شىڭعىس قاعاننىڭ اينالاسىنداعى ادامداردىڭ دا، رۋ-تايپا  اتتارىنىڭ ءبارى دە تەك قانا قازاققا ءتان. ولار، ەسەكەي، التان، قۇشار، ساعابەك، تەمىر، تاستەمىر، شىڭعىس، ولەڭ، بورتە، جىبەك، مارال، جامۇقا، بەلگىتاي، قاسار، ناقۋ-بايان، باۋىرشى، تارعىتاي، جەلمە، التان، مۇقالى، جەمەنەي، ەسەن، بوكەن، جاناي باتىر، ۇگەدەي، جولشى (جوشى), تولە، ءدارىتاي، شاعاتاي، تايشار قاراساقال، جەبە ت.ب. ونىڭ ۇستىنە قيات، جادىران، جارى، اداي، بايۇلى، ماڭعىت، كەرەي، نايمان، مەركىت، جالايىر، قوڭىرات، ۇيعىر، جابال ت. ب. رۋ-تايپا اتاۋلارىن قوسىڭىز. جەر ءجۇزىنىڭ بارلىق ەلدەرىندە، ادام اتتارىندا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى بولادى. ال قازىرگى زاماننىڭ تىلىمەن ايتقاندا ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ  «تولقۇجاتى» سياقتى.

سول كەزدەگى جوعارىدا كورسەتىلگەن رۋ-تايپالاردىڭ ءبارى قازىرگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا تۇر. مىسالى، ادامنىڭ تەگىنە «وۆ»، «ەۆ» (يۆانوۆ، رۋبلەۆ، سيدوروۆ) جالعاۋلارى قوسىلسا ونىڭ ۇلتىنىڭ ورىس ەكەنىن، «كو» (سولومەنكو، كوستەنكو، پريحودكو) ۋكراين،  «وگلى» (بيۋل-بيۋل وگلى، مامەد وگلى) ءازىربايجان ەكەنىن بىردەن بىلەمىز. بۇل قاعيدانى بۇكىل دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ ءبارى دە قولدانادى. ەجەلگى قازاقتار  ءوز اتىنا دا،  تەگىنە دە ەشقانداي جالعاۋ ءسوز قوسپاي جازعان. مىسالى، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك، جانىس تولە بي، ەسكەلدى سۇگىر، كەتە ءجۇسىپ ت. ت. بولىپ رۋىنىڭ (اتاسىنىڭ) اتى ءبىرىنشى ايتىلىپ، جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بۇل جاعدايدى قازاق ۇلتىنىڭ شىعۋ تەگىن وزگە ۇلتتار مەن سالىستىرعاندا، ءتىپتى ارىدە ەكەنىن كورسەتەدى، - دەپ تۇجىرىمداۋعا ابدەن بولادى.

سونىمەن قاتار شىڭعىسحاننىڭ اينالاسىنداعى ادامداردىڭ  كوپشىلىگىنىڭ اتتارىنىڭ قاسىنا «اد»، «داي»، «اداي»، «جارى» دەگەن تەگى (كازىرگىشە ايتقاندا فاميلياسى) قوسىلىپ وتىرادى. مىسالى، «جاجير-اداي»، «تۋحۋ-اداي»، «ءبورى-اداي» (186 بەت),  «نوياق-اداي»، «قاران-داي»، «بۋدا-اد»، «داحال-اداي»، «ارۋل-اد» (187 بەت), «داي-سەشەن» (190 بەت), «جارى-اداي» (200 بەت), «شىرعى-اداي باتىر»، «جاجير – ادايلىق جامۇقا» (220  بەت), «جىرعى اداي (جەبە)» (223 بەت), «جۇرمە اداي» (234 بەت), «جارى ادايلىق قارىدار» (239 بەت), «جۇرشە اداي» (240 بەت), «بارى ادايلىق ناياان» (251 بەت), «جۇرجە داي»، «دولى اداي» (259 بەت), «يدىك اداي»، «قىنكيا اداي» (260 بەت), «جارى اداي-ەگەن» (265 بەت), «الشى اداي» (271 بەت). ء(ىلياس ەسەنبەرلين «اسىل اڭىز» موڭعولدىڭ كادىمگى جيناعى. الماتى، 2002 جىل كوشپەندىلەر باسپاسى).

ءدۇبۋن-باياننىڭ ء(دۇيىم-بايان م.ق.) ەكى بالاسىنىڭ اتى بىلگە-اداي، بەكجە-اداي. (ابىلعازى. «تۇرىك شەجىرەسى» 46 بەت).

بۇل جاعداي ەسكى تاريحي جازبالاردا كوپتەپ كەزدەسەتىن «اد»، «داي»، «التاي»  ەلدەرىنىڭ ادايلارمەن ءبىر تەكتەن شىققانىن جانە قازىرگى ادايلاردىڭ سول ەجەلگى اد، داي، التايلىقتاردىڭ زاڭدى جالعاسى، ياعني سولاردىڭ قاراشاڭىراعىن ۇستاپ قالعان بۇگىنگى ۇرپاعى ەكەندىگىن كورسەتەدى. اتالارىمىزدىڭ «اتتىڭ ورنىن تاي باسار (ادتىڭ ورنىن داي باسار)» دەگەن ماقالىنىڭدا سىرى وسى. التايلىقتاردىڭ سان مىڭداعان جىلداردان بەرى اۋىزدارىنان تاستاماي جىرلاپ كەلە جاتقان «مان اداي قارا» داستانىنىڭدا سىرى وسى (بۇكىل الەم ەلدەرى ءوز تەگىنىڭدە، مادەنيەتىنىڭدە التايدان باستالاتىنىن جاقسى بىلەدى). ماننىڭ اتىن مانقىستاۋ، ادايدىڭ اتىن اداي، قارانىڭ اتىن «تۇپقاراعان (قاراعانتۇپ)» ياعني بارلىق قارالاردىڭ شىققان ءتۇبى كۇنى بۇگىندە دە ۇستاپ وتىر.

