«قازاق حاندىعى. التىن تاق» اتتى كوركەم فيلم جارىق كوردى. فيلم رەجيسسەرى – رۇستەم ابدىراشەۆ. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ كەزەڭى، اۋەلگى تاق تالاستىق پەن باق تالاستىق تۋرالى تولعايتىن جوبانىڭ «قازاق حاندىعى. الماس قىلىش» اتتى العاشقى باستاۋى وسىدان ەكى جىل بۇرىن كورسەتىلگەن. بۇل فيلم كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ حاندىق قۇرىپ، ىرگە كەڭەيتۋ، مەملەكەتتىڭ بوساعاسىن بەكەمدەۋ بارىسىن تاسپالاعان ەدى. «التىن تاق» - قازاق حاندىعىنىڭ كوركەم شەجىرەسى. كورسەتىلىمى ەندى باستالعان ءفيلمنىڭ شىعارماشىلىق ۇجىمىمەن جولىعىپ، از-كەم سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

رۇستەم ءابدىراشوۆ: «ءبىز شىنىندا دا مىڭ ءولىپ، مىڭ تىلىگەن ەلمىز»

– اۋەلى كينوڭىزدىڭ كورەرمەنگە جول تارتقانىمەن قۇتتىقتايمىن! فيلم كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟

– شىعارماشىلىق ادامى  بولعاسىن ءوز ىسىڭە ەشقاشان ءجۇز پايىز كوڭىلىڭ تولمايدى. كينو – تۇسىنبەيتىن ونەر. مىنەزىڭنىڭ ارقاسىندا، كۇش-جىگەردىڭ ارقاسىندا الىپ شىعاسىڭ. كورەرەمەنگە سەنىڭ قانداي جاعدايدا جاساعانىڭ، قانداي قيىندىق كورگەنىڭ قىزىق ەمەس، وندا ولاردىڭ شارۋاسى جوق. كورەرمەن ءوز بيلەتىن الىپ، ءوزى قالاعان كينوسىن كورگىسى كەلەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، قازاق كينوسى سوڭعى جىلدارى دامۋ ۇستىندە. «قزاق حاندىعى» ءبىرىنشى ماۋسىمنان ەلدىڭ نازارىندا. قازىر كينو ءبىتىپ جاتقانمەن، سەريالدىڭ جۇمىسى ءالى جاسالۋدا. سەريالدىڭ ءوزىنىڭ دە تىنىسى بولەك. كوبى تۇرىكتەردىڭ «ەر تۇعىرىل» ءفيلىمىن مىسالعا كەلتىرىپ جاتادى. اشىعىن ايتساق، ول تەلەسپەكتاكل ىسپەتتەس دۇنيە. ازداپ كينونىڭ ەلەمەنتتەرى بار. ال بىزدىكىن اۋىز تولتىرىپ كوپ سەريالى تەلەۆيزوندى كينوفيلم دەپ ايتۋعا بولادى. ياعني، ەكى اياعىنان تىك تۇرعان ۇلكەن جوبا جاسالدى. ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ ارقاسىندا، بىرلىگىمىزدىڭ ارقاسىندا وسىنداي دۇنيەلەر ومىرگە كەلدى. اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان كۇن دەپ ايتۋعا بولادى. ۇلتتىڭ اكەلەرى بولعان جانىبەك پەن كەرەي، شىن مانىندە، ەلدىڭ نەگىزىن قالاعان بيىك حاندار. ءبىز، راسىندا دا، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلىگەن ەلمىز. ءار ءداۋىردىڭ الاساپىران وقيعالارىنىڭ ءبارىن عىلىمي نەگىزدەرگە سۇيەنىپ، بارىنشا شىنايى بەرۋگە تىرىستىق.

