وسىنداي پىكىردى مۇناي سالاسىنىڭ ارداگەرى، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسۋشى قامقا ۇمبەتالينا ايتتى

ونى بۇرعىلاما ەرتىندىلەرىنىڭ حانىمى دەپ اتايدى.

وسىنداي پىكىردى مۇناي سالاسىنىڭ ارداگەرى، ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسۋشى قامقا ۇمبەتالينا ايتتى

ونى بۇرعىلاما ەرتىندىلەرىنىڭ حانىمى دەپ اتايدى.

88 جاستاعى قامقا ۇمبەتاليەۆانىڭ سوعىستان كەيىنگى بۇكىل سانالى ءومىرى مۇناي سالاسىمەن بايلانىستى. وسى كۇنگە دەيىن ول جۇرەگىنە جاقىن سالادا بولىپ جاتقان جاعدايلاردى جانە ءوزىنىڭ مۇنايشى-ارىپتەستەرىنە قاتىستى جاعدايلاردىڭ بارلىعىن بىلگىسى كەلەدى. قامقا اپاي ماڭعىستاۋ مۇنايىن ءوندىرۋ مەرەيتويىن تويلاۋ قارساڭىندا ءبىزدىڭ تىلشىمەن اڭگىمەلەسۋگە قۋانا كەلىستى. 
- ءسىزدىڭ ومىربايانىڭىزعا قاراپ وتىرساق، تاعدىر سىزگە ءاردايىم ايەل ادامعا ءتان ەمەس كاسىپتەردى  جولىقتىرعان ەكەن. سىزگە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاۋقىمەتىن باستان وتكەرۋگە، مۇناي كەن ورىندارىن گەولوگيالىق بارلاۋمەن اينالىسۋعا، ءىنىڭىز بەن ءسىڭلىڭىزدى اياققا تۇرعىزۋعا تۋرا كەلدى...
- مەن قاتارلى ادامداردىڭ بارلىعىنىڭ تاعدىرى وڭاي بولعان جوق. مەنىڭ اكە-شەشەم ەرتە دۇنيەدەن ءوتتى، مەنىڭ قولىمدا ءسىڭلىم مەن ەكى ءىنىم قالىپ قويدى. قيىن وتباسىلىق جاعدايعا قاراماستان، مەنى، 19-جاسار جەتىم قىزدى مايدانعا الىپ كەتتى. سول سوعىستان ەستەلىك رەتىندە ماراپاتتار قالدى: 2-ءشى دەڭگەيلى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ وردەنى، «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن»، «جاپونيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالدارى جانە باسقالارى. سوعىستان كەيىن ماعان جۇمىس كەرەك بولدى. ءبىر كۇنى قوناقتا وتىرعاندا، «كازاحنەفت» بىرلەستىگىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ساپار قارىمساقوۆپەن تانىسا وتىرىپ، مەن ودان جۇمىسپەن كومەكتەسۋىن سۇرادىم. وسىلايشا، تسەمەنت جانە بالشىق ەرىتىندىلەرى بويىنشا زەرتحاناشى بولىپ ورنالاستىم. ءالى ەسىمدە، مەنى باستىعىمىز نادەجدا مورگاتسكايا ءبىرشاما جاقتىرماي قارسى العان بولاتىن: «ساعان دەيىن مۇندا ءۇش ادام بولىپ، تەحنيكالىق بالشىقتان قورىققاننان قاشىپ كەتتى. ءسىرا، سەن دە قاشىپ كەتەرسىڭ». وسى سوزدەردى ايتا وتىرىپ، ول «عىلىمي زەرتحانادا جۇمىس ىستەۋدى باستاۋشىلارعا ارنالعان وقۋلىقتى» مەنىڭ الدىما تاستادى. بۇل سوزدەر مەنىڭ نامىسىما ءتيىپ كەتتى. كىم بىلەدى، مەن ءۇشىن شەشۋشى ىنتالاندىرۋشى بولىپ، مەنىڭ كاسىپتىك بولاشاعىما سەبەپشى بولعان ءدال سولار شىعار. ماڭعىستاۋعا مەن 1965 جىلى كوشىپ باردىم. زەينەتكە شىققانشا وسىلايشا مۇناي سالاسىندا ەڭبەك ەتتىم، قالامقاس، قاراجانباس، سەۆەرنىە بۋزاچي، ارمان، دومبا، قاراقۇدىق جانە ت.ب. كەن ورىندارىن يگەرۋگە قاتىستىم. العاشىندا «كازنەفتەگازرازۆەدكا» ترەستى زەرتحاناسىنىڭ اعا ينجەنەرى بولىپ جۇمىس ىستەدىم، ودان سوڭ - «مانگىشلاكنەفتەگازرازۆەدكا» ترەستى زەرتحاناسىنىڭ اعا ينسپەكتورى بولىپ جۇمىس ىستەدىم، ودان سوڭ ماعان قازاق سسر-ءنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن گەولوگتىق بارلاۋشىسى اتاعى جانە كسرو جەر قويناۋىن بارلاۋ سالاسىنىڭ ۇزدىگى اتاعى بەرىلدى. 