سونىمەن قاتار، شىڭعىس حاننىڭ اتا-بابالارىنىڭ جانە ونىڭ اينالاسىنداعى ادامداردىڭ ەسىمىنە قازاق حالقىندا كۇنى بۇگىندە دە قولدانىستا جۇرگەن «باتىر»، «مەرگەن»، «شەشەن»، «بەك (بەگى، بەكى)»، «حان»، «قاعان»  دەگەن ەلدەن ەرەك، بۇكىل حالىق مويىنداعان قۇرمەتتى اتاقتارى مەن لاۋازىمدارى قوسىلىپ جازىلعان. مىسالى، «ناشىن-باتىر»، «بۇلتەگى-باتىر»، «بارتان-باتىر» (187 بەت), «ەسۋگەي-باتىر» («189 بەت), «سۇبەتەي-باتىر» (210 بەت), «اۋشى-باتىر» (220 بەت), «تاقوي-باتىر» (225 بەت), «گۇرى-باتىر) (229 بەت), «قاداق-باتىر (241 بەت), «مۇقالى شىلايىن-باتىر» (264 بەت)   «حورىشار-مەرگەن»، «بورجىعىتاي-مەرگەن»، «دوبۋن-مەرگەن»، «بارقۇداي-مەرگەن»، «قورىلارتاي-مەرگەن» (183 بەت), «دۇمبىلاي–شەشەن» (187 بەت), (داي-شەشەن» (190 بەت), «قۇيىلدىر-شەشەن» (241 بەت), «توقتا-بەكى»، «قۇدىق-بەكى»، «بەلگى-بەكى» (220 بەت), «الاق-بەكى» (276 بەت), «ۆان-حان» (202 بەت), «تورۋىل-حان» (204 بەت), «دالدۇر-حان» (212 بەت), «بۇيرىق-حان» (220 بەت), «تايان-حان»، «كۇشلىك-حان» (246 بەت), «التان حان» (282 بەت), «قابىل-قاعان»، «قۇتىلا-قاعان» (187 بەت), «امباعاي-قاعان» (192 بەت). ءىلياس ەسەنبەرلين «اسىل اڭىز». سونىمەن قاتار، وسى ەڭبەكتىڭ 19 بەتىندە: «ءحىى  عاسىردىڭ ورتاسىندا موڭعول (مۇڭال) رۋلارى بولەك-بولەك تۇرعان. اشەيىندە ولار ءار ءتۇرلى توپتارعا بىرىككەن: تايپاعا، نەمەسە ۇلىستارعا، حالىققا، «حالىق يەلىگىنە» ءبولىندى. ۇلىس ۇلكەندىگى مەن كۇشىنە بايلانىستى ءارتۇرلى بولدى: ۇلىس يەلىگىنەن باستاپ العاشقى مەملەكەتتىك قۇرىلىسقا دەيىن: «ەجەلگى موڭعولداردا، - دەپ جازدى ب.يا. ۆلاديميروۆتسوۆ،-كوسەمگە، حانعا، نويانعا، تايشىعا، باتىرعا، ت.ب. باعىنىشتى بولۋىنا قاراعاندا، رۋلاردىڭ، تايپالاردىڭ، اۋلەتتىڭ  بىرىككەن قۇرىلىمى «ۇلىس»، «ۇلىس-حالىق»،  «حالىق-ەل»،  «وسىنداي  ءبىر  ۇلىسقا  بىرىككەن  حالىق»، نەمەسە  «ۇلىس  يەلىگىن  قۇرۋشى»، «مەملەكەت-يەلىگىن قۇرۋشى حالىق»، «مەملەكەت» - دەپ اتالدى دەپ جازدى. موڭعولداردى، ناعىز كوشپەندىلەردى، بۇل تۇسىنىكتە ونىڭ تەرريتورياسى ەمەس، حالقى قىزىقتىرادى». ۇلىس باسىندا مال شارۋاسىمەن اينالىساتىن اتاقتى رۋ باسىلارى تۇردى. قۇرمەتتى اتاۋ يەسى – نويانداردان: باحودىر – باتىر، يمەن – اقىلدى، مەرگەن – قۇرالايدى كوزگە اتقىش، بىلگەن – اقىلدى، بۇكە «بۇقا» - كۇشتى، تايشى – حانزادا، ت.ب.

مۇنداي ۇلىس يەسى، باھادۇر – باتىر تيتۋلىنا يە بولعان، تەمۋجيننىڭ اكەسى ەسۋگەي دە بولدى» دەيدى.

مۇڭال شىندىعى بويىنشا، بىزدە نوياندىق شەن – بەكى قوياتىن ءداستۇر بار. بودانشاردىڭ ۇلكەن ۇلى باارىننىڭ تۇقىمدارى وسىنداي شەنگە يە بولعان...» («مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى». 154 بەت.)

تۇسىنىكتەمە: ماڭعىستاۋداعى جەتىباي كەنتى (قاراقيا اۋدانى) مەن شەتپەنىڭ (ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ ورتالاعى) اراسىنداعى القاپ مەن ەلدى مەكەن كۇنى بۇگىندە دە سول ءداۋىردىڭ ءتىرى كۋاسىندەي «بەكى»، كاسپي – ارال ايماعى جەم وزەنى بويىندا كازبەك دەگەن جەر، قازىرگى گرۋزيانىڭ الاندار ەلىندەگى (سولتۇستىك وسەتيا) تاۋ مەن ەلدى مەكەن «كازبەك»، ياعني قازاقتىڭ بەگى دەپ اتالادى. اسكەردىڭ باس قولباسشىسى «بەگلەر بەگى» دەپ اتالدى. سول سياقتى بەك، بەكى، بەكەن، بەكجان، بەكىباي، بەكمۇرات، بەكقالي، بەكتۇرعان، قازىبەك (قاز داۋىستى قازىبەك بي), كازبەك ەسىمدەرى ەل اراسىندا جەتىپ ارتىلادى.

