۆتور قىتايداعى اسا ءىرى Sina.com سايتىندا. ءوز ەلىنىڭ ناقتى جاعدايى مەن قۋاتىن نازاردا ۇستاي وتىرىپ، ۇستامدىلىقپەن ءىس جۇرگىزدى دەپ ەسەپتەيدى اۆتور. «ماسەلەن، ءتىل ماسەلەسىندە ورىس تىلىنە ۋكرايناشا اشىق قارسى شىقپادى. قايتا ەل حالقىن ءۇش ءتىلدى – قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلدەرىن مەڭگەرۋگە شاقىرىپ وتىردى. 

نازارباەۆ سىرتقى ساياساتتا دا وسىنداي ۇستانىمدا. ول ءىس-ساپارمەن تۇركياعا بارسا تۇركىنىڭ ۇرپاعى ەكەنىن، ارابياعا بارسا مۇسىلمان ەكەنىن العا تارتادى.تمد ەلدەرىمەن ورتاق مۇرا مەن بولاشاققا يە ەكەنىن ايتادى. ال باتىس ەلدەرىندە حالىق سايلاعان پرەزيدەنت ەكەنىن، ادام قۇقىعىن العى شارت ەتىپ ۇستاناتىنىن ءسوز ەتەدى. قىتايعا كەلسە كورشى اقىسى – ءتاڭىر اقىسى ەكەنىن ەسكە سالادى»، - دەيدى ماقالادا.

بىردە اقش-قا ساپارىندا پرەزيدەنت بۋشتىڭ "ەلىڭىزگە قىتايدىڭ اۋىز سالۋىنان قورىقپايسىز با" دەگەن سۇراعىنا نازارباەۆ "سول ءۇشىن قازىر وسىندا وتىرمىن عوي" دەپ جاۋاپ بەرگەنىن ايتادى اۆتور. ءارى تۇركيا مەن رەسەي قارىم-قاتىناسىنىڭ وڭالۋىنا نازارباەۆتىڭ ارابيلىك جاساۋى ەسەر ەتتى دەيدى. «ول ءارى تۇركى جۇرتىنىڭ ءبىر بولىگى، ءارى كەڭەس وداعىنىڭ بۇرىنعى مۇشەسى رەتىندە ورىس-تۇرىك قاتىناسىن وڭاۋعا كۇش سالدى. بۇعان قوسا، رەسەي مەن سيريا ماسەلەسەىندە دە ءوز ەلىن كەلىسسوز الاڭى رەتىندە ۇسىندى. بۇل رەتتە ول مەيىرىمدى مۇسىلمان بولىپ شىعا كەلدى»، - دەيدى.

اۆتور ءدال وسى ماقالاسىندا نازارباەۆتىڭ كەيىنگە قالتىرعان ساياسي مۇراسى رەتىندە ەەو، شىۇ جانە «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» باعدارلاماسىن اتايدى. «اتالعان ۇيىم نەمەسە وداقتار ارقىلى قازاقستان قوس كورشىسى رەسەي جانە قىتايمەن قارىم-قاتىناسقا باسا نازار اۋدارىپ وتىر»، دەيدى. وسى ءسوزىن دالەدەۋ ءۇشىن نازارباەۆتىڭ: «ءبىزدى مۇحيتپەن شەكتەسپەيدى دەۋگە كەلمەيدى. ءبىز ءۇشىن ەكى مۇحيت بار – رەسەي مەن قىتاي. ەگەر قۇرلىقتاعى تاسىمال جولىن بايلانىستىرا الساق، بۇل ەكى ەل ءبىز ءۇشىن ەڭ ۇلكەن مۇحيت»، دەگەن ءسوزىن مىسالعا الادى.

«نازارباەۆ وڭ شەشىم شىعاردى»

قىتاي ساياساتتانۋ جانە قۇقىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىسى ۆان سياوۆەي «قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ قىزمەتتەن كەتۋى توسىننان ورىن السا دا، نەگىزى قيسىنعا كەلەتىن وقيعا» دەيدى. ونىڭ ويىنشا، نازارباەۆ پرەزيدەنتتىكتەن كەتكەنىمەن، جاقىن ارادا ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتا ەش وزگەرىس بولمايدى. سول قاتاردا رەسەي مەن قىتايعا دەگەن دوستىق قارىم-قاتىناس بۇرىنعىداي ساقتالادى.