- قازىرگى تاڭدا ماڭعىستاۋ جەرىندەگى العاشقى جۇمىس ىستەگەن جىلدارىڭىز ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزدا نەمەن ەلەستەتىلەدى؟ اۋىر كليماتتىق جاعدايلارىمەن با، تۇرمىستاعى قيىندىقتارمەن با، جوق الدە جاڭا قالانىڭ پايدا بولۋىمەن با؟
- ەڭ الدىمەن، مەنىمەن بىرگە قولتىقتاسا جۇمىس ىستەگەن ءبىرتۋما ادامدارىمەن. مىسالى، مەن سافي وتەباەۆ سياقتى وتاندىق مۇناي ونەركاسىبىندەگى سونداي داڭقتى اداممەن ءبىر سالادا ەڭبەك ەتۋ باقىتىن باستان وتكەردىم. ول قازاقستاننىڭ مۇناي جانە گاز ونەركاسىبىن ۇيىمداستىرۋعا جانە دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى، «كازاحستاننەفت» جانە «مانگىشلاكنەفت» بىرلەستىكتەرىن قۇرۋدىڭ قاينار كوزىندە تۇردى. ايتپاقشى، ول - 30-جىلدارى جاساقتالعان ينجەنەر-مۇنايشىلاردىڭ ءبىرىنشى تولقىنىنىڭ وكىلى بولعان. سافي-اعا مەن ونىڭ ارىپتەستەرى - بۇگىنگى كۇنگە دەيىن مۇناي سالاسىنىڭ تىرەگى بولىپ وتىرعان نەگىزگى ىرگەتاستى سالدى. 
1974 جىلدىڭ قاڭتار ايىنداعى قاراجانباس مۇناي كەن ورنىنىڭ اشىلعان ءساتى ءالى انىق ەسىمدە، سول كەزدە 303 مەتر تەرەڭدىكتەن مۇنايدىڭ كۇشتى فونتانى اتقىلاعان بولاتىن. بۇل وقيعا كوپتەگەن ماماندار ءۇشىن توسىن سىي بولدى، ويتكەنى، سوناۋ 1960 جىلى بۇكىلوداقتىق مۇناي عىلىمي-زەرتتەۋ گەووگتىق-بارلاۋ ينستيتۋتىنان كەلگەن گەولوگتار قاراجانباس قۇرىلىمىنىڭ ءدال ورتاسىنان ۇڭعىما  قازۋدى جۇرگىزگەن بولاتىن، الايدا، 385 مەتر تەرەڭدىكتە بۇرعىلاۋ توقتاتىلدى، ال قۇرىلىم كەلەشەكسىز دەپ انىقتالدى. سودان مىنە، مۇناي شىقتى، ك-12 تاجىريبەلىك ۇڭعىمادان ءبىرىنشى فونتان اتقىلادى. 