شىڭعىس حاننىڭ تەگى  قازاق، الشىن، بايۇلى، اداي ەكەندىگىن «اسىل اڭىزدىڭ» مىنا دەرەكتەرىنەن دە انىق كورۋگە بولادى:  «سوندا ءۇرۇيىتتىڭ جۇرگەتايى مەن ماڭعىتتىڭ قۇيىلدىرى جامۋحانىڭ ول جەردەن كەتۋىن كۇتىپ، ودان قالىس قالىپ، شىڭعىسحانعا ءوزىنىڭ، ۇرۇيىتتەرى مەن ماڭعىتتارىن باستاپ كەلدى. سونداي-اق باستاپقىدا جامۇحا دا ءوزىنىڭ جەتى ۇلىمەن شىڭعىسحانعا قوسىلدى» ء(ى.ەسەنبەرلين «اسىل اڭىز». 215 بەت).

«...بۇل حاباردى ەستىگەن شىڭعىسحان: «ۇرىتتى» جۇرمە اداي اعاي، ەگەر ءسىزدى الدىڭعى شەپكە تاعايىنداسام، قالاي قارايسىز؟»-دەدى. جۇرمە اداي اۋزىن اشىپ ۇلگەرمەستەن، ماڭعىتتىق قۇيىلدىر-سەشەن: «اندامنىڭ ءدال الدىندا مەن شايقاسامىن! مەنىڭ جەتىمەكتەرىمە قامقورلىق جاساۋ-اندانىڭ ەركى» - دەدى. –جوق،- دەدى جۇرمە اداي، ءبىز ەكەۋمىز دە شىڭعىسحاننىڭ كوز الدىندا شايقاسامىز: «ۇرىت جانە ماڭعىت!» وسى سوزدەرمەن جۇرمە اداي مەن قۇيىلدىر شىڭعىسحاننىڭ بەت الدىنا وزدەرىنىڭ ۇرىتتىقتارى مەن ماڭعىتتارىن ساپقا تۇرعىزدى. ولار ساپقا تۇرىپ ۇلگەرمەستەن، جۇركەلىكتەر باسقارعان جاۋ جاعى كەلىپ قالدى. ول كەلگەننەن كەيىن ۇرىت پەن ماڭعىت سوققى بەرىپ، جۇركەلىكتەردى تاپتاپ تاستادى. (اسىل اڭىز. 234 بەت).

تۇسىنىكتەمە: ادايىمىز ءسىرا اداي عوي. ال، ول زامانداعى ماڭعىت دەگەنىمىز قازىرگى كىشى ءجۇز قازاقتارى قۇرامىنداعى تايپانىڭ اتى. مانعىت ەجەلگى ماڭعىستاۋدى مەكەندەگەن مانداردىڭ، ياعني مان اتانىڭ ۇرپاقتارى دەگەن  ماعىنا بەرەدى. ماڭعىتتار كەيىن نوعاي حان بيلىك جۇرگىزگەندە نوعايلىقتار، ماڭعىتتار جانە قازاقتار  دەپ قاتار اتالدى. وسى ايتىلعانداردىڭ تولىقتاي دالەلدەمەسىن اتاقتى جىراۋلار مۇرات موڭكەۇلى مەن مۇرىن جىراۋ سەڭگىربەكۇلى جىرلاعان «قارعا بويلى قازتۋعان» جىرىنان تابامىز. التىن وردانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى ادايدىڭ مۇڭالىنىڭ ۇرپاعى «ەل قامىن جەگەن ەر ەدىگە» بي وسى ماڭعىت تايپاسىنان دەلىنەدى.

«مان اتا» اسۋى مەن مان اتامىزدىڭ مولاسى ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنان قىرعا كوتەرىلەر جەردە كۇنى بۇگىندە دە بار.

شىڭعىسحاننىڭ تەگى مۇڭالدىڭ قيان (قيات) رۋىنان ەكەندىگىن، ونىڭ اداي بايۇلىنان تارايتىنىن  «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن دە» انىق كورسەتىلگەن. «سودان كەيىن شىڭعىسحان وڭعىر (كەيبىر دەرەكتە ۇڭگىر) – اسپازشىعا: «سەن مەنىمەن ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي بولدىڭ. سەن، مۇنگەتى – قياننىڭ بالاسى وڭعىر «بۇلتتى كۇنى – جولدان اداسپادىڭ، جەكپە-جەكتە جەڭىلمەدىڭ، جاڭبىرلى كۇنى بىرگە سۋ بولدىق، ايازدا – بىرگە توڭدىق. قازىر ساعان قانداي سىي كەرەك؟» - «ەگەر ماعان رۇقسات ەتسەڭ، - دەپ جاۋاپ قايتاردى وڭعىر، - ەگەر ماعان تاڭداۋعا رۇقسات ەتسەڭ، ماعان ءار قيىردا بىتىراپ، جان-جاقتا شاشىراپ جۇرگەن  بايۇلى باۋىرلارىمدى ءبىر جەرگە جيناپ الايىن». – «جارايدى، -دەدى ول، - بايۇلى باۋىرلارىڭدى جيناپ الۋىڭا رۇحسات بەرەمىن سەن ولارعا مىڭباسى بول» (151 بەت).