«قازاقستان باسشىسى توسىننان ورنىنان كەتتى. بىراق بۇل جاعدايدى مۇلدە قيسىنسىز دەۋگە كەلمەيدى. ونىڭ ورنىنان كەتۋىنە سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا ەلدە ورىن العان ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق ماسەلەلەردىڭ قاتىسى بار. 21 اقپاندا ول ۇكىمەتتى تاراتىپ جىبەردى. بۇنىڭ ءوزى سوڭعى جىلدارى ورىن العان ماسەلەلەر ءۇشىن ەل الدىندا جاۋاپ بەرۋ ەكەنى ءسوزسىز.

ءدال قازىر ءوز ەركىمەن وكىلەتتىلىگىن توقتاتۋدىڭ نازارباەۆ ءۇشىن پايداسى مول. ەڭ الدىمەن، ول ءوزىنىڭ مۇراگەرىن ەرتەرەك ەل ىسىنە ارالاستىرىپ، كەلەسى سايلاۋدا جەڭىپ شىعۋىنا مۇمكىندىك جاسايدى. ەكىنشىدەن، دەنساۋلىعى سىر بەرمەسە دە ءوز ەركىمەن كەتىپ، ساياسي قارسىلاستارىنىڭ ونى "تاققا جابىسىپ الدى" دەپ كىنالاۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ۇشىنشىدەن، قاۋىپسىزدىك كەڭەسى مەن بيلىكتەرگى پارتيانىڭ توراعاسى رەتىندە ەل بيلىگىن ءالى دە قولدان شىعارمايدى. بۇعان قوسا، جاسى 80-گە تاياعان قارت باسشى پرەزيدەنتتىك قىزمەتپەن قاربالاس بولماي، الاڭسىز تىنىعا جاتىپ ەلدى باسقارادى»، - دەپ جازادى اۆتور.

«نازارباەۆتىڭ كەتۋى قازاقستانعا قالاي اسەر ەتەدى»؟

«نۇرسۇلتان نازارباەۆ پرەزيدەنتتىكتەن كەتكەنىمەن، قاۋىپسىزدىك كەڭەسى جانە "نۇر وتان" پارياسى توراعاسى قىزمەتىندە قالاتىنىن ءوزى ايتتى. وسىدان-اق، ول رەسمي تۇردە كەتكەنىمەن، ءىس-جۇزىندە پرەزيدەنتتىك ءرولىن ساقتاپ قالادى. باستى سەبەپ، ونىڭ ەل ىشىندە ەرەكشە بيىك ورنى بار. ەكىنشىدەن، ءدال قازىر ەلدە نازارباەۆتىڭ ساياسي ورنىنا تالاسا الاتىن ءىزباسار جوق. سوندىقتان ونىڭ پرەزيدەنتتىكتەن باس تارتۋى قازاقستانعا ايتارلىقتاي اسەر ەتپەيدى. جاڭا پرەزيدەنت نازارباەۆ سالعان جولمەن جۇرەدى. 

نازارباەۆ ءوز مالىمدەمەسىندە قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قازاقستاندى باسقارۋعا لايىق تۇلعا ەكەنىن ايتتى. وسىعان قاراپ كەي ساراپشىلار ونىڭ مۇراگەرى ءدال وسى توقاەۆ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. بۇل بولجامدى قولداۋعا ابدەن بولادى. الايدا بىردەن-ءبىر تالعام بۇل ەمەس ەكەنى دە ءسوزسىز، جاقىندا عانا ۇكىمەت باسىنا كەلگەن مامين دە پرەزيدەنت سايلاۋىنا بيلىك پارياسى اتىنان ۇسىنىلۋى مۇمكىن. ءتىپتى، ناقتى مۇراگەر كوپ نازارىنا ىلىكپەگەن، بەيمالىم تۇلعا بولۋى دا عاجاپ ەمەس»، - دەپ قورىتىندىلايدى اۆتور ماقالاسىن.

باستا ايقانىمىزدا، قىتاي باسىلىمدارىنادا جارىق كورگەن ماقالالاردىڭ باسىم كوبى ءبىر سىردىرعى. ول تۇسىنىكتى دە. وزگەشە ويلايتىن، توسىن وي ايتاتىن ادام كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ ھاس جاۋى ەكەنىن بىلەمىز. ەندى تاعى ءبىر الپاۋىت اقپارات اگەنتىگى Sohu.com-دا جاريالانعان مىنا ماقالاعا مان بەرەيىك.

