بريتانيكا (Britanika)الەمدىك دەڭگەيدەگى ەنتسيكلوپەديانىڭ 368-بەتىندە  «دامبيجانتسان نەمەسە دامبيجاا ناقتى ەسىمى-امار. ونى موڭعولدىڭ باتىس شەكاراسىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىنىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى ءارى موڭعولدان ءبولىنىپ تاۋەلسىز تۇرۋدى ماقسات تۇتقان تۇلعا» رەتىندە كورسەتەدى.

1850-1864 ج.ج قىتايدا ايگىلى تايپين كوتەرىلىسى باستالدى دا 1898-1901 جىلى يحتۋان كوتەرىلىسىمەن ۇلاستى. ءحىح ع. سوڭىندا موڭعول حالقى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكە شىعا باستادى. بۇل - ىشكى موڭعوليادا وربىگەن قوزعالىستاردىڭ باستاۋ كوزى بولدى. ياعني  1852 جىلعى ءسۇيۋان ولكەسى نەمەسە وردوستاردىڭ مەكەنى - ۇۇشيندەگى ءىرى كوتەرىلىس مانج بيلىگىنە قارسى سىپاتتا كورىنىس ەدى. 1890 جىلى حوۆدا شەكاراسىندا بولعان كوتەرىلىسكە دامبيجانتسان قاتىستى دەلىنەدى. ءدال وسى كەزدەن باستاپ دامبيجانتسان سول كوتەرىلىستەردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. ونىڭ  ۇرانى - «موڭعولياعا امارساناا قايتا كەلدى...»

بريتانيكا (Britanika)الەمدىك دەڭگەيدەگى ەنتسيكلوپەديانىڭ 368-بەتىندە  «دامبيجانتسان نەمەسە دامبيجاا ناقتى ەسىمى-امار. ونى موڭعولدىڭ باتىس شەكاراسىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىنىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى ءارى موڭعولدان ءبولىنىپ تاۋەلسىز تۇرۋدى ماقسات تۇتقان تۇلعا» رەتىندە كورسەتەدى.

1850-1864 ج.ج قىتايدا ايگىلى تايپين كوتەرىلىسى باستالدى دا 1898-1901 جىلى يحتۋان كوتەرىلىسىمەن ۇلاستى. ءحىح ع. سوڭىندا موڭعول حالقى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكە شىعا باستادى. بۇل - ىشكى موڭعوليادا وربىگەن قوزعالىستاردىڭ باستاۋ كوزى بولدى. ياعني  1852 جىلعى ءسۇيۋان ولكەسى نەمەسە وردوستاردىڭ مەكەنى - ۇۇشيندەگى ءىرى كوتەرىلىس مانج بيلىگىنە قارسى سىپاتتا كورىنىس ەدى. 1890 جىلى حوۆدا شەكاراسىندا بولعان كوتەرىلىسكە دامبيجانتسان قاتىستى دەلىنەدى. ءدال وسى كەزدەن باستاپ دامبيجانتسان سول كوتەرىلىستەردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. ونىڭ  ۇرانى - «موڭعولياعا امارساناا قايتا كەلدى...»

موڭعوليانىڭ ىشكى قورعانىس ورنى جانە ورىس بارلاۋ ورىندارىنىڭ ارنايى تاپسىرىسى بويىنشا 1922 جىلى (كەيبىر دەرەكتە 1923 جىلى ءولتىرىلدى دەلىنەدى) قولدى بولعان ءبۋدديزمنىڭ مىناجاتكەرى ايگىلى تەنتەك جا لاما، نەمەسە دامبيجانتسان تاعدىرى وسىلاي كۇردەلى جاعدايلارعا تولى بولدى. وسى ءبىر كۇردەلى تۇلعا تۋرالى وتە كوپ جازىلدى. عىلىمي تۇجىرىمدار دا جاقسى جاسالدى. اسىرەسە زامانانىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «كەسىك باس تۇلىپ» حيكاياسىندا جا لامانىڭ تاريحي اينادان بىراق كورسەتەدى. جا لامانى اڭىز عىپ كورسەتۋشىلىك تە باسىم. جا لامانىڭ سوڭىنا ەرگەن، ونى قولداعاندار جەك كورىنىشتى بولدى. ال كەيبىر ماتەريالداردا ەش نەگىزسىز ويدان قۇراستىرىلعان ماسەلەلەر دە كوتەرىلەدى. بىرەۋلەر «جا لاما تانۋشىلىقتى» تۋ ەتىپ كوتەرەدى، ەندى بىرەۋلەر «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەگەندەي جا لاما وقيعاسىنا قاتىستى ماسەلەلەردى وڭدى-سولدى قيۋلاستىرۋىمەن الەكتەنەدى. وسى داۋىردەگى جازىلعان كوپتەگەن دەرەكتەر بۇگىنگى تالاپ دەڭگەيىنە جەتە بەرمەيدى. وقيعالار بىرجاقتى ءدۇدامال، دولبارلارعا تولى. ءبىز بۇل جولى جا لامانىڭ وقيعالارىنا كۋاگەر بولعانداردىڭ ايتىپ، قاعاز بەتىنە تۇسىرىلگەن ءتۇرلى دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىرلى-جارىم تۇيتكىلدى جاعدايلاردىڭ باسىن اشۋدى كوزدەدىك.

1911-12 جىلى حوۆدا ايماعىن ازات ەتۋگە قاتىسقان «مىرزاڭىز» وسى لۋۆسان دامبيجانتسان. باتىس شەكارادا اتى «ءتىرى اڭىزعا» اينالعان ونىڭ ارەكەتى كومينتەرنگە جاقپادى. بۇنىڭ دالەلى، سوڭىنان بوريس شۋمياتسكي ونى «...باتىس موڭعوليانىڭ باسقىنشىسى» دەپ اتاۋىندا. بوريس شۋمياتسكي 1921 جىلى كومينتەرننىڭ تاپسىرماسىمەن موڭعولياعا كەلىپ قىزمەت اتقارعان ارنايى وكىلى. تاعى ءبىر دەرەكتەردە ايگىلى جوڭعار ءامىرشىسى ء(زۇۇن گار) ابىلاي حانعا پانالاپ قازاقپەن ەتەنە جاقىن بولعان ويراتتىڭ حانى امارساناا ناسىلىنەن ەكەندىگى ايتىلادى. دامبيجانتسان موڭعولدىڭ كوپ جەرلەرىن ارالاپ، مانج ۇستەمدىگىنە قارسى شىعۋعا ۇگىت جۇرگىزدى. دامبيجانتسان دەنەلەي قاتىسقان ءماسليحاتتاردا ونى حوشۋن باسشىلارى ايقايلاپ قولداۋمەن قاتار، ۋلياستايداعى مانج جانجينىن ماسليحاتتاندەرەۋ كەتۋىن تالاپ ەتتى. بۇل دەرەكتەر «موڭعوليا تاريحى» (1995) ەڭبەگىنىڭ 222-بەتىندە كورسەتىلگەن(بنماۋ-ىن ءتۇۇح. ۋب، 1955. 542 ب. 222 بب). پەتەربۋرگ پروفەسسورى ا.م.پوزدنەەۆتىڭ دەرەكتىك مالىمەتى بويىنشا امارساناانىڭ نەمەرەسى ءتومورساناادان دامبيجانتسان تۋادى دەيدى. پوزدنەەۆ الەكسەي ماتۆەەۆيچ (1851-1920) رەسەي شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى (1899-1903) بۋدداتانۋشى، موڭعوليانىڭ كونە ەسكەرتكىش مۇرالارىن زەرتتەۋشى. ول 1892-1893 ج.ج.  موڭعوليادا بولعان. ساپارناما كۇندەلىكتەرى ەكى توم بولىپ باسىلعان. (ا.م.پوزدنەەۆ موڭعوليا موڭعولدارى ءىت.، جول بەلگىلەۋ 1892 ج. (پب.، 1896. 45-46 بب)

ال، وسىدان كەيىن جا لامانى «استراحان ولكەسىنىڭ ءبىر شوعىر ءدورۆود ۇلىسىنان-مىس...» دەگەن ءتۇرلى جورامالدار جاسالا بەردى. دامبيجاننىڭ موڭعولياعا كەلگەن جىلىدا ءارتۇرلى. قاعازعا تۇسكەنى بويىنشا اقيقاتقا جاقىنى كارى كەمەڭگەر ا.م.پوزدنەەۆتىكى بولار دەپ جورامالداۋعا نەگىز بار. ەندەشە جا لاما - دامبيجانتسان  موڭعول جەرىنە العاش 1892 جىلى كەلدى. مانج اسكەري ءامىرشىسى قازىرگى ۋلياستاي نەمەسە زاۆحان جەرىندە ونىمەن بەتپە-بەت جۇزدەسكەندىگى ايتىلادى. قولىندا سونشاما قاراۋىل اسكەرى بار ۋلياستايداعى اسكەرباسى جانجين دين-بان-زو-فۋ-زيان-زيۋن جا لامانىڭ باسىن جۇلىپ الۋعا، بايىرعى قىتايلىق تاسىلمەن ءسۇزىپ قۇلاتۋعا وقتالعانىمەن اق ورىستىڭ حان ۇكىمەتىنىڭ پارمەنىمەن تاعايىندالعان باس كونسۋلى يا.پ.شيشمارەۆتىڭ اتىنان كەلگەن ايگىلى كۋپەس پ.ي.كرەجەۆتىڭ سۇسىنان ۇرەيلەنىپ، باسىلعانى «ارتىن قىسقاندىعى» جونىندە دەرەكتەر ساقتالعان. 1911 جىلى جەلتوقساننىڭ سوڭىندا ۋلياستايداعى جانجين ءوز باسىن ساقتاپ موڭعولدان قاشىپ شىقتى. بۇنىڭ سەبەبى، 1911 جىلى كۇز باسىندا مانج چين ەگەلىگىنە قارسى قىتاي حالقىنىڭ اسا كۇشتى قوزعالىستارى ەتەك الۋىنا بايلانىستى ەدى. ءوز تۇعىرىنان تايعان مانج چين بيلەۋشىلەرى ءوز يەلىگىندەگى بارلىق بيلىكتەن 1912 جىلى قاڭتار ايىندا ايىرىلىپ تىندى. باعى قايتقان ەلدىڭ جاعدايىن ابدەن تۇسىنگەن جا لاما نەمەسە دامبيجانتسان باتىس موڭعوليا كەڭىستىگىندە اشىق تۇرعان «تاق ماسەلەسىن» بىردەن ويىنا العانى قىزىقتى. مۇمكىن، بۇنىڭ ارتىندا پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتىنىڭ ساياساتى جاسىرىنىپ جاتقانى بەلگىلى.

سونىمەن جا لامانى 1892-1912 جىلداردان بىلەتىن ادامداردىڭ ءبارى ونى 35-40 جاس ارالىعىندا بولعانىن دالەلدەيدى. 1902 جىلى ەكى تۇيەسىن جەتەكتەپ موڭعول جەرىنە كەلگەن ونى «بادارچين»، «بەيساۋات بۇرالقى» دەپ تە اتادى. بىراق، ءدىنباسى بوگد جاۆزاندۋمبادان اتاق-دارەجە العاننان كەيىن ونىڭ ابىرويى ارتىپ «جا بوگد» اتالىپ، تەڭدەسسىز تەرگەلگەن كەزدەرى دە بار. ال، «لۋۆساندامبيجانتسان امۋرساناەۆ» دەپ اسپەتتەلگەن تۇسىنان از دەرەكتەر قالدى. ازامات سوعىسى جىلدارى موڭعولياعا كەلگەن ي.م.مايسكي ءوزىنىڭ ءبىر ەڭبەگىندە: «جا لاما اقيقاتىندا ورەسكەل ەرجۇرەك ەدى» دەلىنەدى. يۆان ميحايلوۆيچ مايسكيدىڭ (1884-1975) «گەرمانيا جانە سوعىس» (1916 ج) ەڭبەگى باتىس موڭعوليا تاريحىنان وتە كوپ مالىمەتتەر بەرەدى. باابار دامبيجانتسان تۋرالى اسا قۇندى دەرەكتەردى كەلتىرەدى. ونىڭ دالەلدەۋىنشە جا لاما دامبيجانتسان 1860 جىلى ومىرگە كەلگەن ايدارحان (استراحان) قالماعى. دامبيجانتساننىڭ ارعى ماقساتى باتىس موڭعوليانى بوگدا حاندىعى قاراماعىنا ەنگىزبەۋ جولىندا حالقا اتقامىنەرلەرىنە قارسى بولۋ ەدى. 1993 جىلى قحر-دا جارىق كورگەن «سىرتقى موڭعولدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ قۇپيالارى مەن سەبەپتەرى» اتتى ەڭبەكتە «...دامبيجانتسان ورىستىڭ بارلاۋشىسى بولعاندىعى جونىندە...» دەرەكتەر كەلتىرەدى. 1989 جىلى ءۇرىمجى قالاسىندا جارىق كورگەن «التاي ايماعىنىڭ جالپى جاعدايى»، 1994 جىلى كۇيتىندە جارىق كورگەن «اباق كەرەي» زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە دامبيجانتساندى «سىرتقى موڭعوليانىڭ گەنەرالى» دەگەن اسىرە الپەتپەن كوركەمدەلدى. ول اۋەلگى كەزەكتە حوۆدا شەبىنە  اۆتونوميالىق قۇقىق بەرۋدى تالاپ ەتىپ، سوڭىنان بىرىككەن يەلىكتەگى بىرىككەن موڭعول مەملەكەتىن قۇرۋدى ويلادى. 1902 جىلى ەكى تۇيەنىڭ قومىنا قوسىن تەڭدەپ موڭعول جەرىنە وتكەن ول، كوپ ۇزاماي كوپكە تانىس تۇلعا مارەسىنە جەتتى. وعان جەرگىلىكتى ۋريانحاي تورەلەرى دە قوسىلدى. حوۆدا شەبىندەگى مانج ىقپالى وپىرىلىپ قۇلاپ تۇسكەننەن كەيىن جا لاما قازاقتاردى باتىس موڭعوليادان قۋىپ رەسەي مەن قىتاي جەرىنە تىقسىرا ءتۇستى. ءدال وسى كەزدەن مۇسىلمان مەن بۋددا ارا قاتىناستارىندا تۇيتكىلدى ماسەلەلەر پايدا بولا باستادى. جا لامانىڭ ءدىن جولىنداعى ەڭ قاتال ايۋاندىعى مۇسىلمانداردى زورلىقپەن پۇتقا تابىندىرۋدان باستالدى. مۇسىلمان ءدىندارلارى سمايل (قالماق) تولەنبايۇلى، شىبارايعىر رۋىنىڭ ازاماتتارى تۇراپ كىتاپبايۇلى (1898-1949), مۇراتباي شىڭكەۇلى، بوتاعارا شاكۋ رۋىنان ارسالاڭ بەلدەمشەۇلى (1865-1922) قاتارلىلاردىڭ باسىنا تەمىر نوقتا سالىپ مۇنجيگتەگى شار تسەح پۇتحاناسىنا قاراي ايدادى. (مۇنجيگ حوۆدا ايماعىنا قاراستى ەردەنەبۇرەن جەرى. ەردەنەبۇرەن شاتقالىنىڭ قوبدا وزەنىنە قۇيعان تۇسى. بايان-ولگەي ايماعى باياننۋر سۇمىنىنان 18 شاقىرىم. ال، شار تسەح وزەن ساعاسىنىڭ شاعىن ارالىنىڭ اتى. بۇل جەردە كەزىندە بۋددا پۇتحاناسى بولسا قازىر ۋۆس ايماعىنىڭ ۋلياستاي باعى ورتالىعى ورنالاسقان. پۇتحانا جۇرتى ءالى دە قوزىكوش جەردەن ايقىن كورىنەدى).قازاق جاستارىن اسكەر قاتارىنا كۇشپەن تارتىپ، جاسوسپىرىمدەردى شيۆەرت كۇرەنىنە (حۇرەە) شاۆ نەمەسە شاكىرت لاما دارىسىنە جۇگىندىرىپ، توبەلەرىنە شىنى توڭكەرىپ ايدار قويعىزدى.  جا لامانىڭ لاڭى تۋرالى ناقتى دەرەكتەردى ناجىكەش تاڭقايۇلى (1885-1953) «ەل ايدالعان» تاريحي داستانىنان تابۋعا بولادى. جا لاما 1870 جىلدارى ياعني قىتايدا ورىن العان دۇنگەندەر كوتەرىلىسى كەزىندە قازىرگى التاي ءوڭىرى سارسۇمبە ارى قاراي شينحايعا دەيىن قونىستانعان ويراتتار، قازاقتار، دۇنگەندەر مەن ۇيعىرلار اراسىندا دا ءجۇردى. ول، 1912 جىلى تامىزدان باستاپ 1914 جىلى اقپان ايىنا دەيىن ياعني ورىستارعا ۇستالعانعا دەيىن باتىس موڭعولياعا ويران سالدى.

قازاقتىڭ ايگىلى اتقامىنەرلەرىمەن تەكە-تىرەس كەزەڭدەردىڭ بىرىندە، ياعني 1912 جىلى جا لاما موڭعوليا قازاقتارىن ءوز ۋىسىنان شىعارماۋدى ماقسات تۇتتى. ول بۇل ماسەلەنى ەل اتقامىنەرلەرىن الدىنا كەلتىرىپ، ولاردى قورقىتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرعىسى كەلدى. كونگەندەرىنە سىي-اقى تاعايىندادى. كونبەگەندەرىنىڭ كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتتى. سولاردىڭ ءبىرى موڭعوليا قازاقتارى اراسىندا بەدەلى اسقان ازامات سابىلدىقۇلى باردام (1870-1912) 42 جاسىندا دامبيجانتسان قولىنان مەرت بولدى. (بوتاعارا شاكۋدىڭ كەنجەسى سابىلدىقتان باردام تۋادى. باردام ءۇش ايەل العان ادام. بايبىشەسى زىليقادان (مولقى) ۋاتحان، اقتىشقان، اسقار، قازى).  (باردامۇلى اقتىشقان تورە 1893 جىلى تۋعان، 1924 جىلى ۇلى قۇرىلتايعا قاتىسقان. 1937 جىلى قىزىل ۇكىمەتتىڭ قۇرىعىنا ىلىنگەن).