– ءتۇسىرىلىم الاڭىندا بولعان قىزىقتى وقيعا ەسىڭىزدە مە؟

– تاريحي فيلمدەر جاساعان كەزدە، ادەتتە، تۋلاردى، بايراقتاردى تۇسىرگەن كەزدە، ولاردىڭ جەلدەي جەلپىپ، ادەمى بولىپ تۇرۋى وتە قيىن. كەيدە جەل سوقپاي قالعان كەزدە جەلدەتكىش ارقىلى جاساندى جولمەن جەلبىرەتۋگە تۋرا كەلەدى. قينالىپ جاتامىز. قانشاما اسكەردىڭ بايراعىنىڭ ءبارىن جەلبىرەتۋ قيىن.  ال وسى فيلمدە، ءبىر قىزىعى، ءبىزدىڭ كوتەرگەن بايراقتاردىڭ ءبارى دە كۇنمەن تالاسا جەلبىرەپ، كوزگە شوقتاي باسىلىپ تۇردى. وسىعان ءوزىم تاڭ قالدىم. ءتۇسىرىلىم جوقتا جاي عانا قيمىلسىز تۇرعان بايراقتاردىڭ ءتۇسىرىلىم باستالعان ساتتە جەلمەن تالاسا جەلبىرەي جونەلگەنىن كورىپ شىنىندا، ءىشىم جىلىپ، تاڭدانىسىمدى جاسىرا المادىم. بۇل دا ءبىر تىلسىمنىڭ بار ەكەنىنىڭ دالەلى.

– جىراۋلاردىڭ جىرلارى، جالپى ءسوز ونەرى سىزدەرگە كوپ كومەكتەسكەن سەكىلدى.

– اكەلەرىمىز ءتىلدىڭ تاعدىرىن، ۇلتتىڭ تاعدىرىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ ءوتتى. ءبىز سونى بارىنشا جالعاستىرۋ ۇستىندەمىز. وسى ءفيلمدى باستاعان كەزدە ءابىش كەكىلباەۆ، مۇحتار ماعاۋين اعالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن قايتالاپ وقىپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. ءبىز جىرشى-جىراۋلاردىڭ تاعدىرىن زەرتتەۋ ارقىلى كينوعا كوپ ماتەريال تاپتىق. دەرەكتەردى رۋحاني تىرىلتۋگە كوپ كومەك ەتتى دەپ ايتا الامىز. بىزگە ەسكى زامانداردان دەرەكتى فيلمدەر دە، ساپالى فوتولار دا قالعان جوق. بىراق سول ءسوز ونەرىنىڭ كۇشى ارقىلى ءبىز بۇل فيلمگە كوپ تۇزدىق تاپتىق.

– ءفيلمنىڭ اياسىندا ءبىرشاما ىزدەنىسكە بارعانىڭىز بىلىنەدى.

– رۋحاني بايلىق رەتتەلسە، قالعان بايلىقتىڭ ءبارى ورنىنا كەلەدى. ەگەر ادامنىڭ جانى كەدەي بولسا، ول ەشقاشان بايىمايدى. بايلىق-داۋلەت جۇعىستى بولۋ ءۇشىن ول ادام تەرەڭ ءبىلىمدى بولۋ كەرەك. اۋەزوۆ: «ءبىلىم باقتىڭ جىبەرمەيتىن قازىعى، ءبىلىمسىز باق الدەكىمنىڭ ازىعى» دەيدى. ءبىز ءبىلىمدى بولاشاقتىڭ داۋارىنە قاراي كەلە جاتىرمىز. ۇرپاق قايتادان جاڭعىرا تۇسۋدە. ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر ءبارى جاڭارادى، تۇلەيدى. مىنە، ناۋرىز دا تويلانىپ وتىر. «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ جاتادى. مەن «ۇلى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ ايتار ەدىم. «ۇلى ۇلىس» دەپ وتىرعانىمىز – التىن وردا. التىن وردانىڭ تاريحي اتاۋى – ۇلى ۇلىس.