بۇل ماقالا دا جوعارداعى ەكى ماتاريال سەكىلدى اشىق دەرەك كوزدەردەن الىنعان مالىمەتتەردى كوپ نازارىنا ۇسىنعان. سودان كەيىن، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اتالعان مالىمدەمەنى جاساۋدان ءبىر كۇن بۇرىن استانادا ءدىن وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، مەشىت قۇرلىسىن باستاۋ راسىمىنە قاتىسقانىن، بۇل كۇنى ەرتەڭ پرەزيدەنتتىكتەن كەتەتىن ادامنىڭ ارەكەتى ەمەس ەكەنىن جازادى.

«بىراق، ءمان بەرىپ قاراعاندا بۇل وقيعانىڭ بىرتە-بىرتە جۇزەگە اسقانىن بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، بيىل اقپاننىڭ باسىندا نازارباەۆ كونستيتۋتسيالىق كەڭەستەن پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن مەرزىمىنەن بۇرىن توقتاتۋ تۋرالى سۇرادى. ءدال سول اقپان ايىنىڭ ورتاسىندا ۇكىمەتتى تاراتىپ، قايتا جاساقتادى. ودان ارعىسىن ايتقاندا، 2017 جىلدان باستاپ نازارباەۆتىڭ باستاماشىلىعىمەن پرەزيدەنت قۇزىرەتى ءسال شەكتەلدى. ءارى ۇكىمەت پەن پارلامەنتكە بۇرىنعىدان كوبىرەك قۇزىرەت بەردى. وسى ارقىلى نازارباەۆتان كەيىنگى پرەزيدەنت تۇڭعىش پرەزيدەنت سىندى ەرەكشە قۇقىققا يە بولا المايتىن بولدى. ونىڭ ۇستىنە 2018 جىلى شىلدەدە قابىلدانعان «قاۋىپسىزدىك كەڭەسى تۋرالى زاڭ» قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسىعا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن توراعا رەتىندە باسقارۋ قۇقىعىن ءومىر بويىنا بەردى. وسى ەرەكشە قۇقىق نازارباەۆقا پرەزيدەنت بولماسا دا، ەلدەگى ماڭىزدى ورنىن كونستيتۋتسيا بويىنشا ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەردى».

اتالعان ماقالادا قىتايدىڭ زاماناۋي حالىقارالىق قاتىناستار اكادەمياسى ورتا ازيا ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى دين ءسياوسيننىڭ پىكىرى بەرىلگەن. «نازارباەۆ پرەزيدەنتتىكتەن كەتۋ جايلى كوپتەن بەرى ويلاپ ءجۇردى. ول بۇرىن ءوزىنىڭ سينگاپۋر جولىن ۇلگى تۇتاتىنىن ايتقان بولاتىن. سينگاپۋردىڭ تۇڭعىش پرەمەر-ءمينيسترى لي كۋا́ن يۋ وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى بۇل قىزمەتىنەن ءوز ەركىمەن كەتىپ، ۇكىمەتكە اعا مينيستر رەتىندە ىقپالىن جۇرگىزگەن»، - دەيدى دين سياوسين.

«جاڭا پرەزيدەنت – قىتاي حالقىنىڭ كونە دوسى»

قىتاي اقپارات قۇرالدارىنىڭ كەلەسى قىزۋ تالقىلاعان تاقىرىبى – قازاقستاننىڭ جاڭا پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ جايلى بولدى. توقاەۆ كىم، قىتايعا دەگەن كوزقاراسى قانداي دەگەن سۇراقتار قاتتى قىزىقتىرسا كەرەك.

20 ناۋرىز كۇنى وتكەن قحر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءباسپاسوز ماجىلىسىندە اتالعان ۆەدومستۆو وكىلى گەن شۋان قازاقستاننىڭ جاڭا پرەزيدەنتىن «قىتاي حالقىنىڭ كونە تانىس، جاقسى دوسى» دەپ اتاعان.