ناجىكەش تاڭقايۇلى «ەل ايدالعان» تاريحي داستانىندا «...تالپىنىپ باردام شىققان ودان كەيىن، ەل بيلەۋ قابىلەتىنە بولعان بەيىم...» دەپ باعالاعان سابىلدىقۇلى باردام وسى كىسى. دامبيجانتسان اۋەلگى كەزەكتە بۇلعىن سۇمىنى جەرىن مەكەن ەتكەن بازارقۇل رۋىنىڭ اۋىلدارىنا شابۋىل جاسادى. بەيبىت اۋىلداردا وتە كوپ شىعىن بولدى. جا لاما اسكەرىنە قارسى اتتانعان بازارقۇل رۋىنىڭ ازاماتى توقتاعانۇلى رايىس وققا ۇشتى. قىرىپ-جويۋدىڭ ۇرەيلى جاعداياتتارىن باسىنان كەشكەن بازارقۇل ايگىلى اتقامىنەرلەرى جۇدىرىقۇلى قابا قاتارلى ءبىرشاما ازاماتتارىنان ايىرىلىپ اڭىراپ قالا بەردى. بازارقۇل رۋىنىڭ كوپ ادامى جا لاما ايداۋى كەزىندە مەرت بولدى، زاپى شەكتى، قورلىق كوردى. اۋەلگى كەزەكتە توقتاعانۇلى رايىستى ولتىرگەنىن ايتتىق (توقتاعانۇلى رايىس (1875-1912) بالالارى قالەل، دالەل، ولزۆوي). ال، قولدىنۇلى قوجابەردىگە قوڭ ەتى ءىرىپ تۇسكەنشە دۇرە سوقتى. ەلەۋسىز مۇقاماديۇلىنىڭ «ورىكتى كول» پوۆەسىنىڭ 42-بەتىندە: «...سۋعا سالىپ جىبىتىلگەن ساباۋمەن ءبىر جولدا 75 رەت دۇرە سوعادى...» دەپ باياندايدى (مۇقاماديۇلى ەلەۋسىز. «ورىكتى كول» پوۆەست-اڭگىمەلەر. ولگي 1974 ج. 170-ب.). سونداي-اق، بابان بەكتۇرۇلى، تىشاباي قوقانۇلى، جانكەلدىقىزى بالاقۇس(دەلۇۇندە 90-شى جىلدارى ءومىر سۇرگەن ەشەن موللا قيساۇلىنىڭ شەشەسى) قاتارلى كوپ ادامدار قورلىق كوردى. جاس بالالاردىڭ شىعىنى دا وراسان كوپ ەدى. مىسالى، ورازايۇلى ەدىلدىڭ بالاسى ءنۇرالى، جانپەيىسۇلى زاڭگەردىڭ بالاسى مەيىرقۇل، شىمشىردىڭ بالاسى شىنىمحان قاتارلى كوپتەگەن جاسوسپىرىمدەر ءولتىرىلدى. ج.زاڭگەردىڭ بالالارى ولگەننەن كەيىن تۋعان بالاعا تولەگەن دەپ ات قويىلدى (زاڭگەرۇلى تولەگەن(1913-1983) ايگىلى اكتەر ءلاتىپتىڭ اكەسى). سوڭىن الا ستامبۋلۇلى ءمىشىر، باقي قاتارلىلاردى قورلاعاندىعى جونىندە دەرەكتەر بار. الدىنا تۇسكەن اۋىلداردى مىڭعىرىلعان مالىمەن توناپ يولت، حونچۋلۋ، تۇۆشينكول، نۇتسگەندەگى اۋىلداردى ۇلارداي شۋلاتىپ قۋعىنعا سالعان جا لاما بەسسالا ۇەرت دەگەن جەردى مەكەندەپ وتىرعان دودىعاي اۋىلىنا شۇيلىكتى. نايمان ىشىندە سامايدان تارايتىن ىرگەلى اۋىلدىڭ 60-قا جۋىق ادامدارى تۇگەلدەي وققا ۇشتى. كۇللى اۋىل ادامدارىنان قوزى ايداپ، كوش سوڭىندا قالعان 3 بالا عانا ءتىرى قالدى. ولاردىڭ اتى-ءجونى تىكەۇلى بايدولدا، دودىعايۇلى قابدولدا مەن قاسەن. قازىرگى ۇيىرتىدەگى «دودىعاي تاقتاسى» اتالاتىن جەردە ءالى كۇنگە كيىز ۇيلەردىڭ قيراندىلارى جاتىر. بۇلعىن، دەلۇۇن ولكەسىنەن شۇبىرىندىعا ۇشىراعان ادامدار مەن مال سانىندا قيساپ جوق ەدى. دامبيجانتسان توڭىرەك، جالعىزاعاش،سيلحەم ماڭىندا جايلاپ وتىرعان اۋىلدارعا كەنەت شابۋىل جاسادى. بۇل تۋرالى ناجىكەش تاڭقايۇلى «ەل ايدالعان» تاريحي داستانىندا «...قاراقاس قاردى بۇزىپ التاي اسقان، لاشكەرلەر قۋا بارىپ ارالاسقان...» دەپ جىرلاعان. ال، ايگىلى اقىن-عۇلاما اقىت قاجى ءۇلىمجىۇلى قارىمساقوۆ-التايسكي ءوزىنىڭ جىرىندا:

...اراسان مەن بۇلىق-تى

قالقا قىلدى قىلىقتى

ەكىنتى اقشام بولعاندا

قاراقاستى قىرىپتى... دەپ جازادى.

سول قىرعىن كەزىندە قاراقاستىڭ اۋىلدارى قازىرگى دەلۇۇنگە قاراستى جالعىزاعاش، توڭىرەكتى جايلاپ وتىرادى. ەكىاشاداعى جۇرتتا وتىرعان قاراقاس قوسانتاي اۋلەتى وسى ناۋبەتتى باسىنان كەشتى جانە التاي بەتىنە قاراي ۇركە كوشتى. دامبيجانتسان اسكەرلەرى بەيبىت اۋىلعا قاس قارايا شابۋىل جاساپ ەركەك كىندىكتىلەردى ۇستاي باستاعاندا قارسىلىق كورسەتكەن راقىم قوسانتايۇلىن اتىپ ولتىرەدى. راقىمدى جەرلەگەن جەر - ەكىاشانىڭ «جاۋ شاپقان جۇرتى». سول جەردە ەكى ادامنىڭ بەتىن جاسىرىپ كومگەن بولعان بەلگى بار. دامبيجانتسان قاراقاس اۋىلدارىن شاپقان كەزدە بىردەن قارسىلىق كورسەتكەن ايگىلى پالۋان، قامشىگەر مىرسەيتۇلى قوسىلبايدى اتىپ ءولتىردى. (قاراقاس رۋىنىڭ ازاماتى مىرسەيتۇلى قوسىلباي 1866 جىلى التاي ولكەسىندە تۋعان. 1914 جىلى 48 جاسىندا دامبيجانتساننىڭ قولىنان قازا تاپقان. بالالارى مايتاق، ماعادىل)ناجىكەش تاڭقايۇلى «ەل ايدالعان» داستانىندا «...بۇل جولدا ءشايت بولدى قانشا حالىق، يت جەدى قىرىق بالا يەن قالىپ...» دەپ جازدى. جا لاما بۇدان كەيىن ۋريانحايدىڭ گۇنتەنى (كۇندە) باتتىڭ جۇرەگىن تىرىدەي سۋىردى. جا لامانىڭ تەك قازاقتاردى عانا قىرىپ-جويعاندىعى كوپ بولدى دەسەك بىرجاقتى بولار ەدى. ول ۋۆس ايماعىنىڭ ومنوگوۆ سۇمىنىنىڭ ۋلياستاي دەگەن جەرىندە تۇراتىن باياد ۇلىسىنىڭ اۋقاتتىسى جانە گۇنتەنى (حۇندە) ءبىر ادامىنىڭ باسىن شاپقاندىعى جونىندە دەرەكتەر بار. ال، وسى ماڭداعى ايگىلى بااتار اتتى اۋقاتتىعا دۇرە سوعىپ، يانجيۆ دەگەندى كەسكىلەپ ولتىرگەندىگى جونىندەگى دەرەكتى جازۋشى شىناي راحمەتۇلى كەلتىرەدى. ال، جالامانىڭ قاسىندا وققاعار بولىپ جۇرگەن ۋريانحايدىڭ اۆير بالۋانى مەن ءتىلماشى دووحۇۇلەردىڭ ء(دوحوۆوون) تاعدىرى جونىندە ءجوندى ماعلۇمات تابىلمايتىن سەكىلدى. مۇمكىن ولار دا «...وشىككەندەرىنىڭ ءتوسىن سوگىپ، قىزىل قولىمەن جۇرەگىن سۋىراتىن، قارسى قاراعاننىڭ كوزىن قىسىپ شىعارىپ، قوس قۇلاعىن كەسىپ لاقتىراتىن...» (ينەسسا لوماكينا) جا لامانىڭ قۇربانى بولۋى ابدەن مۇمكىن. دامبيجانتسان گۋرۆان تسەنحەردەن باستاپ حوۆدا بەتىندەگى قازاقتاردى ىشكەرىلەتە كوشىرۋدىڭ امالىن قاراستىرىپ جيىن وتكىزدى. وسى جيىنعا قاتىسقان، دامبيجانتسانعا تارتۋ-تارالعى اپارىپ وزىنە ەڭ كوپ بەدەل جيناعان كۇردەلى تۇلعا، شەرۋشى رۋىنىڭ اتقامىنەرلەرىنىڭ ءبىرى - قىلاڭ قانجىعالىۇلى ەدى. قىلاڭ 1912 جىلى شىلدەدە بوگد حانعا ءۇشبۋ حات جولداعانداردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلدى. رۋى جاعىنان شەرۋشى جىلقىشىۇلى سۇكىربايدىڭ نەمەرە ءىنىسى جانە ەڭ ۇلكەن باقتالاسى بولعان. موڭعوليا ءدىنباسى جاۆزاندۋمبانىڭ جارلىعىمەن ارنايى جالاقىعا يە بولىپ، 200 لاڭ كۇمىسكە تەڭ كەلەتىن 400 قاعاز اقشانى 6 جىل ۋاقىتىمەن تۇتىنعان ادام. قىلاڭنىڭ جا لاماعا بارىپ تارتۋ-تارالعى جاساعاندىعى تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر بار. «شيرەەت لامادان»: «...كۇرەڭ تاس، قىزىل تاڭبا الىپ كەلىپ، حوۆدالىق از كەرەيگە لاڭ سالعان...» قىلاڭ وسى. ونىڭ شابارمانى شەرۋشى-ارىقۇل دوربەت ءدادىبايۇلى بولعان. ول دامبيجانتسانعا ءوزى بارىپ، ىرىكتەلگەن جورعا جۇيرىك، 40 سايگۇلىك، التىن-كۇمىس، كىلەم-كىلشە تارتۋ ەتىپ سەنىمىن جاۋلاپ العان. ناجىكەش تاڭقايۇلىنىڭ «ەل ايدالعان» تاريحي-داستانىندا:

«...جا لاما جيىپ الدى ەلدىڭ ءبيىن،

تىڭدادى قىلاڭ ايتقان جايىن-كۇيىن.