تۇسىنىكتەمە: شىڭعىسحاننىڭ مۇڭالدىڭ قيات (قيان) رۋىنان ەكەندىگى بۇل كۇندە بۇتكىل جەر بەتىندەگى بىردە – ءبىر تاريحشىعا كۇمان تۋعىزبايدى. بۇل الەم مويىنداعان شىندىق. ەندى مىنا سوزگە نازار اۋدارايىق. وڭعىر – اسپازشىنىڭ رۋى دا قيات (مۇنگەتى - قياننىڭ بالاسى). ول شىڭعىسحاننىڭ رۋلاس – باۋىرى، سوندىقتاندا شىڭعىسحان وعان ءوزىنىڭ دە، بۇتكىل اسكەرىنىڭ دە  ءومىرىن سەنىپ-تاپسىردى، باس اسپازى ەتتى. وڭعىر جان-جاقتا  شاشىراپ جۇرگەن بايۇلى باۋىرلارىن  شىڭعىسحاننىڭ رۇقساتىمەن ءبىر جەرگە  جينادى. بۇل جونىندە وسى «اسىل اڭىزدىڭ» 50 تارماعىندا: «بارتان – باتىردىڭ ءتورت ۇلى بولدى مۇنگەتى-قيان، نەكۇن-تايشى، ەسۋگەي-ءباحادۇر، ءدارىتاي-وتشىعىن. قۇتىقتى-مۇڭگىردىڭ ۇلى ءبورى-بوكە بولدى. ونون شاتقالىنداعى تويدا بەلگىتايدىڭ يىعىن جاراقاتتاعان ءدال وسى ەدى» دەيدى. بۇدان  ۇڭگىردىڭ اكەسى مۇنگەتى مەن شىڭعىستىڭ اكەسى ەسەكەيدىڭ ءبىر اتانىڭ   بالالارى ەكەندىگى انىق كورىنىپ تۇر ەمەس پە؟! تاعى سول سياقتى 120-شى تارماعىندا «ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي جول ءجۇردى. جان-جاعىنا قاراعان ولار كەلەسىدەي تايپالاردىڭ جاقىن كەلگەنىن كوردى. ...مۇنگەتى – قياننىڭ ۇلى ۇڭگىر ءوزىنىڭ شانشۋىتتارى جانە بايۇلىلارىمەن  دەيدى.

وسى دەرەكتەن شىڭعىسحان مەن ۇڭگىردىڭ ءبىر-بىرىنە نەمەرە تۋىس، قياتتىڭ دا، مۇڭالدىڭ دا بايۇلى – الشىننان (كىشى ءجۇز-بەگارىس) تارايتىنى «تايعا تاڭبا باسقانداي» بولىپ، انىق كورىنىپ تۇرعان جوقپا؟! شەجىرە دە مۇڭالدى ادايدىڭ كەنجە نەمەرەسى، ال ادايدى بايۇلىنىڭ، سونىمەن قاتار بۇتكىل قازاقتىڭ كەنجەسى، ياعني قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى دەلىنەدى.

وسى تۇجىرىمنىڭ اقيقاتتىعىن ەشقانداي داۋ-دامايعا جىبەرمەيتىن دەرەكتەردى ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىنەن دە» تابامىز.  وندا شىڭعىس حاننىڭ تەگى قيان، وعىز حان، قاراحان، مۇڭال حان، الىنشا حان» دەپ، كورسەتىلگەن. بۇعان كۇمان كەلتىرۋگە ەشكىمنىڭ دە قۇقى جوق. سەبەبى، قازاق ءوز اتا-تەگىنەن ەشقاشاندا جاڭىلىسقان ەمەس، جاڭىلىسپايدى دا. «تەگىن بىلمەگەن تەكسىز» دەپ وندايلاردى ادام قاتارىنا ساناماعان. ال، بۇل شەجىرەنى جازىپ قالدىرعان قاراپايىم ادام ەمەس، ءحۇ11 عاسىرداعى باسىندا كاسپي-ارال ءوڭىرى قازاقتارى، ارتىنان حيۋا حانى، ءارى ايگىلى  شىڭعىس قاعاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ابىلعازى ءباھادۇر حان بولىپ تابىلادى.

وسى ايتىلعانداردىڭ توپونوميكالىق ايعاقتاماسى ماڭعىستاۋداعى شايىر اۋىلى ماڭىندا قيان اتتى القاپ پەن جارى (جارتى) اتتى اۋليە قورىم كۇنى بۇگىندە دە وسىلاي اتالادى. وسى كورسەتىلگەن دەرەكتەر الشىن شەجىرەسىمەن دە 100 پايىز سايكەس كەلەدى. وندا قياننىڭ (قياتتىڭ) تەگى جارى – مۇڭال – اداي – بايۇلى – الشىن دەلىنگەن.

مۇنگەتى، مۇڭگىر، مۇڭعىل بۇلاردىڭ ءبارى مۇڭالدىڭ ءسينونيمى. ءبىز ونى «مۇڭ ء(مۇن)» دەگەن ءسوز تۇبىرىنەن، ياعني ءوز تۇبىنەن، ءوز اتاسىنان ايقىن كورەمىز.