ەرلان تولەۋتاي: «ءبىر بەتتىك تاريحتىڭ شۋاعى»

– قازاقتىڭ سالقار تاريحىن بۇل شاعىن سەريالعا سىيدىرۋ قيىنعا تۇسپەدى مە؟

– جالپى بۇل جوبا 2015 جىلى باستالعان. فيلم ەلباسىمىز نازارباەۆتىڭ ءپۋتيننىڭ «قازاقتا شەكارا بولماعان» دەگەن سوزىنە جاۋابى سەكىلدى بولدى. قازاق فيلمىنە تۇڭعىش پرەزيدەنت ءوزى تاپسىرما بەردى. 2015 جىلى ءتۇسىرىلىمدى باستاپ جىبەردىك. رەجيسسەرىمىز – رۇستەم ابدىراشەۆ. ءتورت جىلعا سوزىلدى. وتە اۋىر، كۇردەلى جوبا بولدى. مىڭعا جۋىق ادام قاتىستى. قانشاما جاڭا اكتەرلەردىڭ تۇساۋى كەسىلدى. ءبىرىنشى كەزەڭ «الماس قىلىش» دەپ اتالعانى بەلگىلى. كينو – جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» كىتابى بويىنشا ءتۇسىرىلدى.

– «تاريحتى جەڭگەن جاق جازادى» دەگەندەي، قازاقتىڭ تاريحىن كوبىنە گرەك جازبالارى مەن پارسى، ورىس جازبالارىنان وقيمىز. سىزدەر قانداي تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەندىڭىزدەر؟

ء–بىزدىڭ ءبىر كەمشىلىگىمىز – ءبىزدىڭ جازبا تاريحىمىز جوق. «وقۋعا سەنگەن ۇمىتشاق، جازۋعا سەنگەن جاڭىلشاق» دەگەن ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ءسوزى بار. «بابالارىمىز جازباپتى» دەيدى. جادىنا تۇيگەن. قازاقتاڭ بۇگىنگە جەتكەن اڭىز-اڭگىمەلەرىنىڭ ءتۇبىن قازساق ءبارى راس. ءبىز وسى نەگىزگە سۇيەندىك. سوسىن پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءبىر تالابى بولدى. «قيالدان ەشتەڭە شىعارماڭدار، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» ەڭبەگى الدارىڭدا تۇر، سونى تەمىرقازىق ەتىپ تۇسىرىڭدەر» دەدى. ەسەنبەرلين رومانىن شىنايى فاكتتەر نەگىزىنە سۇيەنىپ جازعان. عالىمدار ەندى دالەلدەگەن دەرەكتەر سول ەڭبەكتە ءورىپ ءجۇر. نەگىزى، قازاق حاندىعى تاريحى جايلى جازبا دەرەكتەر از. ءبىزدىڭ سۇيەنگەنىمىز كوبىنە «الماس قىلىش»، ال دەرەك كوزدەرى دەسەك، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي جانە «بابىرناما» ەڭبەكتەرى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءوزىنىڭ «تاريحي راشيدي» ەڭبەگىندە «قازاق حاندىعى 1465 جىلى قۇرىلدى، انىعى اللاعا ايان» دەيدى. فيلمگە سولاي جازىپ قويدىق. دۋلاتي بۇل كەزەڭنەن ءسال كەيىن ءومىر سۇرسە دە، حاندىق جايلى جاقسى حاباردار بولعان ادام. قاسىم حان جايلى جازعاندارى دا كەرەمەت. سوسىن اقساق تەمىردىڭ دە كىتابى بار. ءبىز وسىنداي دەرەك كوزدەرىنە سۇيەندىك. تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ: «قوندىگەردىڭ ءبىر-اق بەتتىك تاريحى» دەگەن تاماشا ەڭبەگى بار. شىنىندا، ءبىر-اق بەتتىك تاريح قوي. سول ءبىر بەت تاريحتان ءبىز 20 سەريال فيلم تۇسىردىك. ءبىرىنشى ماۋسىمى «الماس قىلىش»، ال سوڭعى 10 سەريالى ءفيلمى وسى «التىن تاق»  بولىپ شىقتى. «التىن تاقتىڭ» ارنايى تاپسىرىس بويىنشا كينو نۇسقاسىن دا شىعاردىق.

