كاسىبي جۋرناليستەر قاسىم-جومارت توقاەۆتى سەنات توراعاسى بولعان العاشقى جىلدارى ءازىل-شىنى ارالاس «ءوزى سپيكەر، ءوزى رايتەر» («رايتەر» اعىلشىنشا جازۋشى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى) دەپ اتايتىن. ويتكەنى، كوپ جاعدايدا شەشەندىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ساياسي پۋبليتسيستيكا سالاسىندا جازعان ىرگەلى ەڭبەكتەرى قازاقستانمەن قاتار باسقا ءىرى مەملەكەتتەردە دە لايىقتى وڭ باعاسىن العان ەدى. سول كەزدەرى ايتىلعان بۇل ءسوز تىركەسىن قاسىم-جومارت توقاەۆ ءالى كۇنگە دەيىن تەرىسكە شىعارعان ەمەس.

بۇگىنگى تاڭدا ول – وننان استام پۋبليتسيستيكالىق كىتاپتىڭ اۆتورى. 2016 جىلدان بەرى شىعارمالارىنىڭ جەتى تومدىعى ورىس تىلىندە باسىلىپ شىعۋدا. قازىرگى تاڭدا ونىڭ بەس تومى جارىق كوردى. الگى ءسوزدىڭ شىنايى دا رياسىز ايتىلعانى سوندا، ەڭ باستىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بارلىق تۋىندىلارىن ءوزى جازىپ شىققاندىعىندا جاتىر. بۇعان ايعاق ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى، بۇل اقيقات ونىڭ كىتاپتارىن وقۋ پروتسەسىندە ءبىرىنشى قولدان اقپارات الىپ وتىرعانداي سەزىنۋىڭىزدەن انىق اڭعارىلادى.

ءتىپتى ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءتىسى باتا بەرمەيتىن «يزۆەستيا»، «پراۆدا» سياقتى باسىلىمداردى مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەن كەزدەن جاستانىپ وقۋدى ادەتكە اينالدىرعان ول كەلە-كەلە ودان دا تەرەڭ تاقىرىپتارعا كەستەلى تىلمەن جازىلاتىن «زا رۋبەجوم» سياقتى ەتجەڭدى گازەتتەردى وقۋعا اۋىستى. سالعان بەتتەن ساياساتتىڭ ءيىسى مۇرىندى قاباتىن سالماقتى باسىلىمداردى وقىپ، ءوز دۇنيەتانىمى مەن ءبىلىم كوكجيەگىن كەڭەيتىپ ۇلگەرگەن جاستىڭ الدىندا ەكى ماماندىقتى تاڭداۋ تۇر ەدى: ءبىرى – ديپلومات، ءبىرى – حالىقارالىق جۋرناليستيكا. دەسەك تە، ول سول كەزدە قاي ماماندىقتى تاڭداپ العاندا دا ءوز سالاسىنىڭ مايتالمان تارلانى بولاتىنىنا ءشۇبا كەلتىرمەس ەدىك.

الايدا، ونىڭ جۋرناليستيكا ماماندىعىن تاڭداماۋىنا گازەت كىنالى بولعانىن ءبىز تاريحتان جاقسى بىلەمىز. قاي گازەت دەيسىز بە؟ «Morning Star» گازەتى. مەكتەپ بىتىرەتىن جىلدىڭ باسىندا قاسىم-جومارتتىڭ انگليا كوممۋنيستەرىنىڭ وسى باسىلىمىن وقۋعا قىزىعۋشىلىعىن بايقاپ قالعان اناسى ونى اعىلشىن ءتىلىنىڭ وقىتۋشىسى الەكساندر سەرگەەۆيچ روگاچتان دەربەس ءدارىس الۋعا بەرەدى. جيىرما جاسىنا دەيىن اقش-تا تۇرىپ، وتىزىنشى جىلدارداعى «ۇلى كۇيزەلىستەن» كەيىن سوتسياليزمنەن باقىت ىزدەپ كەڭەستەر ەلىنە كەلگەن الەكساندر سەرگەەۆيچ قاسىم-جومارتتىڭ وزدىگىنەن ۇيرەنىپ جۇرگەن اعىلشىنشاسىن جۇيەسىز دەپ تاۋىپ، امەريكالىق گرامماتيكا تۋرالى تۇسىنىگىن دەر كەزىندە قاجەتتى قالىپقا كەلتىرەدى. مىنە، وسىدان كەيىن قاسىم-جومارت توقاەۆ حالىقارالىق قاتىناستارعا بەت بۇرا باستايدى. بىراق قانىنا سيا تامىپ تۋعان اكەسى كەمەلدەن كەلگەن تۇلا بويىنداعى جازۋشىلىق قاسيەت ءبارىبىر كۇندەردىڭ كۇنىندە قاسىم-جومارت توقاەۆتى جازۋ ستولىنا وتىرعىزاتىنىن ول كەزدە ءبىز تۇرماق، ونىڭ ءوزى دە بىلگەن جوق ەدى. وسىنداي لوگيكالىق بايلانىسى تەرەڭدە جاتقان ەكى ماماندىق قازىرگى كۇنى ونىڭ بويىندا بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانى قاتتى قۋانتادى. ويتكەنى، قازاقستاندا كەنجەلەپ قالعان ساياسي پۋبليتسيستيكا سالاسىن الەمدىك دەڭگەيگە دەيىن جالعىز ءوزى كوتەرىپ ۇلگەرگەن قاسىم-جومارت توقاەۆقا ءبىز قاشاندا قارىزدار بولىپ قالدىق.

الايدا، قاسىم-جومارت توقاەۆ ساياساتتى سۇيىكتى ماماندىعى، پۋبليتسيستيكانى ءحوببيى دەپ سانايتىنى راس. دەي تۇرعانمەن، دارىندى ادام ءوزىنىڭ ءحوببيىن دە كاسىبي دەڭگەيگە كوتەرە بىلەتىنىن ول ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىمەن دالەلدەپ شىققان ادام ەكەنى – قازىر باسى اشىق اقيقات.

جاھانداعى بارلىق مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناس جانە ىنتىماقتاستىق ورناتۋ جولىندا شيرەك عاسىر تەر توككەن تاجىريبەلى ديپلومات ءھام كەلىسسوز جۇرگىزۋدىڭ حاس شەبەرى قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ ساياسي پۋبليتسيستيكالىق كىتاپتارىن تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ءسۇيىپ وقيدى. مەملەكەتىمىزدىڭ ديپلوماتيالىق تاريحى مەن بۇگىنگى كۇنگى ساياسي كورىنىسىن اسا دەرەكتىلىكپەن بايانداۋعا بەيىم قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ پۋبليتسيستيكاسى بۇقارا ىقىلاسىنا بولەنىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار قوعامدىق پىكىر تۋدىرار كۇشكە يە تاربيە مەن ناسيحات قۇرالىنا اينالعانى قاشان؟! مۇنى اۆتوردىڭ جاريالانىمدارىن وقىعان ءاربىر وقىرمان انىق سەزىنەرى ءسوزسىز.

دۇنيە ءجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ گەوساياسي پورترەتىن ناقتى اشا وتىرىپ قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ ەكونوميكالىق فاكتورىن دا كەڭىنەن زەرتتەي بىلگەن. سول كەزدەرى قر پرەمەر-ءمينيسترى لاۋازىمىندا بولعان ول ءوز ەڭبەگىنىڭ باستى تاراۋلارىندا قازاقستاننىڭ الىس-جاقىن ەلدەرمەن، حالىقارالىق ۇيىمدارمەن قارىم-قاتىناس ۇستانۋداعى ىشكى ساياساتى تەرەڭىنەن قامتىلعان. جاڭا كوزقاراسى بار اۆتور ۇنەمى وزگەرىپ وتىرعان الەمنەن مەملەكەتىمىزدىڭ ءوز ورنىن تابۋى ءۇشىن ەلدىڭ ىشكى ساياسات ارتىقشىلىقتارىن اسەرلى تىلمەن، بەينەلى دە جاتىق جەتكىزگەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. سىرتقى ساياساتقا ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ بايلانىستى بولاتىنىن، مەملەكەتىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىنە تىكەلەي ىشكى ساياساتتىڭ ۇشقىنى تيەتىنىن العاش رەت اشىپ كورسەتكەن قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ايتۋلى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ديپلوماتياسىن» ايتۋعا بولادى.