قازاقتىڭ - كىشى ءجۇز (بەگارىس) – الشىن - ون ەكى اتا بايۇلى مەن ونىڭ كەنجەسى اداي رۋىنىڭ شىڭعىسحان زامانىنداعى جاعدايى جايلى ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىنىڭ «بايۇلى ەلىنىڭ بايانى» تاراۋىندا بىلايشا بەرىلەدى: «بايۇلى – كوپ رۋلى ەل، ىشىندەگى كوبىرەگى دە، جاقسىراعى دا ەكى رۋ ەدى، ونىڭ بىرەۋىن اداي بايۇلى، ەكىنشىسىن مەكىرەيىن بايۇلى دەر ەدى. ونىڭ سەبەبى ولار اداي جانە مەكىرەيىن دەگەن ەكى ۇلكەن وزەننىڭ جاعاسىندا وتىرار ەدى. جۇرتتارى ويرات جۇرتىنا جاقىن بولار، مۇڭالدىڭ دورلىكىن رۋىنان ايرىلادى».  بۇل دەرەكتەردەن ول كەزدە بايۇلىنىڭ رۋ،تايپا ەمەس «ەل» (مەملەكەت دەگەن ماعىنا دا), اداي مەن مۇڭالدىڭ، قيان مەن نۋكۋزدىڭ دارلۇكىن رۋىنان ايىرىلاتىن  تۋىس تايپا، رۋ  ەكەندىگىن كورەمىز. ال، مۇڭاليادا  اداي  وزەنى كۇنى بۇگىندە دە سولاي اتالادى.

وسى ايتىلعانداردىڭ تاعى ءبىر ايعاقتاماسى ابىلعازىنىڭ جوعارىدا كورسەتىلگەن «تۇرىك شەجىرەسىندە» بىلايشا بەرىلەدى: «بارشا تۇرىك رۋلارىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي تۇگەندەپ ايتىپ شىعۋ ءبىر ادامنىڭ قولىنان كەلمەس، ءوزىمىزدىڭ  ءحال-قادەرىمىزشە ءبىرسىپىراسىن ايتىپ شىقتىق، ەندى مۇڭال ناسىلىنەن بولعان رۋلاردىڭ تاريحىن ءسوز ەتەيىك» دەپ كەلىپ وسى جەردە  مەركىت، قوڭىرات،  ورماۋىت، قوڭقامار، باداي جانە قىشلىق، ءدۇرباڭ، باران جانە سۋقات، جالايىر، بايۇلى ەلدەرىن مۇڭالمەن ناسىلدەس (تۇقىمداس), ءبىر اتادان تاراعان دەپ اداي – بايۇلى جايلى جوعارىداعى دەرەكتەردى كەلتىرگەن (40-44 بەتتەر). بۇل دەرەكتەردەن دە مۇڭال مەن اداي-بايۇلىنىڭ اتالاس ەكەنى كورىنىپ تۇرعان جوقپا؟!

ورىس پاتشالىعى جانە ونىڭ جالعاسى كەڭەستەر ۇكىمەتى شىڭعىسحاندى دا، ونىڭ اتا جۇرتىندا بارىنشا جەك كورىپ، اتا جاۋى سانادى. 1917-35 جىلدارداعى ارنايى «قاساقانا» ۇيىمداستىرىلعان «گەنوتسيد» - تە قازاق حالقىنىڭ 5-تەن 4 بولىگى قىرعىنعا ۇشىراتىلدى. ولار جازعان بارلىق ادەبي شىعارما جانە تاريحي ەڭبەكتەردە شىڭعىس حاننىڭ حالىققا جاساعان جاقسىلىقتارى مەن ولارعا ارناعان دانالىق-وسيەتتەرىنىڭ بىردە-ءبىرى ايتىلماي، اتامىزدى تەك قانا «قۇبىجىق» ەتىپ كورسەتتى. ەگەر ءبىز مۇنى «دۇشپانىڭ جەك كورگەن «تۇلعا» سول ەلدىڭ باعا جەتپەس، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا ءتيىستى اسىلى بولىپ تابىلادى» دەگەن قاعيداعا سالساق  شىڭعىس قاعاننىڭ قازاقتىڭ ءبىر تۋار ۇلى ەكەندىگى دالەلدەنىپ تۇرعان جوق پا؟!

تاعى دا ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىنە» جۇگىنەيىك: «الانكو (قازاق شەجىرەسىندە الەۋكە) وسىدان كەيىن ءۇش ۇل تاپتى... ءۇشىنشىسى – بۇدىڭجار (بۇدىڭ جارى) مۇڭال، ونى حان كوتەردى، شىڭعىس حان جانە مۇڭالدىڭ كوپ رۋلارى سونىڭ ناسىلىنەن بولار. بۇل ءۇش ۇلدان بولعان ەلدەردىڭ ءبارىن نيرۋن دەر ەدى، نيرۋننىڭ ماعىناسى – «ارۋ تۇقىم رۋى» دەگەنى، ويتكەنى مۇڭالدىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، ول رۋ نۇردان پايدا بولدى» (47 بەت).

تۇسىنىكتەمە: شەجىرە دەرەگى بويىنشا جارى رۋى ادايدىڭ مۇڭالىنان تارايدى. بۇل دەرەكتەن شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتاسى بۋدىڭ جارىنىڭ  مۇڭال رۋىنان تارايتىنى انىق كورىنىپ تۇر ەمەس پە؟!   اتاسىنىڭ اتى (رۋى) مۇڭال بولعاندا، ودان تاراعان ۇرپاق مۇڭال بولماي كىم بولادى؟!  قاشاعان جىراۋدىڭ «اداي نۇردان جارالعان» دەپ جىرلاعانى وسىدان بولاتىن.  