«قازاق-قىتاي قاتىناسىنىڭ قازىرگى ساتتەگى جاقىندىعى جالعاستى ساقتالعانىن قالايمىز. قازاقستان تاراپى ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول جوباسىن بارىنشا قولداپ، اتسالىسىپ كەلەدى. ەكى ەلدىڭ وسى جوبا اياسىندا جەتكەن جەتىستىگى ۇشان-تەڭىز. ءبىز قازاقستان-قىتاي سەلبەستىگىنىڭ ساقتالاتىنىنا سەنىمدىمىز. 

نازارباەۆ پرەزيدەنت قازاقستان ەلىن قالىپتاستىرۋشى ءارى دامىتۋشى تۇلعا. ءوز حالقىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن كوشباسشى. قىتايلىق تاراپ نازارباەۆتىڭ شەشىمىنە تۇسىنىستىكپەن قارايدى»، - دەيدى گەن شۋان.

قىتايلاردىڭ ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاڭا پرەزيدەنتىن جاقسى دوسىمىز دەپ جاقىن تارتۋىنىڭ ءوز سەبەبى بار. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى وتكەن عاسىردا قىتايدا ءبىلىم العان، ءارى كەڭەس وداعىنىڭ قىتايداعى كونسۋلدىعىندا قىزمەت ىستەگەن.

«توقاەۆ 1953 جىلى الماتىدا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ايگىلى جازۋشى. اناسى شەت تىلدەر ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەگەن. اناسىنىڭ اسەرىمەن توقاەۆ بالا كۇنىنەن شەت تىلدەرىن ۇيرەنگەن. قازاق، ورىس تىلدەرىنەن بولەك، اعىلشىن، فرانتسۋز، قىتاي تىلدەرىن تولىق مەڭگەرگەن. 1983 جىلى بەكين ءتىل ۋنيۆەرسيتەتىندە ون اي ءبىلىم العان. كوپ وتپەي كەڭەس وداعىنىڭ قىتايداعى كونسۋلدىعىندا قىزمەتكە تۇرىپ، سوندا 1991 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەگەن. 2017 جىلى ول ءوزىنىڭ “قىتايتانۋشى” ەكەنىن، ءارى قىتايدا 8 جىل قىزمەت ىستەگەندىكتەن، ول ەلدىڭ جاعدايىنا قانىق ەكەنىن ايتقان. 2016 جىلى ول بەكيندە تۇنىق قىتاي تىلىندە بايانداما جاساعانى ەسىمىزدە. بۇعان قوسا، بۇۇ-نىڭ بۇرىنعى ورىنباسار حاتشىسى سەرگەي وردجونيكيدزە كەڭەس كونسۋلدىعىندا قىتاي ءتىلىن ەڭ جەتتىك مەڭگەرگەن قىزمەتكەر توقاەۆ بولعانىن ايتادى. باس كونسۋلدىڭ اۋدارماشىسى بولعان»، - دەپ قازاقستان پرەزيدەنتىن وزدەرىنە جاقىنداتۋعا بارىنشا تىرسىپ جاتىر.

قىتاي اقپارات قۇرالدارىنىڭ قازاقستانداعى پرەزيدەنت الماسۋىنا اسا نازار اۋدارىپ وتىرعانىن ايتتىق. ولار ءتىپتى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداعان ۇندەۋىن ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ جاريالاپتى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، قىتاي بولسىن رەسەي بولسىن كەز-كەلگەن كورشىمىز قازاقستاندى بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. ءتىپتى كورشىلەرىمىز عانا ەمەس، الىس-جۋىق شەتەل اقپارات قۇرالدارى ەلىمىزدى الاقانىنداعىداي اڭدىپ وتىر. ەلدە نە جاعداي ورىن الىپ جاتىر ءبارىن كوزبەن كورگەندەي جازىپ-سىزادى. سونداعى اڭديتىنى ەلىمىزدەگى مىڭ ءتۇرلى مۇددەلەرىنىڭ جاي-كۇيى. قايتسەك قازاق دالاسىنداعى مول بايلىقتىڭ مايلى جىلىگىن ءمۇجيمىز دەگەن وزبىرلىق ەكەنى ءسوزسىز. وسى جولى دا ەلدەگى پرەزيدەنت الماسۋىن زەرتتەپ، وزگەرىسكە دايىن بولۋعا قام جاساپ وتىر.

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz