قىتايلىقتار بIزدIڭ شەنەۋنIكتەرIمIزدIڭ ساتقىن ءھام پاراقور ەكەنIن جاقسى بIلەدI

- «بiزگە قىتايدان، قىتاي تاراپىنان ەشقانداي قاۋiپ جوق» دەپ سەندiرەدi بيلiك. سiز وسىعان سەنەسiز بە؟

- سەنبەيمiن.

سوڭعى كەزدەرi الەمدiك ءباسپاسوز "قىتاي گەرمانيانىڭ ونەركاسiبiنiڭ 40 پايىزعا جۋىعىن الىپ الدى", "قىتاي پولشانىڭ، كانادانىڭ ەكونوميكالىق قاۋiپسiزدiگiنە قاتەر توندiرە باستادى" داپ جازىپ ءجۇر. مۇنى جازىپ وتىرعاندار - قاتارداعى جۋرناليستەر ەمەس، ارنايى ماماندار: ساياساتتانۋشىلار، ساراپشىلار، ەكونوميستەر. بۇلار قازiرگi كۇنi قارىزعا بەلشەسiنەن باتىپ وتىرعان گرەكيا، يسپانيا، پورتۋگاليا ەمەس، بۇل مەملەكەتتەر - ءوزiنiڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق قاۋiپسiزدiگiنە ايرىقشا نازار اۋداراتىن مەملەكەتتەر. مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا، قىتاي قازiر كانادانىڭ، پولشانىڭ، گەرمانيانىڭ ەكونوميكالىق قاۋiپسiزدiگiنە بەلگiلi بiر دارەجەدە قاتەر توندiرە باستاسا،   "قىتاي قازاقستانعا ەشقانداي قاۋiپ ءتوندiرiپ وتىرعان جوق" دەپ تەك ساتقىندار عانا ايتادى.

قىتايلىقتار بIزدIڭ شەنەۋنIكتەرIمIزدIڭ ساتقىن ءھام پاراقور ەكەنIن جاقسى بIلەدI

- «بiزگە قىتايدان، قىتاي تاراپىنان ەشقانداي قاۋiپ جوق» دەپ سەندiرەدi بيلiك. سiز وسىعان سەنەسiز بە؟

- سەنبەيمiن.

سوڭعى كەزدەرi الەمدiك ءباسپاسوز "قىتاي گەرمانيانىڭ ونەركاسiبiنiڭ 40 پايىزعا جۋىعىن الىپ الدى", "قىتاي پولشانىڭ، كانادانىڭ ەكونوميكالىق قاۋiپسiزدiگiنە قاتەر توندiرە باستادى" داپ جازىپ ءجۇر. مۇنى جازىپ وتىرعاندار - قاتارداعى جۋرناليستەر ەمەس، ارنايى ماماندار: ساياساتتانۋشىلار، ساراپشىلار، ەكونوميستەر. بۇلار قازiرگi كۇنi قارىزعا بەلشەسiنەن باتىپ وتىرعان گرەكيا، يسپانيا، پورتۋگاليا ەمەس، بۇل مەملەكەتتەر - ءوزiنiڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق قاۋiپسiزدiگiنە ايرىقشا نازار اۋداراتىن مەملەكەتتەر. مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا، قىتاي قازiر كانادانىڭ، پولشانىڭ، گەرمانيانىڭ ەكونوميكالىق قاۋiپسiزدiگiنە بەلگiلi بiر دارەجەدە قاتەر توندiرە باستاسا،   "قىتاي قازاقستانعا ەشقانداي قاۋiپ ءتوندiرiپ وتىرعان جوق" دەپ تەك ساتقىندار عانا ايتادى.

ارiگە بارماي-اق، بەرiدەن قايىرايىقشى. قىتاي 1947 جىلى شىعىس تۇركiستاندى، 1949 جىلى تيبەتتi جاۋ­لاپ الدى. سودان كەيiن كورشiلەس مەملەكەتتەرگە، تايلاند، فيليپپين، لاوس، ۆەتنام، مالايزيا، يندونەزياعا اۋىز سالدى. قازiرگi كۇنi بۇل ەلدەردiڭ ەكونوميكاسىنداعى قىتايدىڭ ۇلەسi قانشا دەيسiز عوي؟ 50 مەن 86 پايىزدىڭ ارالىعىندا. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ بۇل - وسى ەلدەردi قىتاي بيلەپ وتىر دەگەن ءسوز. ەكونوميكاڭنىڭ 50-86 پايىزىن جاۋلاپ السا، سەن دە تىرپ ەتە المايسىڭ.