اۆتور قازاقستاننىڭ وتكەن جىلدارداعى سىرتقى ساياساتىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستىرا وتىرىپ تالدايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى ديپلوماتيالىق كورپۋستىڭ باستى ماقساتى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ بولعانى بارشاعا ءمالىم. كۇش-جىگەر ەڭ الدىمەن وسىعان جۇمسالدى. قازاق ديپلوماتياسىنىڭ تاباندى دا ماقساتتى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە الۋان ساياسات ۇستاناتىن، ءتىپتى كەيدە ءبىر-بىرىنە كەرەعار باعىتتاعى ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ نازارىن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ماسەلەسىنە بۇرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. وسى ماڭىزدى ىستەر تۋرالى ول ءوز ەڭبەگىندە سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي تاماشا تالداپ باياندايدى. قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستانداعى مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى رەتىندە وتاندىق ديپلوماتيانىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى ايتا وتىرىپ، قازاقستان-اقش قاتىناستارى دامۋىنىڭ كەزەڭدەرىنە دە كەڭىنەن توقتالادى. مىسالى،1994 جىلى قول قويىلعان دەموكراتيالىق ارىپتەستىك تۋرالى حارتيا اقش-پەن سان-سالالى قارىم-قاتىناستى قالىپتاستىرۋعا قۇقىقتىق نەگىز قالاعان قۇجات بولدى. اۆتور سونىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىق ۇيىمىمەن قارىم-قاتىناسىن سارالاي وتىرىپ، ەۋرازيانىڭ ۇلان-بايتاق كەڭىستىگىندە قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ امبەباپ قۇرالى رەتىندە ەقىۇ ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىن ءالى تولىق ىسكە قوسپاي وتىرعانىن دا سىندارلى سۋرەتتەي بىلگەن. ول بۇل بەدەلدى دەگەن ۇيىمنىڭ سايلاۋ بارىسى مەن ادام قۇقىقتارىن ساقتاۋ تۋرالى پىكىر الىسۋ اياسىندا كەڭەسۋمەن شەكتەلۋى جەتكىلىكسىز ەكەنىن باتىل ايتا بىلگەن. جاھاندانۋ ۇردىسىنەن قازاقستان دا سىرت قالا المايتىنىن اتاپ كورسەتە وتىرىپ، قاسىم- جومارت توقاەۆ بۇل ۇدەرىس ءاربىر مەملەكەتتى سىرتقى ىستەردە ءوزىن تانىتۋدىڭ جاڭا نىساندارىن ىزدەستىرۋگە ماجبۇرلەيدى دەپ وي تۇيەدى. وسىعان وراي الەمدىك قوعامداستىقتا قازاقستاننىڭ ورنىن نىعايتۋ ءۇشىن قولايلى جاعداي تۋعىزۋ ديپلوماتيالىق قىزمەتىمىزدىڭ ماڭىزدى باعىتىنا اينالعانىن ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىندىرەدى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ  الدىنا قازاقستانعا شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ قۇيىلۋىنا جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى ودان ءارى دامىتۋعا سەپتەسۋ مىندەتى قويىلعانىن ايتا كەلىپ قاسىم-جومارت كەمەلۇلى بىلاي جازادى: «... ديپلوماتيا حالىقارالىق ساحنادا قازاقستاننىڭ ساياسي تانىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتىن جەمىستى تۇردە جۇزەگە اسىرعان ەكەن، ەندى ساپالىق تۇرعىدان وزگەشە ماقساتقا قول جەتكىزۋگە – ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا جاردەمدەسۋگە بەيىمدەلۋگە مىندەتتى. باسقاشا سوزبەن ايتساق، سىرتقى ساياسات ىشكى ساياساتپەن قاتار ءورىلىپ، ونىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالۋى ءتيىس. سول كەزدە عانا وتاندىق ديپلوماتيانىڭ تيىمدىلىگى ارتا تۇسپەك». اۆتوردىڭ بۇل ويى تەرەڭنەن بايىپتاعان تۇجىرىمدى كورسەتسە كەرەك. ودان ءارى قازاقستاندىق سىرتقى ساياسات قىزمەتىنىڭ الدىندا تۇرعان باسقا دا مىندەتتەردى سارالاي كەلە قاسىم- جومارت توقاەۆ كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن تۇپكىلىكتى بەلگىلەۋ، شيكىزات تاۋارلارىنىڭ ەكسپورتىنا جاردەمدەسۋ، ەڭ الدىمەن مۇنايدى شەتەلدىك رىنوكتارعا ۇتىمدى شىعارۋدى قامتاماسىز ەتۋ، مەملەكەتتىك شەكارانى مەجەلەۋ جۇمىستارىن ويداعىداي اياقتاۋدى ايرىقشا ءبولىپ كورسەتەدى. ساياسي ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعى سول، اۆتور سىرتقى ساياساتتاعى وقيعالاردى تەك تىزبەلەپ عانا قويماي، قازاقستان ديپلوماتياسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنا، الداعى مىندەتتەرىن ورىنداۋ جونىندەگى قىزمەتىنە جان-جاقتى ءارى تەرەڭ تالداۋ جاسايدى.

بۇل ەڭبەكتىڭ تاعى ءبىر ارنايى توقتالۋدى قاجەت ەتەتىن تاراۋى «قازاقستان ديپلوماتتارى» دەپ اتالادى. وتاندىق ديپلوماتيانىڭ باستاۋى عاسىرلار قويناۋىنا كەتەتىنىن كورسەتكەن اۆتور  قازاق حاندىعىنىڭ مۇددەلەرى بىلەكتىڭ كۇشىمەن عانا ەمەس، اقىل-پاراسات، ديپلوماتيالىق ۇتىمدى ءىس- قيمىلدارمەن دە قورعالعانىن ەسكە سالۋدى دا ۇمىتپايدى. قاسىم حان، تاۋكە حان، ابىلاي حان، ابىلقايىر حان سياقتى كورنەكتى ۇلتتىق كوشباسشىلار، تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي سىندى دانالار ەڭبەگىن دە تىلگە تيەك ەتەدى. وسىلايشا قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاق ديپلوماتياسى تاقىر جەردەن شىقپاعانىنىن دالەلدەيدى: كەڭەستىك يمپەريا تاراپ، وزىمىزبەن-ءوزىمىز قالعاندا ابدىراماي، قيىننان سىنالاپ جول تابا بىلگەنىمىز ءداستۇر ساباقتاستىعىنىڭ ايعاعى دەگەن ادىلەتتى تۇجىرىم جاسايدى. تاريحقا ەشقاشان قيانات جاساۋدى بىلمەيتىن قاسىم-جومارت توقاەۆ جەكە تۇلعالار تۋرالى ايتقاندا كسرو زامانىنداعى تۇڭعىش قازاق ەلشىسى ن. تورەقۇلوۆتىڭ ساۋد ارابياسىنداعى ەڭبەگىنە دە كەڭىنەن توقتالادى. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ت. تاجىباەۆتى، ودان كەيىنگى مينيسترلەر ق. بايعاليەۆ، ا. زاكارين، ءا. شارىپوۆ، ب. بولتىرىكوۆا، م. فازىلوۆ، م. بازارباەۆ، م. ەسەناليەۆتىڭ ەسىمدەرىن ەرەكشە ىلتيپاتپەن اتاپ وتەدى. وسى زامانعى ساياسي قايراتكەرلەردىڭ دە تۇلعالىق گالەرەياسىن شەبەرلىكپەن جاساي بىلگەن. ءتول ديپلوماتيامىزدىڭ شەجىرەسىن قامتيتىن اۋقىمى مول، پايىمى تەرەڭ وسى ەڭبەكتى وقىعان ءاربىر ادام اۆتورعا ريزاشىلىعىن بىلدىرەرى حاق.