بۇكىل قازاق، تۇرىكتىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى (كەنجەسى) بايۇلى (الشىنداردىڭ) قازىرگى مۇڭال دالاسىندا (شىڭعىسحان) بيلىككە كەلىپ، ونىڭ بۇكىل قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز ايماعىنان ءوتىپ، بۇكىل باتىستى باعىندىرىپ، ەجەلگى اتا-مەكەندەرى قازىرگى كىشى ءجۇز ايماعىنا كەلىپ تۇراقتاعانىن مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى دا جازىپ كەتكەن: «12-14 عاسىرلاردا الشىنداردىڭ (بايۇلى) نەگىزگى توبى ورىس دالاسىنىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىن مەكەندەدى. ولاردان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي باسقا ەكى توپ (قاراكەسەك پەن جەتىرۋ) قونىستاندى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن جىلنامالىق دەرەكتەر 14-عاسىردىڭ سوڭىندا الشىنداردىڭ ءبىر اتاسىنىڭ ءوزى وڭتۇستىك رەسەي عانا ەمەس ليتۆا، پولشا، بولگاريا، سەربيا، ءتىپتى الىستاعى ۆيزانتيانىڭ دا تىكەلەي تىزەسىن قالتىراتقان نوعاي ورداسىنىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسىن قۇرادى. بۇل ورايدى ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ التىن وردا جەرىندە ەشتەڭە بىلمەيتىن، ورتا جۇزدە ول جونىندە قىپشاقتار مەن ارعىنداردىڭ عانا ازداپ ءسوز ەتە الاتىنىن ەسكە تۇسىرسەك الشىنداردىڭ بارلىق اڭىزدارى مەن جىرلارى تەك التىن وردا مەن نوعايلى ءومىرىن تىلگە تيەك ەتۋدەن تۇرادى. كىشى ءجۇزدىڭ نوعايلاردىڭ قۇرامىنا كىرگەندىگىندە ەش كۇدىك بولماسقا كەرەك، بۇل قىزىقتى دا كۇردەلى ماسەلە ەرەكشە زەرتتەۋ تاقىرىبىنا ابدەن لايىق. الشىنداردىڭ جادىندا توقتامىس، ەدىگە تۋرالى نوعاي ورداسىنىڭ بەلگىلى بيلەرى مەن مىرزالارى ىسمايىل، قازى، مۇسا، وراق، ماماي، ورمانبەت تۋرالى جىر-اڭىزدار كوپ-اق. ولاردا الشىنداردىڭ نوعايلارمەن قاتىناسى نوعاي ورداسىندا وتكەن ۇزدىك-سوزدىق سوعىستار جايىندا كوپ ايتىلادى. ايگىلى اقىن مۇرات موڭكەۇلى ءوزىنىڭ «ءۇش قيان» اتتى تاماشا تولعاۋىندا: «ورمانبەت بي ولگەن جەر، ون سان نوعاي بۇلگەن جەر...نوعاي دا شۋلاپ بوسقان جەر» - دەپ، التىن وردانىڭ ىدىراۋى مەن نوعاي ۇلىسىنىڭ شايقالۋىن جىرعا قوستى. ءحۇ-عاسىردىڭ ورتاسىندا الشىنداردىڭ كوپ بولىگى ابىلقايىردىڭ قول استىندا بولعانىمەن، ونىڭ ءومىرى كەزىندە-اق ەدىگە ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىقتىڭ سالدارىنان ءبولىنىپ كەتتى» دەيدى. (قازاق شەجىرەسى. 39-40 بەتتەر).

بۇل جەردە ايتايىن دەگەنىمىز، وسى ەڭبەك سول م.تىنىشبايۇلى ايتقان «ەرەكشە زەرتتەۋ تاقىرىبى» بولىپ تابىلادى. م.تىنىشبايۇلىنىڭ ءمۇلت كەتكەن، نەمەسە ادەيى ايتپاي، نەمەسە ايتا الماي كەتكەن جەرى سول اتىشۋلى نوعاي (قازاق) ورداسىنىڭ نەگىزىن قالاعان وزەگى، ياعني قوزعاۋشى كۇشى  تاپ سول الشىنداردىڭ ءوزى بولاتىن. كەيىننەن ۇلى وردا ەكىگە بولىنگەندە التىن وردامىز شىعىس تۇرىك قاعاناتى، ال نوعاي ۇلىسى باتىس تۇرىك قاعاناتى بولىپ، التىن وردانىڭ بيلىگى مۇڭالداردا، ال نوعاي ورداسىنىڭ بيلىگى توبىشتاردا بولعان بولىپ شىعادى.

...كەشەگى ءدۇيىم بايان كەتكەن سوڭ

التى جىل انىق وتكەن سوڭ،

ار-سار بولىپ جۇرەگى،

قانعا تولىپ بىلەگى،

شىڭعىس تۋدى ارقاردان؟.(1)

ونىڭ تۋعان تۇقىمى

پاتشا بولىپ تارالعان.

وسى ءبىر سوزدەر كوڭىلىمە

بۇرىنعى وتكەن ۇلكەننەن

قاعيدا بولىپ قالىنعان.

شەجىرە بولىپ جازىلعان

ءتىلىمى ءتۇزۋ باعىتتى

كوڭىلىم زەرەك قالىپتى.

اڭداعان جاقىن، الىستى،

بولجاعان قيسىق، شالىستى،

بۇرىنعى قارت اتامنىڭ سوزدەرىن

قۇلاعىم ەستىپ، كورگەنىن

وسىنداي قۇرالى كەلگەن جەرلەردە

شىعارىپ ءجۇرمىن جارىققا.

شاريعات قاراپ، جول پامدەپ.

مۇسىلمانعا ۇمبەت دەپ،

اتاسىن انىق بىلمەگەن،

ايتسا بولار مۇردەت؟ دەپ..(2) (قاشاعان كۇرجىمانۇلى (1841-1929) ءوزىنىڭ «اداي تەگى»).