قىتايدىڭ ەندiگi كوزدەپ وتىرعانى - موڭعوليا مەن ورتالىق ازيا (قازاقستان). كەيبiر دەرەكتەرگە قاراعاندا، موڭعوليا ەكونوميكاسىنداعى قىتايدىڭ ۇلەسi 50 پايىزعا جاقىنداپ قالعان. بۇل قاتەر مە، قاتەر ەمەس پە؟ ارينە، قاتەر.

قىتاي قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن مىسىقتابانداپ، اقىرىنداپ، اسقان بiر ايلاكەر ەپتiلiكپەن جاۋلاپ الىپ جاتىر. قىتاي بiزدi تۇپكiرلەي زەرتتەپ، سىرىمىزدى دا، iشi-سىرتىمىزدى دا تۇگەل بiلiپ العان. بۇلار بiزدiڭ شەنەۋنiكتەرiمiزدiڭ اقشا ءۇشiن تiلiن دە، دiلiن دە، ار-يمانىن دا، وتانىن دا ساتىپ جiبەرەتiنiن ابدەن بiلiپ العان. قاجەت جەرiندە ورايىن كەلتi­رiپ پارا ۇسىنا قويادى. قازاقستاندا سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ اسقىنا تۇسكەنi قىتايعا وتە قولايلى بولىپ تۇر. قازاقستاندا قىتايدىڭ مۇددە­سiن كوزدەيتiن ساراپشىلار، جۋرناليستەر، ساياساتتانۋشىلار (ورىس، قازاق، كارiس، ەۆرەي جانە ت.ت.) جەتiپ ارتىلادى. بۇلاردى "جالدامالى ساراپشىلار", نە بولماسا "سات­قىن ساراپشىلار" دەسە دە بولادى. قىتاي بۇلارعا جانە شەنەۋنiك­تەرگە تولەيدi. سوندىقتان دا ولار "قىتاي بiزگە سەرiكتەس. ەشقانداي قاۋiپ ءتون­دi­رiپ وتىرعان جوق" دەپ، قىتايدى جاقسى جاعىنان كورسەتiپ، جاعىمدى قوعامدىق پiكiر تۋعىزۋ ءۇشiن جانتالاسىپ باعۋدا.

- بۇلاردىڭ حالىقتان جاسىرىپ وتىرعاندارى دا كوپ شىعار؟

- كوپ. كوپ بولعاندا قانداي! ماسەلەن، قازiر 7-8 وبلىسىمىزدىڭ ورتالىعىنداعى مۇناي بازالارىن قىتاي الىپ الدى. قۇم­كولدiڭ 67 پايىزىن، ماڭعىستاۋ­مۇنايگازدىڭ - 50 پايىزىن، اق­توبەمۇنايگازدى تۇگەل، ياكي 100 پايىز قىتايلىقتار الدى. شىم­كەنتتەگi مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ 50 پايىزى دا - قىتايدiكi. ەندi بۇلار ءار جىل سايىن قازاقستاننان 300-گە جۋىق ماي قۇياتىن بەكەت ساتىپ الامىز دەپ قۇلشىنىپ وتىر. وسى ينۆەستيتسيانى جانە مەملەكەتتiڭ تiكەلەي العان قارىزدارىنىڭ بارلىعىن قوسقاندا، قازاقستاننىڭ قىتايعا قارىزى 40 ميلليارد دوللارعا جۋىقتايدى.

مۇناي زاۋىتتارىن جابدىقتاۋ ءۇشiن قىتاي قازاقستانعا نەسيە بەرەدi. نەسيە بەرەدi دە، وسى نەسيەنiڭ 80 پايىزىن وزدەرiنە بايلاۋلى، تاۋەلدi ەتiپ قويادى. قايتiپ؟ قازاقستان نەسيەنiڭ 80 پايىزىنا قىتايدان مۇناي زاۋىتىنا قاجەتتi كەرەك-جاراقتار مەن جابدىقتار ساتىپ الادى. ياعني، بۇل نەسيە قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا، يمپورتتى الماستىرۋعا جۇمىس iستەمەيدi.

19 ميلليارد دوللار قايدا، كIمگە كەتتI?

- جاقىندا قازاقستان قى­تايدان 20 ميلليارد دوللار قارىز الدى دەپ ەستiدiك...