– ءتۇسىرىلىم الاڭىندا قانداي قىزىقتى جايتتار بولدى؟

– ءبىز 2015 جىلى تۇسىرىلمگە جازدا شىعۋىمىز كەرەك ەدى.  اقشانىڭ كەش بولىنۋىنە بايلانىستى كۇزدە شىقتىق. ول كەزدە كۇن قىسقارىپ كەتكەن بولاتىن. جازعا تىگىلگەن كيىمدەرمەن كۇزدە ارتىستەر رولدەرىن ويناپ شىقتى. ءبارىمىز قاتتى توڭدىق. ۇلكەن دالادا جەل ازىناپ، ءبىراز الەككە تۇسكەنىمىز بار. ال جازدا قالىڭ ساۋىت-سايماندارمەن اپتاپ ىستىقتا كۇنگە كۇيگەن كۇندەرىمىز دە بولدى. كەيدە اتتاردىڭ ءوزى اۋىر جۇك پەن ساۋىتتاردى كوتەرە الماي قۇلاپ جاتتى. وڭاي ەمەس، ارينە. ادامدار وتە جۇدەپ كەتتى. سونداي ءبىر ساتتە كەرەي حاننىڭ رولىندە ويناعان اعامىز «مەن تالاي اۋىر ەڭبەك ىستەدىم، بىراق دۇنيەدە بۇدان اۋىر ازاپ بولادى دەپ ويلاعان جوقپىن» دەگەن بولاتىن.

قايرات كەمالوۆ: "كەرەي حان – كينوداعى العاشقى ءرولىم" 

 – كەرەي حان – تاريحي تۇلعا. سۋرەتى نەمەسە شىنايى بەينەسى قالماعان تۇلعانىڭ كينوداعى وبرازىن سومداۋ قيىنعا تۇسپەدى مە?

– ارينە، قيىن بولدى. كەرەي حاننىڭ بەينەسىن كوزىمەن كورگەن ەشكىم جوق. سول ءۇشىن ونىڭ وبرازىن جاساۋ قاي اكتەرگە بولسىن قيىندىق تۋدىرادى. قيىندىقتان شىعۋدىڭ جولى – كەرەي حاننىڭ زامانىندا قانداي تاريحي كەزەڭدەر، وقيعالار بولدى، ەل قامىن ويلاعان تاريحي تۇلعا سونداي وقيعالار ىشىندە قانداي شەشىم قابىلداۋعا ءتيىستى دەگەندى كوز الدىمىزعا ەلەستەتتىك. ەكىنشى جاعىنان، شىعارماشىلىق قيال ارقىلى سول تۇلعانىڭ سىرت بەينەسى مەن ىشكى دۇنيە تانىمى بىرتە-بىرتە ەلەس بەرە باستادى. ەڭ ماڭىزدىسى – رەجيسسەردىڭ كومەگى بولدى. رەجيسسەر رۇستەم ءابدىراشتىڭ قيالانىداعى كەرەي حاندى سومداۋعا تىرىستىق. رەجيسسەر مەن اكتەردىڭ ويى ءبىر جەردەن شىققاندا عانا فيلم ويداعىداي بولادى دەپ ويلايمىن.

– حانعا ءتان وبرازدى سومداۋ قاشان دا قيىن. رولگە قالاي دايىندالدىڭىز?