شىڭعىس قاعاننىڭ تەگىن ايتىپ وتىر. وسى ءبىر اۋىز سوزبەن شىڭعىس قاعاننىڭ تەگىنىڭ قازاقتىڭ ادايى ەكەنى انىق كورسەتىلگەن. سەبەبى، ەڭ العاش رەت دالا اڭى ارقاردى قولعا ۇيرەتىپ، قوي مەن قوشقارعا اينالدىرعان، بۇگىنگى كۇندە قوي مەن قويشىنىڭ ءپىرى رەتىندە دارىپتەلەتىن قازاقتىڭ اتاقتى ۇلى شوپان اتا بولاتىن. شوپان اتا قورىمى ەسكى وزەن قالاسىنان بەكەت اتاعا (وعىلاندىعا) بارار جولدىڭ 50-ءشى كم-دە ورنالاسقان. شىڭعىسحان ەلىنىڭ دە، ءبىز ەشقانداي رۋعا جاتپايمىز دەپ، جۇرگەن تورەلەردىڭ دە (اتاسىز ۇل بولاتىن با ەدى؟) ۇرانى «ارحار» بولاتىنى وسىدان. حان ورداسى (بوكەي) اۋىلىنىڭ قاسىنداعى «حان زيراتىنداعى» قۇلپىتاستا: «ارقار رۋعى نۇرالى حان» دەگەن جازبا تاڭبالانعان. بۇنداي جازبا سول قورىمداعى قۇلپىتاستىڭ بارىندە بار.

اتاسىن بىلمەيتىندەردى كاپىر، ياعني «ءتىرى ولىك»  دەپ وتىر.

                 «اتامىز اداي – مۇڭالدىڭ

كىشى ءجۇزدىڭ ىشىندە

قاراسام قاتار تەڭى جوق،

شاشىلعان دابىل-داڭقىڭنىڭ

بايانى بولسا كەمى جوق.

بۇگىنگى جۇرگەن ادامنان

دارەجەسى ارتىق جارالعان،

ادايدان مۇڭال بولعاندا

تۇسىندا وزعان ەشكىم جوق

...ءدۇيىمبايان، شىڭعىسحان –

ءناسىلىڭ نۇردان جارالعان

حالقىنا ءادىل قاراعان

اۋىز تيمەي پارادان،

پاقىر-مىسكىن، باي مەن بەك،

جارلى، جالسىز، از بەن كوپ

بارىندە بىردەي ساناعان» (قازاقتىڭ حالىق اقىنى ساتتىعۇل جانعابىۇلى «جىر-داريا» 252 بەت). شىڭعىس قاعان جانە ول قۇرعان مۇڭال قاعاناتى جايلى قازاقتىڭ اقىن-جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارىندا مۇنداي ماداق جولدار وتە كوپ كەزدەسەدى.

تۇسىنىكتەمە: ءدۇيىم بايان – ءدۇيىم بايۇلى دەگەن ءسوز. ءبىز ونى قازىرگى قولدانىسىمىزداعى ءدۇيىم جۇرت دەگەن ءسوز تىركەستەرىنەن ايقىن كورەمىز. ال،  بايان – ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ قىسقارتىلعان نۇسقاسى بولىپ تابىلادى. اداي شەجىرەسى بويىنشا «12 اتا بايۇلى» قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى بولسا، بايۇلدارىنىڭ كەنجەسى اداي بولادى. ءبىز ونى قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىندە ادايلاردىڭ «قاراشاڭىراق» اتانىپ، ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ ەڭ سوڭىندا تۇرعانىنان كورەمىز.   

شىڭعىس قاعاننىڭ بالاسى ۇگەدەي حان جازدىرعان «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» شىڭعىس حاننىڭ ارعى تەگىن بورتە ءبورى مەن ونىڭ زايىبى مارال سۇلۋدان باستاپ، ودان بەرى قاراي ونىڭ توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعىنىڭ ەسىمىن قيات بورجىگىن دەيدى. ودان بەرگىسى ءدۇيىم بايان مەن الاڭ گۋا دەلىنەدى. كەي تاريحشىلار ونى دوبۋن مەرگەن نەمەسە دومباۋىل مەرگەن دەپ جازادى. اداي شەجىرە-داستاندارى ونى ءدۇيىم بايان – شىڭعىس حان دەپ جىرلايدى. ال، شىڭعىس قاعانننىڭ ءوزى قيات بورجىگىندەردىڭ كوسەمى ەسۋگەي ءباھادۇردىڭ ۇلكەن ۇلى.

«شىڭعىس قاعاننىڭ تەگى: ءتاڭىرى باقىتتى ەتىپ جاراتقان بورتە ءبورى زايىبى مارال سۇلۋمەن بىرگە تالاي-تەڭىز داريانى كەشىپ كەلىپ ونىن وزەنى باس العان بۇرحان قالدىن تاۋىن تۇراق ەتكەن كەزدە، باتشاعان دەگەن ءبىر ۇل تۋادى.

باتشاعاننىڭ ۇلى – تاماشا، تاماشانىڭ ۇلى – قوريشار مەرگەن، قوريشار مەرگەننىڭ ۇلى – ۇجىم بۋرىل، ۇجىم بۋرىلدىڭ ۇلى – ءسال قاشاۋ، ءسال قاشاۋدىڭ ۇلى – يكىن ۇدىن (بادىراق كوز), يكىن ۇدىننىڭ ۇلى - ءشىنسوشي، ءشىنسوشيدىڭ ۇلى – قارشۋ. قارشۋدىڭ ۇلى – بورجىعىداي (بورجىگىن اداي م.ق.) مەرگەن ەدى» دەلىنەدى. ("مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى" الماتى-1998. 26 بەت).