- بۇعان ناقتى جاۋاپ بەرەيiن. تەك سوڭعى ەكi جىلدا قازاقستان قىتايدان 19 ميلليارد قارىز الدى. ال ەندi بۇل قارىزدى قايدا جۇمساپ وتىر؟ ەرiكسiز iشiڭدi تارتاسىڭ. وسى 19 ميلليارد دوللاردىڭ 3 ميلليارد دوللارىن ماشكەۆيچ باستاعان ەۋرازيالىق توپقا بەردi. ونىڭ ۇستiنە، وسى 3 ميل­ليارد دوللاردى قايتارۋعا قازاقستان ۇكiمەتi كەپiلدiك بەرiپ وتىر. بiرiنشiدەن، ەۋرازيالىق توپ - جەكەمەنشiك كومپانيا. ولار قى­تايدان وزدەرi قارىز سۇراپ الىپ، وزدەرi قايتارۋى كەرەك. بۇعان قازاقستان ۇكiمەتiنiڭ ارالاسۋىنىڭ ەشقانداي ءجونi دە، جوسىعى دا، زاڭدىق قيسىنى دا جوق. ۇكiمەت كەپiلدiك بەردi ەكەن، ەندi بۇل 3 ميلليارد دوللار ۇكiمەتتiڭ موينىندا قالىپ قويادى.

ءدال وسى جولمەن 1,7 ميلليارد دوللار "قازاقمىسقا" بەرiلدi. "قازاقمىس" تا - جەكەمەنشiك كومپانيا. بۇعان نەگە، نە ءۇشiن بەرiلiپ وتىر؟

وسى "قازاقمىس" كومپانياسىنىڭ 29 پايىزى "سامۇرىق-قازىناعا" بەرiلدi. مiنە، ۇكiمەت وسى 29 پايىزعا عانا كەپiلدiك بەرۋگە تيiس ەدi. قالعاندارىن كەپiلدiكپەن جارىلقاعانىن ەش تۇسiنە المادىق.

جالدامالى ساراپشىلار 19 ميلليارد دوللار قارىزدى جاسىرىپ، ونى 4 ميلليارد ەتiپ كورسەتiپ ءجۇر. رەسمي اقپارات تا "4 ميل­ليارد" دەپ وتىر.

جالپى، بiزدiڭ قازاقستانداعى مۇناي-گاز سالاسىنداعى ۇلەسiمiز - 18 پايىز عانا. مۇنداي ۇلەسپەن ۇزاققا بارمايتىنىمىز دا بەلگiلi. بiزدە مەملەكەتتiك مۇددە ءالi قالىپتاسقان، ورنىققان جوق. مەملەكەتتiك مۇددەنi قورعايتىن، ونى كوزدiڭ قاراشىعىنداي ساقتايتىن ورتا دا جوق. مەملەكەتتiك شەنەۋنiكتەردە مەملەكەتتiك كوزقاراس جوق.

- بiزدiڭ سىرتقى قارىزىمىز قانشاعا جەتتi قازiر؟

- قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى قازiر 121 ميلليارد دوللار. سالىستىرۋ ءۇشiن ايتا كەتەيiن، وزبەكستاننىڭ سىرتقى قارىزى - 5 ميلليارد دوللار.

121 ميلليارد دوللار! بۇل كوپ پە، از با؟ وتە كوپ. كوپ بولعاندا دا شەكتەن شىعىپ كەتكەن. اكادەميك اگانبەگياننىڭ دەرەگiنە سەنسەك، قازاقستان 2010 جىلى بيۋدجەتتەن 9 ميلليارد دوللار الىپ، نەسيەنi تولەۋگە ءماجبۇر بولعان. مۇنداي سىرتقى قارىزى بار ەلدەرگە الەمدiك بانكتەر ادەتتە قارىز بەرمەيدi.

- نەگە؟

- "قارىزدى قايتارۋعا قا­بiلەتسiز، داعدارىسقا ۇشىراۋ الدىنداعى، دەفولت جاعدايىنداعى ەل" دەپ ەسەپتەيدi.

- ەندەشە، قىتاي نەگە قارىز بەرiپ جاتىر؟

- ويتكەنi بۇل قىتاي ءۇشiن پايدالى. ەسەسiمەن قايتادى. ەسە­سiمەن قايتاراتىنىنا قىتاي سەنiمدi. مۇنىڭ ءبارiن قىتاي ەسەپشوتقا سالىپ، باياعىدا ەسەپتەپ قويعان. مىسالى، سول قارىزدار اتىراۋ، پاۆلودار مۇناي زاۋىتتارى مەن ەۋرازيالىق توپ، "قازاقمىس" كومپانيالارىنداعى مەم­لەكەتتiڭ ۇلەسi ەسەبiنەن قايتاتىنىن بولجاۋ قيىن ەمەس.