– وتە جاقسى سۇراق. وزىنە جۇكتەلگەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەننەن كەيىن، ءار ادامدا تولقۋ بولادى. مەندە دە سولاي بولدى. كەرەي حان – مەنىڭ كينوداعى تۇڭعىش وبرازىم. وسىنداي ماڭىزدى ىسكە سەنىم ءبىلدىرىپ، مەنى ۇلكەن ساحناعا، بيىككە الىپ شىققان تالانتتى رەجيسسەر رۇستەم ابدىراشقا العىسىم شەكسىز. جاڭا بەت-بەينە، جاڭا اكتەرلەردى شىعارۋدا ول باتىلدىققا باردى، ەرلىك جاسادى. ال، فيلمگە دايىندالۋ بارىسىندا وسىعان دەيىن كورگەن-بىلگەن، ەستىگەن، وقىعان بىلىمدەرىمە، رەجيسسەردىڭ كومەگىنە سۇيەندىم. سەبەبى، ءوزىڭ ايتىپ وتىرعانداي حاننىڭ ءىس-ارەكەتى، ءجۇرىس-تۇرىسى وزگەلەرگە مۇلدە ۇقسامايدى. كەرەي حان باتىر، ساياساتكەر، الىستى بولجايتىن كەمەڭگەر ادام. قاسىنداعى جانىبەك قولباسى. كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرۋى، تىزە قوسىپ ارەكەت ەتۋى سوناۋ زاماندارداعى تونىكوك پەن كۇلتەگىندى ەسكە سالادى.

– «التىن تاق» ءفيلمى تاريحي شىندىققا قانشالىقتى جاقىن?

– ءفيلمدى ءتۇسىرۋ بارىسىندا ءبىز ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «الماس قىلىشى» مەن «كوشپەندىلەرىن» تەمىرقازىق ەتىپ وتىردىق. كەيدە ەموتسياعا بارىنشا ءمان بەرىپ، كوركەمدىك تاسىلدەرگە جۇگىنىدك. بىراق جوعارىدا اتالعان ەكى تاريحي روماننىڭ جەلىسىنەن كوپ ۇزامادىق. ءبىر ايتا كەتەتىنىم، وسى فيلمدەگى وقيعالار ءداول وسى كينوداعىداي بولعان-بولماعانى ماڭىزدى ەمەس دەپ ويلايمىن. بۇل – كوركەم فيلم.

– كەرەي حان ءرولىن سومداۋ ارقىلى ءوز ومىرىڭىزگە قانداي تاجىريبەلەر جينادىڭىز?

– مەيلى كينودا بولسىن، تەاتردا بولسىن، ءار ويناعان وبرازىڭدى زەرتتەيسىڭ. ونىڭ ىشكى-سىرتقى الەمىمەن تانىساسىڭ. وسى ارقىلى اكتەر ادام رەتىندە وزىنە تاجىريبە جيناقتايدى. اكتەر جاعىمسىز كەيىپكەردى ويناعاندا، كەزىندە اناسىنان پاك قالپىندا تۋعان ءسابيدى وسىنداي بۇراڭ جولعا، ازعىندىق ىستەۋگە جەتەلەگەن قانداي جول دەگەندى زەرتتەيدى. سەبەبى، اناسىنان تۋعاندا ەشكىم قانىشەر بولىپ تۋمايدى عوي. مىنە، وسىلاردى زەرتتەۋ ارقىلى ادام قانداي كەزدە جامان جولعا تۇسەدى دەگەنگە كوز جەتكىزەسىڭ.

شۇعىلا ساپارعاليقىزى: "مۇمكىن جولىم بولعان شىعار"

‒ ءسىزدى ءبيشى، ونەر قايراتكەرى رەتىندە جاقسى بىلەمىز.  بۇرىن كينوعا تۇسكەن بە ەدىڭىز?

‒ «جەتىمدەر» دەگەن فيلمدە قىسقا عانا ەپيزودقا تۇسكەنمىن. ال، وسىعان دەيىن تاريحي ءارى ماڭىزى جوعارى فيلمگە تۇسكەن جوقپىن. بۇل ءفيلمنىڭ تاريحي ورنى بار، ەل اسىعا كۇتكەن فيلم عوي. سول ءۇشىن وسىنداي جاقسى فيلمگە تۇسكەنىمە قۋانىپ تا ءجۇرمىن.

‒  «ايىم-بيكەنىڭ» رولىنە قالاي تاڭدالدىڭىز?