جۇرگىزىپ لاشكەرىن شەرۋمەنەن،

قىلاڭنىڭ قابىل الدى تارتۋ سىيىن.

پارەمەن قىلاڭ سولاي الدىن العان،

جا لاما ونىڭ ءسوزىن قابىل العان.

كۇرەڭ تاس، قىزىل تاڭبا الىپ كەلىپ،

حوۆدالىق از كەرەيگە لاڭ سالعان...» دەپ جازعانى وسىنى دالەلدەيدى. وسى كەزدەن باستاپ جا لاما قازاقتاردىڭ تىلگە كونبەگەندەرىن ۇستاپ، دۇرە سوعىپ، ءتۇرلى كۇش قولدانۋ تاسىلدەرىمەن قيىنشىلىق كورسەتە باستاعاندىعى بايقالادى. قازاقتار تاراپىنان دا قىلاڭدى قولداعاندار بارشىلىق. ونىڭ ءتىلماشى مولقى-قوشاق جاعىپار ناۋكەبايۇلى بولعاندىعى جونىندە دەرەكتەر راستالىپ وتىر. سونىڭ ءبىر ايعاعى دامبيجانتساننىڭ حابارشىسى 29 جاسار قاراقاس ءۇرىمجىۇلى بازار دەگەن ازامات بولعان. بىراق، وعان ءجوندى سەنە قويماعان جا لاما بازاردى ءبىراز ۋاقىت قورقىتىپ ۇستاۋعا دەيىن باردى. بۇنىسىن ەل كوزىنە سويقان قۇقاي رەتىندە كورسەتۋ ءۇشىن بازاردىڭ الاقانىنا قورعاسىن ەرىتىپ قۇيدى. (رۋى قاراقاس بازار ءۇرىمجىۇلى 1884 جىلى التاي وڭىرىندە تۋعان. 1962 جىلى 78 جاسىندا دۇنيە سالعان. قابىرى دەلۇۇن سۇمىنىنىڭ جەرى ۇسىگەندە (نۇتسگەن ۋل). بازاردىڭ شەشەسى جانتەكەي رۋىنىڭ ايگىلى ادامىنىڭ قىزى ەدى. ەسىمى شيقان. ەلۋىنشى جىلدارى 102 جاسىندا دۇنيە سالعان قادىرلى كەيۋانا. ءۇرىمجىۇلى بازار ەكى ايەل العان ازامات. بايبىشەسى ءتاۋىربادان (مولقى) ءسابيحان، ءابىلحان (قاراباي), قاردىحان، كوكسەگەن. كىشى ايەلى رىستى سۇلەيمەنقىزى (شىبارايعىر).

دامبيجانتسان نەمەسە جا لاما ايداۋى كەزىندە ەرەكشە كوزگە تۇسكەن قازاق ايەلى - قۇلاشكەر. ەل اراسىندا ەرەكشە كورىكتى، بالۋان دەنەلى بولعاندىقتان «قۇلاشكەر كەلىن» اتانعان. قۇلاشكەردىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان ەسىمى - ءباتيما. رۋى سارباس-شوتقارا. 1940 جىلى 65 جاس شاماسىندا دۇنيەدەن وتكەن. بەيىتى دەلۇۇندەگى جالعىزاعاشتاعى توقىل قاجىنىڭ قورعانىندا. قورعان ىشىندە توقىل قاجى - (قۇلاشكەردىڭ قايىن اتاسى), قالامپىر (قۇلاشكەردىڭ قايىن ەنەسى) بىرگە جاتىر. قۇلاشكەردىڭ نەمەرەسى ءمىناپ قازانبايۇلىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قۇلاشكەردىڭ قايتىس بولعان جەرى - توڭىرەك، بەيىتى جالعىزاعاشتاعى كوپ بەيىتتە. قۇلاشكەردىڭ كەلىن بولىپ تۇسكەن ەلى - كەرەي ىشىندە قاراقاس اۋلەتى. قاراقاستان نازار. نازاردان بايقۇل، سارى، جادىك. سارىدان ءماۋلىتحان. ءماۋلىتحاننان توعاناس، توعاناستان قوسانتاي. قوسانتايدان توققۇل قاجى. توققۇلدان راقىم، راقىمەت، اقىنبەك. ال، قۇلاشكەر وسى راقىمنىڭ بايبىشەسى. راقىمنان قازانباي. توقىلۇلى راقىم 1864 ج شىڭگىلدىڭ سيلحەم دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ ءىنىسى راقىمەت 1866 جىلى تۋعان، 1936 جىلى قايتىس بولعان. بەيىتى جالعىزاعاشتا. راقىمەتتەن يمانعالي. ال، توققۇلدىڭ كەنجەسى اقىنبەك 1868 جىلى دۇنيەگە كەلگەن.ەكى مارتە ۇيلەنگەن. بايبىشەسى - ءا.جامال. كىشى ايەلى - قازي. بالاسى - قۇسايىن. قۇسايىننان-باكەي، قابان تۋادى. 1913 جىلى دامبيجانتسان، جا لامانىڭ قولىنان تىرىدەي سويىلعان. تۇلىبى پراگا مۇراجايىندا. مۇحتار ماعاۋيننىڭ دالەلدەگەنىندەي: «...بار بولمىسىن ءبۇتىن ساقتاعان، قورقىنىشتى، جيىركەنىشتى كەسىكباس...»(م.ماعاۋين. قىپشاق ارۋى. الماتى، اتامۇرا 2007 ج. 252 بب).