اكIمقارالار ەلمەن، كوپشIلIكپەن جۇمىس Iستەۋگە وتە ەبەدەيسIز

- اۋىلدىڭ اكiمi, مەن بۇل جەردە قىتايدىڭ اۋىل اكiمiن مىسالعا كەلتiرiپ وتىرمىن، ءوزiنiڭ قاراماعىنداعى وتباسىنا 200-300 تاۋىقتىڭ بالاپانىن اكەپ بەرەدi ەكەن. نەسيەگە. ەگەر الگi وتباسى ورتا ەسەپپەن 10 بالاپاننىڭ 8-iن امان-ەسەن ءوسiرiپ، تاۋىق قاتارىنا قوسسا، الگi نەسيەنi تۇگەل جويىپ، بۇكiل تاۋىقتى وتباسىعا تەگiن بەرەدi ەكەن. "ەڭبەككە ىنتالاندىرۋ" دەگەنiمiز دە وسى عوي.

اۋىلدىڭ اكiمi ءاربiر وتباسىمەن جەكە-جەكە جۇمىس جاساۋى كەرەك. بالاباقشانىڭ تاربيەشiسi سياقتى. اۋىلدا قانشا جۇمىسسىز بار؟ ۋاقىتشا جۇمىسپەن قامتىلعاندارى قانشا؟ ءار وتباسى نەمەن اينالىسىپ جاتىر؟ ەگiن ەكتi مە؟ باۋ-شارباعى قالاي؟ كۇنكورiسi نەشiك؟ وسىنىڭ ءبارiن اۋىل اكiمi بەس ساۋساعىنداي بiلۋi قاجەت. ال بiزدە اۋىل اكiمدەرi قاراماعىنداعى وتباسىلاردىڭ قامىمەن ەمەس، ساياساتپەن اينالىسادى: جارتى جىل سايلاۋمەن جۇگiرەدi, ودان قالسا ۇلكەندi-كiشiلi ءارتۇرلi ساياسي ناۋقاننىڭ سويىلىن سوعىپ، ۇرانداتىپ، ۋاقىتتارىن بوسقا ءراسۋا ەتەدi. مەملەكەتكە پايدالى، ۇلتقا كەرەكتi زارۋ شارۋامەن اينالىسىپ جۇرگەن اكiمدەردi كەزدەستiرمەيسiڭ. وسىندايدا تا­عى دا ەرiكسiز دەرەككە جۇگiنەسiڭ.

- تاريحي دەرەككە مە؟

- ءيا، تاريحي دەرەككە. كەزiندە گەنەرال كولپاكوۆسكي جەتiسۋدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى بولدى. بۇگiنگi تiلمەن ايتساق، بiر وبلىستىڭ اكiمi. مiنە، سول كولپاكوۆسكي قانداي iستەر تىندىرعان دە­سەڭiزشi?! قازاقستاندى جاۋلاپ الۋ ءۇشiن ەڭ الدىمەن نە iستەۋ كەرەك؟ Iشكi رەسەيدەن قازاق دالاسىنا ورىستاردى نەعۇرلىم كوبiرەك الىپ كەلۋ كەرەك. كولپاكوۆسكي 17 جىل جەتiسۋدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى بولدى. وسى 17 جىلدىڭ iشiندە ول iشكi رەسەي مەن ۋكراينادان (ول كەزدە ۋكراينا دا رەسەيدiڭ بودانى عوي) 1 ميلليوننان استام ورىس شارۋالارىن الىپ كەلگەن. "تانىمايتىن جەردiڭ وي-شۇقىرى كوپ", ونىڭ ۇستiنە ول كەزدە بۇگiنگiدەي تەحنيكا دا جوق، نە كەرەك، كولپاكوۆسكي 1 ميلليوننان استام ورىس شارۋالارىن جەتiسۋعا ات-اربامەن-اق كوشiرiپ العان عوي.

ەندi مىناعان قاراڭىز. اق پاتشانىڭ قاتارداعى بiر اكiمi 17 جىلدا جەتiسۋعا 1 ميلليوننان استام ورىس شارۋالارىن كوشiرiپ الىپ كەلسە، بiزدiڭ مەملەكەتiمiز 20 جىلدا شەتەلدەن 800 مىڭ عانا قازاقتى الىپ كەلە الدى. بۇگiنگi­دەي جۇيرiك، داڭعىل، ۇشقىر زاماندا. ايتپاقشى، وسى 800 مىڭ ادامنىڭ تەڭ جارتىسى ء"ولi جاندار" دەپ ەستiدiم.

- ء"ولi جاندارى" نەسi?

- تەك تiزiمدە بار. بiراق، شىن مانiندە، قازاقستانعا كوشiپ كەلمەگەن.