«كوك ءتاڭىردىڭ جەبەۋىمەن، تەڭىزدەن ءوتىپ كەلگەن بورتە شىنۋا مەن سۇلۋ مارال ەكەۋى بۇرحان قالدىن دەگەن تاۋدى مەكەن ەتىپتى. ەكەۋىنىڭ تۇڭعىشى بولىپ باتساعان تۋادى. باتشاعاننىڭ بالاسى – تاماشا، تاماشانىڭ بالاسى – قورىشار مەرگەن، ونىڭ بالاسى – ۋجىم بۋرىل، ال ونىڭ بالاسى ءسالي قالجاۋ. ءسالي قالجاۋدىڭ بالاسى ۇلكەن كوز دەگەن ەدى. ۇلكەن كوزدىڭ بالاسى سەمسوشى، ونىڭ بالاسى قاراشاش، ال، ونىڭ بالاسى بۇرحان قالدىن تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى بوتاقان بۋىرشىن دەگەن جەردە تۋعان بورشىعىنتاي (بورجىگىن اداي) ەدى («التان توبىش» الماتى-1998 14 بەت).

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، باتشاعان – باتساعان، تاماشا – تاماشا، قوريشار مەرگەن – قورىشار مەرگەن، ۇجىم بۋرىل – ۇجىم بۋرىل، ءسال قاشاۋ – ءسالي قالجاۋ، يكىن ۇدىن (بادىراق كوز) – ۇلكەن كوز، ءشىنسوشي – سەمسوشي، قارشۋ – قاراشاش، بورجىعىداي – بورشىعىنتاي، ياعني بورجىگىن اداي دەپ بەرىلەدى.

تۇسىنىكتەمە: شىڭعىس قاعاننىڭ ارعى اتاسى بورتە ءبورى، اناسى مارال سۇلۋ. ال، شىڭعىس قاعان سولاردىڭ تولىپ، تولىسقان توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعى.

بورتە ءبورى – بورتە ءوز اتى، ءبورى تەگى بولادى.    كاسپي مەن ارال وڭىرىندە الشىنداردىڭ بورتە دەگەن بيلەۋشىسى بولعانى جايلى ەجەلگى دەرەكتەردە جازىلعان.

ءبورى (كوك ءبورى) – ءبورى مەن الشىن سينونيم. ءبورى – الاش، التى الاش، ولاردىڭ قاراشاڭىراعى الشىننىڭ لاقاپ (ماداق) اتى. ال، كوك – كوكە (اكە) دەگەن ءسوز.

مارالدىڭ ءتۇبىرى ارال. ارال تەڭىزىنىڭ اتاۋى سول انامىزدىڭ اتىن ساقتاپ وتىر.

شىڭعىس قاعان قۇرعان التىن وردا اتاۋىنداعى، التىن اتاۋىنىڭ الشىنمەن تۇبىرلەس ەكەنىن كورەمىز. «ماڭعىستاۋ دا «بورجىگىن ء(بورى جىگىنىڭ (رۋىنىڭ) بالاسى») دەگەن توپونوميكالىق اتاۋ كۇنى بۇگىندە دە بار.

اتالارىمىز "قۇل بولعىڭ كەلسە يتتەن، تاۋەلسىز ەل بولعىڭ كەلسە بورىدەن ۇيرەنىڭدەر" دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزدى بەكەر ايتپاعان.

جىر الىبى ءسۇيىنباي ارونۇلى اتامىزدىڭ «ءبورىلى مەنىڭ بايراعىم! ءبورىلى بايراق كوتەرسەم، قوزادى قاي-قايداعىم" دەپ جىرلاعانى دا، ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنداعى قاراتاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭى وتپاننىڭ باسىنا سالىنعان «اداي اتا تاريحي كەشەنىنە» كوككە قاراپ ۇلىپ تۇرعان ءبورىنىڭ بەينەسى قويىلعانى دا وسىدان.

قيات بورجىگىن دەگەنى – قيات الشىننىڭ ۇلى دەگەن ءسوز.

دومباۋىل مەرگەن – دومبىرا، ساداق جانە جەبە ەلى دەگەن ءسوز.

دوبۋ مەرگەن دەگەنىمىزدە دە ادايدىڭ «ساداق تارتىپ تۇرعان سالت اتتى» تاڭباسىن مەڭزەپ تۇر. ادايدىڭ «ساداق» پەن «جەبە» تاڭباسى دا وسى مەرگەندىككە بايلانىستى.

«ۇلى باباڭ دومباۋىل» - دومبىرا جاساۋشىلار اۋىلى. (قارا: «دومبىرانى دۇنيەگە اكەلگەن قازاق رۋى» http://abai.kz/post/44512).

دومباۋىل بابامىزدىڭ كەسەنەسى قاراكەڭگىر وزەنىنىڭ جاعاسىندا، ۇلىتاۋ اۋدانى جەرىندە ورنالاسقان. سالىنۋ تاريحى بەلگىسىز. شەجىرە دەرەكتەرى ونى سوناۋ عۇن زامانىنان قالعان جادىگەر دەگەندى ايتادى.

سول زامانعى تاريحي ەڭبەكتەردە بودانشاردى – بودانشار مۇڭال دەپ، رۋ (اتا) اتىمەن قوسىپ جازعان.

قىتاي جانە وزگە شىعىس تاريحشىلارى ۇگەدەيدى - اق اداي، شاعاتايدى – شاح اداي  دەپ حاتتاعان.

شىڭعىس قاعان قياتتاردىڭ كوسەمى ەسۋگەي ءباھادۇردىڭ ۇلكەن ۇلى، ياعني تاق مۇراگەرى بولسا، التىن وردا بيلەۋشىسى جوشى حان دا شىڭعىس قاعاننىڭ ۇلكەن ۇلى، ياعني تاق مۇراگەرى بولىپ تابىلادى.

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى

Abai.kz