‒ مۇمكىن جولىم بولعان شىعار. مەن شەتەلدە جۇرگەندە رەجيسسەر مەنى ىزدەپتى. كەلگەن سوڭ حابارلاسىپ، كاستينگكە قاتىستىم. رەجيسسەردىڭ تاڭداۋى بويىنشا جۇلدىزىم جانىپ، تاڭدالدىم.

‒ فيلمگە ءتۇسۋ بارىسىندا قانداي قيىندىقتار بولدى?

‒ قيىنشىلىقتار بولمادى دەپ ايتا المايمىن. ءاربىر جۇمىستا قيىندىقتار كەزدەسەدى عوي. كۇننىڭ سۋىعى، اۋا رايىنىڭ وزگەرىسى فيلم تۇسىرۋشىلەر توبىنا ايتارلىقتاي كەدەرگى بولدى. بىراق ونى ۇمىتىپ كەتتىك. فيلم ءتۇسىرۋ توبىنىڭ رۋحتى، جىگەرلى ءىس-ارەكەتتەرى مەن وسى ءفيلمدى جاقسى تۇسىرسەك دەگەن ىنتاسى ارقانداي قيىندىقتاردى ۇمىتتىرىپ جىبەردى. ارىپتەستەرىمە، رەجيسسەرگە راحمەتىمدى ايتامىن.

نيازبەك شايسۇلتانوۆ: "تاجىريبەمەن قوسا كوپتەگەن دوس تاپتىم"

‒ ءسىز سومداعان  شاح-مۇحامەدتىڭ ءرولى كەيىپكەردىڭ شىن مانىندەگى حارەكتەرىنە سايكەس دەپ ويلايسىز با?

‒ وتە قيىن سۇراق ەكەن. ارينە، شىن مانىندە سايكەس كەلە مە، جوق پا، ونى  ەشكىم بىلمەيدى. تەك قانا كىتاپتارداعى بەينەسىنەن، كينوعا ساي بەينەسىن ويلاپ تابامىز. سونىمەن قوسا، فونتازيامىزعا سۇيەنىپ، كينوداعى سيۋجەتكە قاراپ، داۋىرلىك تۇرعىدان ۇقساتىپ، كوركەمدەپ، كورەرمەن سەنەتىندەي ەتىپ شىعارامىز.

‒ بۇدان بۇرىن كينوعا تۇسكەن بە ەدىڭىز?

‒ كەزىندە جاسۇلان پوشانوۆ دەگەن رەجيسسەر شوحان ءۋاليحانوۆ تۋرالى فيلم تۇسىرگەن. مەن سول فيلمدە ءبىراز جۇمىس ىستەپ كورگەم.

‒  «التىن تاق» ءفيلمىن ءتۇسىرۋ بارىسىندا ەسىڭىزدەن كەتپەستەي وقيعالار بولدى ما?

‒ جارتى جىل بويى وسى ءفيلمنىڭ تۇسىرىلىمىنە قاتىستىق. ءار كۇنى تاڭەرتەڭنەن كەش باتقانشا  قىزىق ءارى ماعىنالى ساتتەرگە كەزدەسىپ وتىرامىز. سول ءۇشىن دە وسى ءفيلمدى ءتۇسىرۋ الاڭىن ءومىر دەپ ايتۋعا بولادى. سەبەبى، ونىڭ ىشىندە تاريح، شىندىق، قىزىق پەن قۋانىش، سالت-ءداستۇر سياقتىلاردىڭ ءبارى قامتىلعان. وسى فيلمگە ءتۇسۋ بارىسىندا تاجىريبەنى ايتپاعاندا، وزىمە كوپتەگەن دوس، اعا-باۋىرلار تاپتىم. اعا بۋىن اكتەرلەردەن وسى ماماندىققا قاتىستى ءبىلىم جينادىم.

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ №12 سانىنان الىندى. (22-28 ناۋرىز)

Abai.kz