- ايتسە دە، سۋ جوق جاعدايىندا بۇرعىلاۋ - وڭاي شارۋا ەمەس. مۇنايدى ىزدەۋ - توزبەس قيىندىقتارمەن جالعاسىپ وتىراتىندىعى جايلى سالانىڭ ارداگەرلەرى ەستەرىنە الىپ وتىرادى. بۇنىڭ بارلىعىنان ءسىز سەكەم الىپ قالعان جوقسىز با؟
- قيىندىقتار ءبىزدى تەك شىنىقتىرىپ ءارى بىرىكتىرىپ وتىردى. ءيا، العاشقى كەلۋشىلەر جەركەپەلەردە تۇردى، جابدىقتار، سۋ، ازىق-تۇلىك جەتىسپەدى. ايتسە دە ءبىز الاۋدىڭ باسىنا ءجيى جينالىپ، گيتارانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءان سالاتىنبىز، كەرننىڭ ءبىرىنشى بيتۋمينوزدىق بولشەكتەرىنە، مۇنايعا جول اشاتىن كاروتاجدىق داگراممالارعا قاراپ قۋاناتىنبىز. ماڭعىشلاقتىڭ العاشقى مۇنايى از قوزعالعىش جانە توتىقتانعان بولدى دا، قاراما-قايشى پىكىرلەر تۋعىزدى. ايتسە دە، 1958 جىلدىڭ تامىز ايىندا جەتىباي قۇرىلىمىندا العاشقى ۇڭعىمنىڭ نەگىزى قالاندى. ال 1962 جىلدىڭ باسى وزەن اۋماعىنداعى مۇنايدىڭ ءىرى قورلارىنىڭ اشىلۋ ءساتى بولدى. جانە دە بۇل - مويىنداۋعا اپاراتىن جولدىڭ باستاماسى عانا بولدى. ءاربىر قادام جاڭا ادىستەمەلەر مەن شەشىمدەردى، عىلىمي جەتىلدىرۋلەردى قاجەت ەتتى، مۇنايعا باي ماڭعىستاۋعا بۇكىل ەلىمىزدىڭ مۇناي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ماماندارى شاقىرىلدى. 
وزەن جانە جەتىباي كەن ورىندارىنداعى اۋقىمدى وندىرىستىك-بارلاۋ جۇمىستارى سوناۋ 1962 جىلى باستالدى، مەنىڭ ماڭعىستاۋعا كەلەرىمنىڭ الدىندا بىرنەشە جىل بۇرىن. ءسال كەيىنىرەك مەن وسىندا ىزعاردا جانە اپتاپ ىستىقتا ايانباي جۇمىس ىستەگەندەرمەن تانىستىم. 1964 جىلدىڭ 15 شىلدەسىندە، وزەن كەن ورنىن تىكەلەي يگەرۋ ماقساتىندا وزەن مۇناي-گاز-ءوندىرۋ باسقارماسى قۇرىلدى. ءدال وسى كۇننەن باستاپ جاڭاوزەن قالاسىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. ءبىرىنشى قازىق قاعىلىپ، ءبىرىنشى ۆاگوندار كەلدى، ءبىرىنشى باراك، ارتىنان ىقشاماۋدان سالىندى. مۇنايشىلاردىڭ قالاسىنىڭ جىل ساناعى سولاردان باستالادى.
1965 جىل جاڭاوزەن قالاسى ءۇشىن اسا ەرەكشە ءمانى بار جىل بولدى. 10 تامىزدا وزەن-جەتىباي-اقتاۋ-ماقات تەمىرجول تورابى ۋاقىتشا پايدالانۋعا بەرىلدى. ءبىر ايدان سوڭ اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنا وزەن مۇنايىنىڭ ءبىرىنشى ەشەلونى جونەلتىلدى. سودان بەرى بۇل كۇن - ماڭعىستاۋ تۇبەگىندەگى مۇناي ونەركاسىبىنىڭ تۋعان كۇنى بولىپ سانالادى.
- بۇگىنگى تاڭدا، وكىنىشكە وراي، وسى كەن ورىندارىندا جۇمىس ىستەيتىن مۇنايشىلار - جۇمىس جاعدايلارىنا، جالاقى كولەمىنە، كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسىنا ىلعي كوڭىلى تويمايتىندار رەتىندە ارەكەت جاساي وتىرىپ، نارازىلىق شارالارىمەن ەلەستەتىلەدى. مىسالى، «قاراجانباسمۇناي» اق جۇمىسكەرلەرىنىڭ اشتىق جاريالاۋى تۋرالى ءسىز نە ويلايسىز؟ قازىرگى مۇنايشىلاردىڭ ارەكەتى وسى سالانىڭ ارداگەرلەرىنىڭ قولداۋىنا يە بولۋدا ما؟
- ەگەر شىنىن ايتساق، مەن ولاردى كىناراتتايمىن. مەنىڭ جاسىم توقسانعا تاياپ قالسا دا، مەن كوبىنەسە ۇيدە تەلەديداردىڭ الدىندا وتىرىپ، جاڭالىقتاردى گازەتتەردەن ءبىلىپ وتىرامىن، مەنىڭ جۇرەگىمە جاقىن سالادا بولىپ جاتقان جاعدايلار مەنى تولعاندىرماي قويمايدى.مۇناي، بىرىنشىدەن، ۇلكەن جالاقىمەن ەلەستەتىلمەۋى كەرەك. بىزگە، بارلاۋشىلارعا، قيىن بولدى، ءبىزدىڭ الدىمىزدا نە كۇتىپ تۇرعانىن، قانداي قيىندىقتار بولاتىنىن بىلمەستەن ءبىز العا جىلجىپ وتىردىق. ۇڭعىلاۋ ەرىتىندىلەرى بويىنشا شەبەر بولۋ وتە قيىن عوي. مۇنداي عىلىمنىڭ ءتۇرى جوق، وسى سالادا مامان بولۋ ءۇشىن بولەك-بولەك ءۇش عىلىمدى وقۋعا تۋرا كەلەدى. مەن «ۇڭعىلاۋ ەرىتىندىلەرى جانە ولاردىڭ قۇرامداس بولىكتەرى» اتتى كىتاپتى جازعان امەريكالىق عالىم رودجەرسكە بۇكىل الەمنىڭ بۇرعىلاۋشىلارى راحمەت ايتۋى كەرەك دەپ ارقاشان ايتىپ وتىرامىن.سوندىقتان دا، بىزبەن سالىستىرعاندا، جەتىلدىرۋشىلەرگە وڭايىراق، ولار دايىن مۇنايدى عانا الىپ شىعادى. 