راقىمنىڭ وققا ۇشقان جەرى - دەلۇۇن سۇمىنىنا قاراستى توڭىرەكتىڭ ەكىاشاسى «جاۋ شاپقان جۇرتتا».سۇيەگى سول جەردە جاسىرىلعان. قىسقاسى، جا لامانىڭ قولىنان ولگەن ەكى قازاق ازاماتى - راقىم، ونىڭ ءىنىسى اقىنبەك. اقىنبەكتى سويعان كەزدە رۋى شىبارايعىر-بايبۋرا تۇڭعىشباي دەگەندى جا لاما اسكەرلەرى كۇشپەن اكەلىپ، سوڭىنان «اقىنبەكتى تۇڭعىشباي سويدى» دەپ لاقاپ تاراتتى. بۇل جەردە اقىنبەك توقىلۇلىمەن بىرگە 6 ادام ءولتىرىلدى. ناجىكەش تاڭقايۇلىنىڭ «ەل ايدالعان» تاريحي داستانىندا «...اقىنبەك زاڭگى بولعان...» دەپ كورسەتەدى. ەندەشە ونى سويعان جەردىڭ اتى - سارىكول. سەبەبى جىردا «...جا لاما سارىكولگە ءۇي تىككىزىپ، تاعى دا ەل ۇلىعىن قاماپ جاتىر...» دەپ دالەلدەيدى دە: «...ماسايت پەن قوسايت دەگەن شىقتى، بوزداقتى باۋىزدايتىن جەرگە جاستاپ...» دەگەن جولداردى وقىعاندا جا لاما قازاقتاردى مازاققا اينالدىرىپ، توزاققا سالاتىن ەرەجە ۇستانىم جاساپ، سول ارقىلى ءتۇرلى ايۋاندىققا بارىپ وتىرعاندىعىنا كوزىڭىز جەتەدى.ماسايت پەن قوسايت دەگەن ەسىمدى وسى وقيعا وتكەننەن كەيىن قازاقتار ءوز بالالارىنا قويعان جاعدايلار دا بولدى. شىن مانىسىندە ماسايت - ما سايد، ال قوسايت - حو سايد دەگەن اتاۋدىڭ قازاقشاسى بولۋى كەرەك. مىسالى، ماگسار حۋرتس-نى موڭعولدار «ما سايد» دەپ قۇرمەتتەيتىن. سەبەبى، 1912 جىلى دامبيجانتسان دۇربەلەڭى سالدارىنان قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى قوشاعاشقا بارىپ ورىس جەرىنە باس ساۋعالاعاندا، ولاردى كەرى قايتارۋعا بوگدا حاندىعى ماگسارجاۆتى تاعايىنداعانى جونىندەگى دەرەكتى تاريحشى ساراي اسقانبايۇلى «رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى موڭعوليا قازاقتارى» اتتى ەڭبەگىنىڭ (1992) 31-33 بەتتەرىندە جازعان. (ا.ساراي. رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى موڭعوليا قازاقتارى. ولگەي. 1992 ج. 103 ب.).  ال، حو سايد دەگەنىمىز وسى تاقىلەتتەس اتاۋدان تۋىنداسا كەرەك. نەمەسە «حوۆدىن سايد» اتاۋى بولۋى مۇمكىن. قالاي دەگەنمەن دە «ما سايد» پەن «حو سايد»-تىڭ بۇيرىقتارى مەن نۇسقاۋلارىن ورىندايتىن شابارماندار وسىلاي اتالعان شىعار. وسى «ما سايد» پەن «حو سايد»-شىلدار ايداۋداعى قازاقتارعا «ەرۇۇ ءشۇۇلت» نەمەسە جازالاۋدى جۇزەگە اسىرعاندىعى ايقىن. ولار كوزىنە وعاش كورىنگەن قازاقتاردى جاي عانا اتىپ تاستاي سالۋى اسقان «مەيىرىمدىلىكتىڭ» نىشانى دەپ تە كورىلسە كەرەك. جا لاماعا قارسى ءسوز ايتقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى - قوشاقتىڭ ۇكىردايى ورازبەك قاجى ماناقۇلى (1858-1938) ەدى. (ورازبەك ماناقۇلى قوشاق-مولقىنىڭ ءبيى 1858 جىلى التاي ولكەسىندە تۋعان، 1908 جىلى مەككەگە قاجىعا بارعان. 1938 جىلى 80 جاسىندا ەسەرگۇۇگە ۇستالىپ اتىلعان تۇلعا). گۋرۆان تسەنحەردە بولعان جيىندا ورازبەك قاجىمەنەن سوزگە كەلىپ قالعان جا لاما ورازبەك قاجىعا: «اۋزىڭ داۋعا، كوزىڭ جاۋعا بىتكەن ادام ەكەنسىڭ...» دەپ كەكەتكەنى بار. وسىدان كەيىن ورازبەك قاجىنىڭ سوڭىنان جا لاما اسكەرلەرى تۇسە باستادى.ءبىر دەرەكتەردە ورازبەك قاجى ماناقۇلىنچيحتەي ماڭىندا ۇستاپ ولتىرۋگە نيەتتەنگەن ونىڭ ويى ورىندالمادى. كورەگەندىگى بار، سول كەزدە 54 جاستاعى ورازبەك قاجى وزىنە تونگەن قاۋىپتى ءبىلىپ، ايداۋدان قاشىپ شىعادى. وكىنىشتىسى، ورازبەكتىڭ ورىنىنا بۇتابايۇلى ورازالى دەگەن بەيباقتى جا لاما قۇرباندىققا شالادى. تاعى دا وسى جىردا: «...جايلادىق جاز ماۋسىمدا ولوننۋرعا، لاشكەردىڭ(لاشحاشحاري - ورتا عاسىردا التىن وردا داۋىرىندە قولدانىلعان، ماعىناسى «قول»، «اسكەر». س.ر.) وكىمىمەن باردىق زورعا، سويعىزىپ اقىنبەكتى بىتەۋ تۇلىپ، قۇتىلماس ابدەن تۇستىك تەمىر تورعا...» دەپ جالعاسا بەرەدى. اقىنبەكتىڭ مۇردەسىن ارۋلاپ، مۇسىلماندىق عۇرىپپەن بەتىن جاسىرعان ساۋاپتى ادامدار شىبارايعىر رۋىنىڭ ازاماتتارى بوزتايۇلى جۇلىقباي، جىلقىايدارۇلى سەيسەنبايلار بولدى. سول قاتارلى ادامداردىڭ ايتۋى بويىنشا اقىنبەك، ءۇمىتايلاردىڭ مۇردەسى قازىرگى ولگەيدەن سولتۇستىككە قاراي ورنالاسقان سارى كول ماڭىنداعى قويناۋدا. قازىر سول ماڭدا ساكەي دەگەن ازاماتتىڭ مال قىستاۋى ورنالاسقان. ءمايىت جاسىرىلعان جەر وسى ارالىقتا. ال، ءبىر دەرەكتەردە اقىنبەكتەردىڭ تەرىسىن سويعان جەر بايان-ولگەي ايماعىنىڭ تۇلباعا قارايعى كۇرە جولىنىڭ بويىنداعى حار تولگوي دەگەن كىشكەنتاي كەپەش توبەشىكتىڭ باۋىرى دەلىنەدى. وسى جەردە قاراقاستىڭ كەلىنى قۇلاشكەر نەمەسە ءباتيما شاڭداقبايقىزى جا لامانىڭ ءۇش اسكەرىن باۋىزدادى دەگەن دەرەكتەر تابىلىپ وتىر. جازۋشى ەلەۋسىز مۇقاماديۇلى «ورىكتى كول» (1974) پوۆەستىسىنىڭ 36-بەتىندە اقىنبەكتى ايگىلى قامشىگەر بولعان دەپ كورسەتسە، وسى ەڭبەكتىڭ 38-بەتىندە: «...بايلاۋلى جاتقان اقىنبەكتى شالقاسىنان سالدى دا، بىرنەشەۋى باسىپ وتىرىپ، باسقالارى ىرەپ سويا باستادى...» دەيدى. سول كەزدەگى تاعى ءبىر زارلى ولەڭدە: «مىنگەنىم ءدايىم مەنىڭ كۇرەڭ الا-اي، بىلگىشتەر ايتتى اقىلىن العا سالا، بيلەرى مۇنداي ءسوزدى قابىلداماي، قىرىلدى قاراقاستار ەلدەن الا. بۇگەجەك ءمۇرساليما، امان زالىڭ، قورقىتتى قۇر ايقايمەن جاننىڭ ءبارىن، قولىمەن ۇستاپ بەرىپ جا لاماعا، ءولتىردى ءوز ەلىنىڭ جاقسىلارىن...» دەپ جىرلانادى. جا لامانىڭ قازاقتاردى ايداپ وتكەن باعىتى گۋرۆان تسەنحەر، قازىرگى بۇلعىن ولكەسى تۇگەلدەي، دەلۇۇن، بەسسالا ولكەسى، تۇلبا، التاي قىزىل قيا ولكەسى (قىزىل قيادا مەكەندەپ وتىرعان سەكەلدەر ياعني جانىقۇل-تاقپىجان، جانە ءبورىباي اۋىلى تۇگەلدەي قامتىلدى), بۋيانت، ومنوگول، سارىكول، التانتسوگتس، ولوننۋر، باياننۋردىڭ «ۋشيگين ۋلاان»، حوۆدا ايماعىنىڭ ەردەنەبۇرەن سۇمىنىنا قاراستى مۇنجيگ قىپشالى، ۋۆس ايماعىنىڭ ومنوگوۆ سۇمىنىنىڭ جەرى، شار تسەح شيۆەرت، ءبوحمورون، نارين داۆاا، ۋلاان داۆاا، تورحلوگ، ۇرەگ نۋر، تۋۆانىڭ حاندگايت، بايان وۆوودا نۇرپەيىس، جانپەيىستىڭ اۋىلى قالعاندىعى جونىندە نۇرپەيىسۇلى ەركەتايدىڭ اۋىزەكى ەستەلىكتەرى بار. وسى باعىتتاعى اۋىلداردىڭ بارلىعى جا لامانىڭ ايداۋىنا كەتتى. جا لامانىڭ ايداۋىنا ىلىكپەي قالعان ەستەكبايۇلى ۋانباي بالالارى سۇلەيمەنۇلى مۇراتحانداردىڭ اۋىلى قازىرگى تۇلبا سۇمىنىنىڭ جەرى قىزىل حاتۋدا قالىپ قويدى. «ورىكتى كول» وقيعاسى تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر جازىلدى. مۇندا ەلەۋسىز مۇقاماديۇلىنىڭ «ورىكتى كول» پوۆەستىسى (1974) يدەولوگيالىق شەڭبەردە جازىلا سالعانىمەن، وقيعاعا بايلانىستى بولىكتەرى اسا قۇندى دەپ ەسەپتەلىنەدى. ءبىزدىڭ ايتايىن دەگەنىمىز «ورىكتى كول» كوتەرىلىسىندە ەرەكشە كوزگە تۇسكەن ادامدار شوڭجاي ءدوڭتايۇلى (بوتاعارا), كورىمباي قابانبايۇلى (شەرۋشى), بابان بەكتۇرۇلى (بازارقۇل), قىدىرالى وتكەلبايۇلى (قاراقاس), تىشاباي قوقانۇلى (تاسبيكە), اپسالدىق بەگجانۇلى (شىبارايعىر), قوقاي ءومىربايۇلى (بازارقۇل), ەسكەندىر كەلەكەيۇلى (بوتاعارا). وسىلاردىڭ بارلىعىنا باسشىلىق جاساعان ارسالاڭ بەلدەمشەۇلى جانە شىبارايعىر كۇلكەتاي زاڭگى اندرەيۇلى (1857-1922) بولدى دەپ ايتساق جەتكىلىكتى. قازاقتاردى ايداۋ كەزىندە تۋعان بالالارعا وسى وقيعانىڭ سالدارىنان ءارتۇرلى ەسىمدەر بەرىلدى. مىسالى، بەيسەمبىۇلى ايداۋباي (1912-1996, ايگىلى بالۋان، تۇڭعىش ايماقتىق ارسلان), تەرلىكبايۇلى ايداۋباي ايداۋ كەزىندە تۋدى. دالاي حاننىڭ حوشۋنىنا بارعاندا تۋعان بالاعا دالايحان دەپ ات قويىلدى. بوتاعارا يساۇلى زوريگتحان، ساڭىراۋ ىرعايبايۇلى زوريگتحاندار زوريگت حان حوشۋنىنا بارعاندا تۋدى. ورىكتى كولدە قازاقتار كوتەرىلىسىندە تۋعان بالاعا جاۋدىقىر دەگەن ەسىم بەرىلدى. ومارۇلى جاۋدىقىر مارقۇم رۋى - بوتاعارا ەدى. سول سوعىستا تۋعان بالاعا رۋى شەرۋشى اكەسى ءمامي سوعىسقان دەپ ات قويدى. قوشاعاشقا بارىپ ءشۇي دالاسىنا تۋعان بالاسىنا رۋى بوتاعارا اقاي ءشۇيباي دەپ ات قويدى. وسى تاقىلەتتەس تاريحي ەسىمدەر وتە كوپ. ايدالعان ەلدىڭ الدى ويعىر باسىمەن قايتا اينالىپ ارتتاعى ەلگە قوسىلعاندا، رۋى بوتاعارا سوقپاق بالاسىنا قوسىلباي دەپ ات قويدى. ەل قوسىلعان قۋانىشتى وقيعاعا ساي بوتاعارا كوكسەباي بالاسىنىڭ اتىن شاشۋحان قويدى. مۇندا ءبىر ايتا كەتەرلىك جاي ساراي اسقانبايۇلىنىڭ «رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى موڭعوليا قازاقتارى» اتتى ەڭبەكتە: «1911-12 جىلدارعى جا لامانىڭ كورسەتكەن ايۋاندىعى كەزىندە قازاقتار بىرنەشە ءبولىنىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. «ورىكتى كول» وقيعاسىنان كەيىن قوشاعاشقا بارعان ءتۇتىن سانى 250-300-دەي بولعان. (ا.ساراي. رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى موڭعوليا قازاقتارى. ولگەي 1992 ج. 29 بب.).