بەلگىلى ديپلومات-ءپۋبليتسيستىڭ 2007 جىلى «نۇر مەن كولەڭكە» اتتى جاڭا ەڭبەگى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىنگى، العاننان كەيىنگى بولىپ جاتقان ءاربىر وقيعالارى ەلىمىز ءۇشىن، قازاق تاعدىرىن شەشەتىن، سان-سالالى سوقپاق پەن سارا جولداردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنان وي تۇيەدى. ەلىمىزدىڭ سىرتقى جانە ىشكى ساياساتىندا ءبىز بىلەتىن جانە بىلمەيتىن قۇپيالى قالتارىستاردى قالتقىسىز اشىپ جازعان قاسىم-جومارت توقاەۆ رەسپۋبليكا سىرتقى ساياساتىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ۋاقىت اعىمىمەن بىرگە بۋىرقانعان وقيعالار جيىنتىعىن استارلى سۋرەتتەيدى. سۇڭعىلا ساياساتكەر ءوزى ءجىتى باقىلاپ، سانا ەلەگىنەن وتكىزىپ، تارازىلاپ وتىرعان وقيعالار جەلىسىن ادەمى بايانداپ، وقىرماندى ەرىكسىز سول ورتانىڭ كەيىپكەرىنە اينالدىرىپ جىبەرەدى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ جاريالانىمدارى ۇلكەن ساياساتتىڭ، ايگىلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنەن اسا مول ماعلۇمات بەرۋى ءوز الدىنا، وعان قوسا وتاندىق ديپلوماتيانىڭ كوركەم شەجىرەسىندەي اسەر قالدىرادى. ەشكىمدى جالىقتىرمايدى، ءتىلى جاتىق، الەمدىك ساياساتپەن اينالىسىپ جۇرگەن ادامعا دا، قاراپايىم ادامعا دا تۇسىنىكتى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياسي باعىتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا، نىعايۋ جولدارىن ساراپتاۋعا ارنالعان كىتاپتىڭ نەبىر قۇندى دەرەكتەرگە تولى ەكەنى انىق. اۆتور ارقاشان ناقتى دەرەكتەر مەن دايەكتەرگە سۇيەنەدى. الەمنىڭ ون تىلىنە اۋدارىلىپ، اقش، رەسەي، قىتاي، سينگاپۋر، پاكىستان، ساۋد اراۆياسى، تۇركيا، ليۆان، بولگاريا جانە باسقا كوپتەگەن ەلدەردە جارىق كورگەن. قازىردىڭ وزىندە ەڭبەكتەرى ەلىمىزدىڭ بەلگىلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە  وقۋ قۇرالى رەتىندە كەڭىنەن پايدالانىلىپ ءجۇر.

قىسقاسى، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى ءۇشىن كوپتەگەن مەملەكەتتىك لاۋازىمداردى بەلسەنە اتقارعانىنا قاراماستان بۇگىنگى كۇنى ساياسي پۋبليتسيستيكانىڭ بىردەن-ءبىر ساڭلاق ساربازىنا اينالا بىلگەنى – قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ساياسي تۇلعاسىن تاعى ءبىر قىرىنان اسقاقتاتا تۇسەتىنى باسى اشىق كريتەري. قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىن جازۋشىمىن دەپ سانامايتىنىن جاقسى بىلەمىز. بۇل تۋرالى ول كىتاپتارىنىڭ تۇساۋكەسەرلەرىندە تالاي رەت ايتقان دا. دەي تۇرعانمەن، ونىڭ ەشقاشان رايىنان قايتپايتىن رياسىز رايتەر ەكەنىنە كوزىمىز الدەقاشان جەتكەن.

Abai.kz