مەنىڭ ويىمشا، ءوز جالاقىلارىن شەكسىز كوتەرە بەرۋدى تالاپ ەتە وتىرىپ، مۇنايشىلار الەۋمەتتىك سالادا جۇمىس ىستەيتىندەردى، بيۋدجەتتىكتەردى، مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەردى، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى كەمسىتەدى. ەكىنشىدەن، قاراپ وتىرساڭىز، ۇجىمنىڭ ىشىندەگى كەلىسپەۋشىلىكتەردى جالپىنىڭ نازارىنا شىعارۋ ءۇردىسى، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن شاقىرۋ جانە بۇكىل الەمگە جىلامسىراۋ ءۇردىسى بەلەڭ الىپ بارادى. قوعامدا مۇنايشىلاردىڭ ارەكەتتەرىن كىناراتتاپ، ولاردى ىلعي ەرەۋىلگە شىعۋشىلار دەپ اتاپ جاتقانداردى مەن كورىپ تە، ەستىپ تە ءجۇرمىن، جانە دە ولارعا دەگەن كوزقاراس بارا-بارا تەرىس جاققا قاراي اۋىسا باستادى. مەنى، وسى سالانىڭ ارداگەرىن بۇل جاعداي تولعاندىرماي قويمايدى.
سونىمەن قاتار، مەنىڭ پىكىرىمشە، مۇناي كەن ورىندارىندا جۇمىس ىستەپ جاتقاندار - وسىنداي جولمەن وزدەرىنىڭ ساياسي ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋگە تالپىنىپ جاتقانداردىڭ تەرىس ىقپالىنا تۇسكەن سياقتى. مۇمكىن، مەنىڭ ويلارىم ولاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىنەن ارتتا قالعان بولار، مەن كەلىسەمىن. مۇمكىن، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە وراسان زور بانك نەسيەلەرى بولماي، سونىڭ سالدارىنان بىزدە قىمبات اۆتوكولىكتەر مەن باسقا دا تۇرمىسقا قاجەتتى جايلى زاتتاردى ساتىپ الۋ مۇمكىندىگى بولماعان شىعار. بىراق، سوندا دا، مەنىڭ ويىمشا، ماتەريالدىق يگىلىكتەردى ەشقاشان دا ەستەلىكتەن جوعارى باعالاۋعا بولمايدى. نارازىلىق شارالارىن ۇنەمى ۇيىمداستىرا وتىرىپ، قازىرگى تاڭداعى مۇنايشىلار - جارتى عاسىر بۇرىن ماڭعىستاۋ مۇنايىنىڭ قاينار كوزىندە تۇرعانداردىڭ سىڭىرگەن وراسان زور ەڭبەكتەرىن باعالامايتىن سياقتى. ءبىز ءۇشىن، ارداگەرلەر ءۇشىن ولاردىڭ قىلىقتارى تۇسىنىكسىز، سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءبىر-ءبىرىن ءار-ءتۇرلى نارازىلىق شارالارىنا تارتىپ جاتقان قازىرگى تاڭداعى مۇنايشىلاردىڭ مۇنداي قىلىعى دۇرىس ەمەس.

سايا زاگيپوۆا، ماڭعىستاۋ وبلىسى