ورىس ساۋداگەرى ا.ۆ.بۋردۋكوۆ 1912 جىلى جا لامامەن تانىسقاندىعى جونىندە جازىپ قالدىرعان. سول كەزدەگى «سيبيرسكايا جيزن» گازەتىندە «ا.چۋەتس» دەگەن قۇپيا ەسىممەن جاريالاعان ماقالاسىندا ا.ۆ.بۋردۋكوۆ: «بۇل ادام كوپتى كورگەن، ءۇندى، تيبەت، رەسەيدى شارلاعان ادام...» دەپ ماقتاۋىن اسىرعانى بار. ونىڭ دالەلدەۋىنە قاراعاندا جا لاما توتەنشە تازا جانە كىرپيازدىقتى تالاپ ەتەتىن پەندە، ال كەيبىر كەزدە توتەنشە تۇرپايى ارەكەتكە دەيىن باراتىن دەيدى. (ا.ۆ.بۋردۋكوۆ «حۋچين با شينە مونگولد» ۋب، 1987. 97ح.)

ايگىلى عالىم، موڭعوليا تاريحىنىڭ ءبىر قانشا بولىگى نەمەسە جا لاما دەرەكتەرىنىڭ «قاينار كوزدەرىنىڭ» ءبىرى - الەكسەي ۆاسيەۆيچ بۋردۋكوۆ 1883 جىلى تۋعان، ۇلتى ورىس. 1934 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە ۇستالىپ كسرو قىلمىس زاڭىنىڭ امبەگە ايان 58-ءشى بابىنىڭ 1-كورسەتكىشى بويىنشا اسكەري توتەنشە سوتتان اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. الايدا، اتۋ جازاسى 10 جىلعا جەڭىلدەتىلۋىمەن 1943 جىلى سۋىق سىبىرگە ايدالىپ سونداعى قاماقتا قانتىشقاق ىندەتىمەن كوز جۇمعان. موڭعوليانىڭ باتىس بولىگىندە ساۋداگەرلىكپەن اينالىسىپ جەتىستىككە جەتكەن، كوزى اشىق ازامات بولعان. ول، موڭعوليانىڭ ۇلت تاريحىن زەرتتەۋ جولىندا 30 جىلداي عۇمىرىن سارىپ ەتتى. ونىڭ بارلىق وقۋى - حريستيان شىركەۋىندەگى ۇيرەنگەن ءدىني ءدارىسى عانا. ال، موڭعولداعى تۇراعى حانگەلسىندەگى باكەنە قىستاق. ايەلى، ءتورت قىزى بولدى دەگەن دەرەك بار.

دامبيجانتساننىڭ كەلبەتى جونىندە ا.م.بۋردۋكوۆ تا بىلاي دەيدى: «سۋىق ءجۇزدى، كەلبەتتى، ماڭدايى كەرەقارىس، وتكىر كوزدى، ءسال قيىستاۋ مۇرىندى، تولىق دەنەلى 40-45 جاس اراسىنداعى جىگىت اعاسى-مىس...». وسىلايشا ەكى تۇيەگە كور-جەر جۇك ارتقان، بىلتەلى مىلتىق اسىنعان ەكى لامانىڭ ءبىرى - دامبيجانتسان ەدى. ورىسشا جاقسى سويلەيتىن ونىڭ كيىمى دە ورىستارعا ۇقساس بولعان. سونىمەن قاتار يۋ.ن.رەريحتىڭ «ورتا ازيا بەلگىلەۋى» اتتى سامارادا جارىق كورگەن ەڭبەگىنىڭ 211-212 بەتتەرىندە «جا لاما وتە ءبىلىمدار ەدى» دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى. جا لاما 1912 جىلى ا.ۆ.بۋردۋكوۆپەن ءبىر اڭگىمەسىندە: «مەن بااتار كۇندە حوشۋنى تۇشەەت حاان ايماعى ۋلياستاي-كولچانى ماڭىنداعى جول بويىندا ورنالاسقان اشىققورعان تاسى دەگەن جەردە تۋىلدىم...» دەگەنى بار. دەمەك، ونىڭ جانۇياسى جونىندە باتىس موڭعوليادا 1923-1924 جج بولعان ۆ.ا.كازاكەۆتىڭ «...جا لامانىڭ باس سۇيەگىن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ انتروپولوگيا جانە ەتنوگولويا ينستيتۋتىنا ياعني كۋنسكامەراعا جەتكىزگەن ورەنجى...» دەگەن مالىمەتى عانا.(ۆلاديمير الەكسەەۆيچ كازاكەۆ 1896 جىلى تۋىلعان. 1937 جىلى جەلتوقسان ايىندا سانكت پەتەربۋرگتە اتىلعان. كسرو قىلمىس زاڭى بويىنشا اسكەري سوت وعان امبەگە ايان 58-باپتىڭ ءبىرىنشى كورسەتكىشىمەن جازا جۇكتەتكەن). ونىڭ دالەلدەۋىنشە جا لامانىڭ كۇڭدىككە العان ايەلدەرى قىتاي، قازاق، ورىس قىزدارى بولسا كەرەك. جا لامانىڭ ايەلدەرى تۋرالى وتە جاعىمسىز دەرەكتەر ساقتالعان. ول قازاق قىزدارىن زورلاپ ايەلدىككە كوندىرۋ ءىس-ارەكەتىن دە جۇرگىزدى. كونسە قولىنان، كونبەسە جولىنان الدى. ايتەۋىر كوپتەگەن قازاق ارۋلارى لاستاندى. ەلەۋسىز مۇقاماديۇلىنىڭ «ورىكتى كول» پوۆەسىندە: «...جا لامادا قازاق، ۋريانحايدان العان 15 ايەلى بار...»(74-بەت) ەكەندىگى ايتىلادى. ال بىزدەگى بار دەرەكتەر بويىنشا سولاردىڭ ءبىرىنىڭ ايانىشتى تاعدىرىن ايتپاي كەتۋگە بولمايتىنداي. مۇندا شەرۋشى رۋىنىڭ ءبىر اۋلەتى ارىققۇل سمايل (قالماق) تولەنبايۇلى (1874-1938) ازاماتتىڭ ايەلى سايقانقىزى كاسىمدى (جادىك) تارتىپ الماقشى بولادى. بىراق، كاسىم بۇعان كونبەيدى. قازاقتىڭ ارلى قىزى قورلىققا شىداماي وزىنە-ءوزى قول سالدى دەگەن دەرەكتەر انىقتالۋدا. سايقانقىزى كاسىمنىڭ بەيىتى وقيعا وتكەن ورىكتى كولدە قالدى. 1914-1915 جىلدارى موڭعولياعا ساياحاتتاعان نەمىس زەرتتەۋشىسى گ.كونستەننىڭ ەڭبەگىندە دامبيجانتسان ادامنىڭ جۇرەگىن سۋىرىپ قانىن سۋداي اعىزىپ تۋعا شاشقانى جونىندە ايتىلادى. ال، ادامداردىڭ تەرىسىن سويعانداعى ماقساتى - ادامنىڭ تەرىسىنەن ايەل ادامعا سومكە، ءاميان تىگىپ بەرۋ ءۇشىن بولسا كەرەك. قازىرگى شۋار-دىڭ التاي ولكەسى نەمەسە سارسۇمبە (شار ءسۇم) سىرتقى موڭعوليانىڭ حوۆدا قالاسىنداعى مانج چين امبىسىنە قاراستى ەدى. تسەۆەن جامسرانو دەرەكتەرى بويىنشا حوۆدا بەتىنە قونىستانۋ ءۇشىن قازاقتارعا شەك قويىلمايتىن. اۋەلدەن مانج چين ۇكىمەتىنىڭ ءبىرتۇتاس قۇرىلىمى حوۆدا شەبىندە ورىن تەبۋى قازاقتاردىڭ كوشىپ قونۋىنا وڭتايلى مۇمكىندىكتەر جاسادى. «حوۆدىن حيازگاار» نەمەسە «حوۆدا شەبى» تۋرالى تومەندەگىدەي دەرەكتەر بەرە كەتۋگە تۋرا كەلەدى. مانج ءامبىسى حوۆداعا 1761 جىلدان باستاپ ۇلى دايچين مەملەكەتىنىڭ اتىنان وكىل رەتىندە تاعايىندالىپ تۇردى. حوۆدا شەبىنە ءدورۆود دالاي حان ايماعىنا قاراستى وڭ، سول ەكى حوشۋن، تاگنا ۋريانحايلارىنىڭ ەكى حوشۋنى، التاي ۋريانحايلارىنىڭ جەتى ءىرى حوشۋنى، سونداي-اق تورعاۋىتتاردىڭ ەكى، مىڭعىت، ولەت، قوشاۋىت، جاقشىنداردىڭ ارالاس حوشۋندارى اتالمىش حوۆدا شەبىنە قاراستى بولدى.

حوۆد كەنتىن ازات ەتۋ ىسىنە دامبيجانتسان دەنەلەي قاتىستى. سول كەزدەگى حوۆد ءامبىسى ۋلياستاي ءامبىسى ءھام اسكەرباسىنا (جانجين) باعىنىشتى بولعانىمەن كوپتەگەن اسكەرلەردىڭ قورعاۋىندا ۇزىندىعى 400 قوس قۇلاش، قالىڭدىعى ءبىر-ەكى مەترگە جۋىق قورعاندا ءومىر ءسۇردى(حوۆدا قالاسىنا 1762 جىلى بۋيانت وزەنىنىڭ بويىنا سالىنا باستادى. قالا تورتتاعان بالشىق قورعانمەن قورشالعان. قورعاننىڭ بيىكتىگى 4,5 مەتر، ەنى 1,5 مەتر. جالپى كولەمى 1,2 شاقىرىم. قورعان قاقپاسىنىڭ ءوز ءوز اتتارى بولدى. مىسالى سول جاقتاعى قاقپاسى «بەلگيگ ۋگتسان» نەمەسە «ولجا قاقپاسى»، وڭ جاقتاعى ەسىگى «بايارىگ بادرۋلسان» نەمەسە «شاتتىق شۋاعى»،  ال حاس بەتتەگى ورتالىق دۋال «بۋيان چۋلسان» نەمەسە «باق قوناعى» دەپ اتالدى).(«حوۆد ايمگين حۋراانگۋي تول» ۋب 2002, 241 ح. 25-29 ح.ح). ال، حوۆد ءامبىسىنىڭ قۇزىرىنا دوربەتتەردىڭ ەكى ايماعى التاي، ۋريانحاي، تورعاۋىت، مىڭعىت، جاقشىن قۇرالعان 7 كىشى حوشۋن قاراستى بولعاندىعىن جوعارىدا ىلگە تيەك ەتتىك. حوۆدانى ازات ەتۋ شايقاسى 45 كۇنگە جالعاستى. وسى شايقاستا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن دامبيجانتسان قىتاي اسكەرىن باۋداي ءتۇسىردى. سول ەڭبەگىن جوعارى باعالاعان بوگد جاۆزاندۋمبا حان جارلىعىمەن «...سارسۇمبە ماڭىندا قىتاي اسكەرىن قىرعىنعا ۇشىراتقانى ءۇشىن، حوۆد قالاسىنا شابۋىل جاساپ ازات ەتكەندىگى ءۇشىن «دوگشين نويون حۋتاگت» دارەجەسى بەرىلسىن...» دەپ پارمەن كەلتىرىلدى. ينەسسا لوماكينا جاريالاعان جا لامانىڭ ءبىر حاتىندا «نومۋن حان»، «شيرەەت لام» اتاعى بەرىلگەندىگى ايتىلادى. (ي.لوماكينا «جا لامىن تولگوي» ۋب. 2005. 281 ب. 236-237 بب). راسىندا جا لاما 1911-1912 جىلدارى  باتىس موڭعوليا وقيعالارىنا قاتىسقاندىعى جونىندە ي.لوماكينا وسىنداي مالىمەتتەردى كەلتىرەدى. دەمەك، ونىڭ كەيبىر ەرلىكتەرىن شەتەل ساراپشىلارى اسا اسىرەلەپ جوعارى باعالاۋى ناقتى تاريحقا جاناسپادى. ءوزىن تەك امارساناا ناسىلىنەن دەپ جاريالاپ كوپتىڭ كوڭىلىن اۋدارىپ الدامالاۋى ونىڭ ىشكى ەسەبىنەن بولسا كەرەك. الايدا، اڭىزداعى «نومۋن حان» جا لامانىڭ وبرازى ارقىلى جۇرتشىلىقتىڭ ۇرەيلى جۇرەگىندە ءومىر ءسۇردى.

باتىس موڭعوليانىڭ تاريحىنا قاتىستى رەسەي ساۋداگەرى ا.ۆ.بۋردۋكوۆتىڭ «جاڭا جانە كونە موڭعول جەرىندە» ەتتى ەڭبەگىنە مىناداي دەرەكتەردى كەلتىرەدى. «...دامبيجانتسان تەك تۇيە كەرۋەنىن جونەلتۋ جونىندەگى ورىستاردىڭ ۋتوپيالىق تالابىنا قارسى تۇردى. ول ورىستاردىڭ وكىمىنە قارسى تۇرعاندىعى ءۇشىن  ۇستالعاندىعىن موڭعولدا ەشكىم بىلمەدى. دامبيجانتساندى ورگوو ۇكىمەتىنىڭ قاتىسىنسىز پەتەربۋرگ پارمەنى بويىنشا 1914 جىلى اقپان ايىنىڭ 8-ءى كۇنى ۇستادى...». بۇل دەرەكتى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زاردىحان قيناياتۇلى دا راستايدى. (موڭعولياداعى قازاقتار. الماتى 2001, 98 ب).

شەت جاققا ايدالعان قازاقتاردى قايتارىپ بەرۋ جونىندە ورىستارمەن كەلىمىگە كەلگەن حاتانبااتار ماگسارجاۆتى مۇنجيگكە (شار تسەح پۇتحاناسىنا) كەلگەننەن كەيىن حوۆدانىڭ ورىس اسكەري اكىمشىلىگى قوشاعاشتان قازاقتاردى قايتا كوشىرۋگە كازاك-ورىس اسكەري قوسىنىن حوۆدادان مۇنجيگكە كەلتىردى. دامبيجانتسان بۇل كەزدە مەيمانداردى قارسى الۋ ماقساتىمەن شاتىر تىكتىرىپ، اس داستارحان ءمازىر ازىرلەدى. الايدا كۇتپەگەن جاعدايدا جا لامانىڭ ءۇيىن جانە اسكەري كازارمانى قورشاپ العان ساربازدار جا لاما اسكەرلەرىنىڭ قارۋ جاراعىن تاركىلەي باستادى. تۇتقىنعا الىنعان دامبيجانتساندى حوۆداعا اكەلدى دە كەشىكتىرمەستەن قارۋلى قاراۋىلدار قورعاۋىندا اۋەلى بيسك، سوڭىنان تومسك قالاسىنىڭ تۇرمەسىنە جەتكىزدى. حاتانبااتار ماگسارجاۆتى بىرگە تۇتقىنداعانىمەن ونى كوپ كەشىكتىرمەي بوساتىپ جىبەردى...

وسى وقيعادان سوڭ ا.ۆ.بۋردۋكوۆ حوۆدا شەبىنەن قياقتىعا، قياقتىدان ۇركىتكە تومسك، بيسك ارقىلى قوشاعاش حانگيلتساگكە قايتىپ ورالدى. ول، بۇل ارادا تومسك تۇرمەسىندەگى جا لاماعا كەزدەسە الماعاندىعىن جازادى. مىنەكي پاتشالىق رەسەي ءۇشىن جا لامانىڭ تاعدىرى يمپەريالىق مۇددەسى ءۇشىن ساقتالىپ، قورعالىپ وتىردى.

«موڭعولدار دامبيجانتسان جونىندە سان قيلى اڭىزدار مەن لاقاپتاردى تاراتاتىن ەدى. كەيبىرى جا لاما حالقادان كەتپەگەن، ۋلياستايدان حوۆداعا جەتكىزىلدى دەسە، كەيبىرى جا لامانىڭ كيەسىنە قايران قالادى. ولاردىڭ ايتۋىنشا «جا لاما تەمىر پەشكە سالىنىپ ۇستىنە وت ورتەلگەن. پەش ماڭايىن اسا ءىرى كورىكپەن كۇيدىرسە دە ونى ولتىرە الماسا كەرەك، دەيدى. ەندى بىرەۋلەرى «جا لامانى ءۇش كۇن بويى تەمىر پەشكە ەنگىزىپ شىعارعان كەزدە دە ەشتەڭە بولماعانداي ماڭداي تەرى شىپىلداپ كىتابىن وقىپ وتىرا بەرگەن» دەسەدى. (139 ب)

«...ورىستار جا لامانى ولتىرە الماعاندىقتان ونىمەن جىلى شىرايمەن قاتىناسا باستاعان، ونى گەرمان سوعىسىنا قارسى پايدالانسا كەرەك...»، «جا لاما ماقۇلداسا ورىستار نەمىستەردى دەرەۋ جەڭۋى كۇمانسىز...»، «حوۆدادا قىتايدى قالاي جىلدام جەڭگەنىن ەستىدىڭىز بە...»، «جا لاما تومسك تۇرمەسىندە ەمەس، ول ءوزى ورنىنا جاساندى بىرەۋدى قالتىرىپ، مۇندا ءجۇرىپ جۇرگەن جوق پا. جاقىندا وسى اۋىلدىڭ ماڭىنان ءوتىپتى-ءمىس...».تىپتەن كەيبىرى اسا ساقتىقپەن سىبىرلاپ سويلەيدى. «جا لاما دۋالاۋدىڭ ەڭ كۇردەلى ءتاسىلىن ۇيرەنگەن ساۋەگەي، ول ءبارىن جاساي الادى، ودان نە كۇتۋگە دە بولادى..». نەمىستەر مەن ورىس سوعىسى دامبيجانتساندى بوساتپايىنشا تولاستاۋى مۇمكىن ەمەس...».

1914 جىلى اقپان ايىندا جا لامانى تومسكگە جونەلتتى دەگەننەن كەيىن قايتادان  موڭعولعا كەلگەندىگى جونىندە ينەسسا لوماكينا قىزىقتى دەرەك كەلتىرەدى. بۇل كەز 1914 جىلى مامىردىڭ 4-ءى شاماسى بولۋى كەرەك. بۇل تۋرالى تاريحشى باابار دا ءوزىنىڭ «حح ع. موڭعول كوشى-قونى» (1996) كىتابىندا كەڭىنەن باياندايدى. مىسالى، بااباردىڭ مالىمەتى بويىنشا 1914 جىلى اقپان ايىندا ورىستار جا لامانى حوۆدادان ۇستاپ تومسك تۇرمەسىنە قاماتىپ، سوڭىنان ۇركىتتىڭ ماڭىنداعى الەكساندروۆسكگە باس ساۋعالاتىپ تۇرىپ سوڭىنان ياكۋتياعا جەر اۋدارعان (283 ب.). تاعى دا ءبىر دەرەكتەر بويىنشا ياعني موڭعول تانۋشى عالىم ب.يا.ۆلاديميرتسوۆ (1900-1913 جج موڭعوليادا بولعان). «موڭعول حالقىنىڭ تاريحى جانە ەتنوگرافياسىنا قاتىستى زەرتتەۋلەرى» 2002 جىلى موسكۆادا قايتا باسىلعان.  1917 جىلى قىركۇيەكتە جا لامامەن كەزدەسكەندىگى ايتىلادى دا ونىڭ تازا ورىستاردىڭ جاقتاسى ەكەندىگىن دالەلدەيدى. رەسەيدە ورىن العان 1917-18 جىلعى قازان توڭكەرىسىنىڭ ىقپالىمەن جا لاما تۇرمەدەن بوساپ 1918 جىلى موڭعولياعا قايتا ورالعان. العاشىندا سەلەنگەدە سوڭىنان ۇيرەنشىكتى ويراتتار ورتاسى حوۆداعا كەلگەن جا لاما 1920 جىلعا دەيىن وسىندا ءومىر ءسۇردى. ءبىر كەزدەرى مانج قىتايعا ولەردەي قارسى بولعان جا لامانى ويراتتار جىلى قارسى العان. 1920 جىلدار سوڭىندا جا لاما اق پەن قىزىلدىڭ شينەلىستى شايقاستارىنان ءبىر ءسات اۋلاقتاپ قىتاي موڭعولدىڭ شەكاراسى ماڭىنداعى مااجيم شان تاۋىنا كەلىپ جاسىرىندى. ول، مۇندا تاماشا ورىنجاي سالعىزىپ وعان قاجەت قاراجاتتى ماڭايداعى ەلدى-مەكەندى توناۋ، ۇركىتۋ، قورقىتۋ، سەندىرۋ ارقىلى تاۋىپ تۇرعان سەكىلدى. بۇل كەزدە ونىڭ قاسىندا «500 ءتۇتىن، 300 اتتى اسكەرى بولدى» دەگەندى ينەسسا لوماكينا دەرەكتەرىنەن سىلتەمە الا وتىرىپ تاريحشى باابار دايەكتەيدى. (باابار «حح ع. موڭعول كوشى-قون ولجا-شىعىن» 1996 ۋب. لوماكينا ينەسسا گولوۆا دجا لامى (اگەنستۆو ەكوارت، ۋلان-ۇدە، سانكت پەتەربۋرگ 1993) ست-136-146)

ونىڭ ماقساتى حالىق اراسىندا اڭىز جيناۋشى عالىم ب.يا.ۆلاديميرتسوۆتىڭ ايتۋىنداي «اق تۇلپارىن ءمىنىپ امارساناا قايتا ورالدى» دەگەن ارمان بويىنشا جوڭعارلاردىڭ بۇرىنعى حاندىق قۇرىلىمى سەكىلدى دەربەس ءدورۆود-ويرات مەملەكەتىن قۇرۋ بولعان. سەبەبى، چين يمپەرياسى تۇسىندا ۋريانحايلاردى حوشۋندارعا ءبولىپ باسقارتاتىن ەدى.  حوشۋنباسى «جاساق» دەپ اندىگەرلەندى. جاساق مۇراگەرلىككە الماستى. سول قۇرىلىم جا لاما ءۇشىن تاپتىرمايتىن ولجاعا اينالدى. التاي ۋريانحايلارىنىڭ سول جاق قاناتى ءتورت حوشۋن، التى ەل حوشۋنى (حوشۋنباسى - جانداا گۇن), شاعان سوەن حوشۋنى (بۇعان بۋرگۋد، ادگاان، سارگلاار، دەلەەح، ويۋن، گازااح، توسگەرش) باسىنا پەرەن گۇن، قارا سوياننىڭ ءبىر حوشۋنى (شاناگاش، حار ساال، حار ءتوش، حويت) باسى سەندەن گۇن. التاي ۋريانحايلارىنىڭ وڭ قاناتى ۇشكە ءبولىنىپ، بۋرىلتوعاي، كوكتوعاي، شىڭگىل ماڭىن مەكەندەدى. سونداي-اق، مەيرەن حوشۋنىن جاميان مەيرەن باسقاردى.   سارۋل گۇن حوشۋنىن سامبۋگين چۇلتەم بەيسى، دۇنحۇيرەن  حوشۋنىن گالسانتايۆان باسقاردى. اتالمىش جەتى حوشۋننىڭ ۇستىنەن ۋريانحايدىڭ ايگىلى ءبيى جانداا گۇن، ول ولگەننەن كەيىن ونىڭ بالاسى تايۆان بەيسى تاققا وتىرعان  («التاي جەتى حوشۋن ۋريانحايلارى». شىڭجان-التاي گازەتى  باسپاحاناسى. 2006 ج.، 400 بەت. 228-230 بب.) اككى جا لاما وسىلاردىڭ بارلىعىمەن بايلانىس جاساپ، سوڭىنان ءدورۆود دالاي حان حوشۋنىن بىرىكتىرۋ ارقىلى ويراد مەملەكەتىن قايتا قۇرۋدى  كوزدەدى. جا لامانىڭ بۇل ارەكەتى بوگد جاۆزاندۋمبا باستاعان موڭعول بيلەۋشىلەرىن قاتتى الاڭداتتى.  وسى كەزدەن باستاپ جا لامانى الداپ قۇرىقتاۋ ساياساتى قولدانىلدى. تابيعاتىنان تاق قۇمار بوگد جاۆزاندۋمبادان ءۇزىپ-جۇلىپ بەرىلگەن ماراپاتتاردى مىسە تۇتپاي جۇرگەن جا لامانى قولعا ءتۇسىرۋدىڭ ەڭ ۇرىمتال ءتاسىلى - ونى دامەلەندىرۋ بولىپ تابىلدى. ياعني وعان لايىق ەڭ جوعارعى لاۋازىم شىرعا رەتىندە «ۇسىنىلدى».

جا لامانىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى 1921 جىلى كومينتەرننىڭ تاپسىرماسىمەن موڭعولياعا كەلىپ ارنايى مىندەت اتقارعان ب.ز.شۋمياتسكيدىڭ نازارىندا بولدى. جا لاما 1922 جىلى شىلدەنىڭ 16-سى كۇنى د.ءسۇحبااتار ءجانجيننىڭ بۇيرىعىمەن  تاعايىندالعان نانزاد، دۋگار بەيسىلەردىڭ قولىنان قازا بولعاندىعى ايتىلادى. نايزانىڭ ۇشىنا ىلىنگەن جا لامانىڭ باسىن الدىمەن ۋلياستايعا سوڭىنان ورگوودەگى حالىق ۇكىمەتىنىڭ الدىنا ءىلىپ قويۋى بۋددا ءدىندارلارىنا رۋحاني جاعىنان سوققى بولدى. ءبىر قىزىقتىسى جا لامانىڭ باسىن ورگوودەگى ۇكىمەت ۇيىنە اكەلگەن ساتتە توڭكەرىس كوسەمىدامدينگين ءسۇحبااتار سەزىكتى جاعدايدا بۇل پانيدەن باقيعا اتتانعان ەدى. ال، ح.ب.كانۋكوۆتىڭ ازاماتتىق سوعىس، قاقتىعىس ارەكەتىنە شولۋ عۇمىرناماسى جازىلدى. (كانۋكوۆ حارتي ءباديوۆيچتىڭ (1883-1933) قىزىل قالماق).اتالمىش عۇمىرناما ەليستادا 1932 جىلى جارىق كوردى. دامبيجانتسان اي ساناعى بويىنشا 1922 جىل نەمەسە يت جىلى - ناقتىسى 1923 جىلى قاڭتاردا ءولتىرىلدى دەپ تاڭبالاندى. بۇل تۋرالى ي.لوماكينانىڭ «جا لامانىڭ باسى» (2005) كىتابىنىڭ 196-بەتىندە جازۋلى تۇر. سونداي-اق، رەسەي بارلاۋشىسى ۆاسيلي سەرگەەۆيچ كۋزنەتسوۆتىڭ (1878-1929) ۋلاان ۇدەدە باسىلعان «جا لامانىڭ باسى» (1993) اتتى ەڭبەگىندە دە تولىعىمەن باياندالادى. سونىمەن جا لامانىڭ (1862-1922) دەنەسى جوق باسى 1925 جىلى ۆ.ا.كازاكەۆيچتىڭ (1923-24 ج.ج موڭعولياعا كەلىپ جۇمىس اتقارعان ورەنجى) قانجىعاسىنا بايلانىپ سانكت-پەتەربۋرگتەگى پەتر پاتشانىڭ كۋنسكامەراسىنا جەتكىزىلدى.

مۇحتار ماعاۋيننىڭ دالەلدەگەنىندەي: «...بار بولمىسىن ءبۇتىن ساقتاعان، قورقىنىشتى، جيىركەنىشتى كەسىك باس...»(م.ماعاۋين. قىپشاق ارۋى. الماتى، اتامۇرا 2007 ج. 252 بب).

سۇراعان راحمەتۇلى,

اقىن، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ

كانديداتى

«اباي-اقپارات»