بiزدiڭ شەنەۋنiكتەر وسى ورالماندارعا ءۇي سالامىز دەپ ءبولiن­گەن اقشاعا اۋىز سالىپ، تالاي قارجىنى تالان-تاراجعا ۇشىراتتى. وبلىس، اۋدان، اۋىل اكiم­دەرi كوشiپ كەلگەن اعايىندارعا جاعداي جاساي الماي وتىر. جالپى، بiزدiڭ اكiمدەر مەن شەنەۋ­نiكتەردە قان جوق، ۇلتتىق باۋىرمالدىق جوق، پاتريوتيزم جوق. بۇل جونiنەن بiزدiڭ اكiمدەرiمiز بەن شەنەۋنiك­تەرiمiز كولپاكوۆسكيدiڭ پورۋچيك­تەرi مەن ەساۋلدارىنىڭ جانىندا جiپ ەسە المايدى.

- كولپاكوۆسكي اق پاتشاعا قازاقستاندى جاۋلاپ الۋ ءۇشiن، وتارلاپ-بۇتارلاۋ ءۇشiن ايرىقشا ەڭبەك سiڭiردi. كولپا­كوۆسكيدiڭ كەزiندەگi "قايرات­كەرلiگiنiڭ" زاردابىن، ازابىن، ماشاقاتىن، قورلىعىن بiز ءالi كۇنگە دەيiن تارتىپ كەلەمiز. بiزدەن كەيiنگi ۇرپاقتىڭ قانشا تارتارىن بiر قۇداي عانا بiلەدi. ال ەندi قازاقتى سورعا، قورلىققا، ازاپقا بەلشەسiنەن باتىرىپ، ولاردىڭ ءوزiن، جەرiن عانا ەمەس، ساناسىن دا جاۋلاپ الىپ، بiرجولاتا ماڭگۇرتكە، قۇلاقكەستi قۇلعا اينالدىرۋعا بۇكiل بiلiمiن، تاجiريبەسiن، ايلا-امالى مەن كۇش-قايراتىن سارقا جۇمساعان وسى كولپاكوۆسكيگە بiز 2007 جىلى ءزاۋلiم ەسكەرتكiش ورناتتىق. ۇزىناعاشتا. وسىعان...

- بۇل ەندi... بۇنى تۇسiندiرۋگە تiلiم جەتپەيدi. بۇل - بiزدiڭ مەم­لەكەتiمiز كiمنiڭ قاس، كiمنiڭ دوس، نەنiڭ جاقسى، نەنiڭ جامان ەكەنiن اجىراتۋدان قالعان دەگەن ءسوز. بۇل - وتە قورقىنىشتى. بۇل - بارىپ تۇرعان باسسىزدىق. باس يەسiزدiك.

جارايدى، اكiمدەرگە قايتا ورالايىقشى. اۋىل اكiمدەرiمەن دە، اۋدان اكiمدەرiمەن دە، جالپى، لاۋازىمدى شەنەۋنiكتەرمەن اڭگi­مەلەسiپ جۇرەمiن عوي. ارالارىندا بiلiمدi, تەرەڭنەن، ارiدەن ويلاي الاتىندارى وتە از. جەرگiلiكتi زيا­لىلار باستاما كوتەرiپ، ءوز اقشالارىنا قىز جiبەك پەن تولەگەنگە ەسكەرتكiش ورناتپاق بولعان عوي. "قىز جiبەك تە، تولەگەن دە بiزدiڭ وڭiردەن شىقپاعان عوي. ونىڭ نە كەرەگi بار..." دەپ وبلىس اكiمi الگi ەسكەرتكiشتi ورناتقىزباي تاستاپتى.

ەڭ جامانى، بiزدiڭ اكiمدەر كوزبوياۋشىلىققا ۇيرەنiپ الدى. دۇرiلدەتiپ جيىن جاساپ، ەلباسىنى شاقىرىپ، جاڭا زاۋىتتىڭ لەنتاسىن قيادى. ول زاۋىت اشىلمايدى، نە بولماسا اشىلعان كۇندە دە ارتىنشا-اق توقتاپ قالادى. وسىنداي جولمەن لەنتاسى قيىلعان، نە كاپسۋلا سالعان رەسپۋبليكامىزداعى 1000-نان استام زاۋىتتار مەن فابريكالاردىڭ 50-i iستەي مە، iستەمەي مە، ول دا بەلگiسiز...

- جاقسى iس جەردە قالمايدى. ەگەر اكiمدەر جاقسى تiرلiك iستەسە، حالىقتىڭ ونى دا ايتا جۇرەتiنi راس ەمەس پە؟

- ارينە. بiر عانا مىسال. باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكiمi باقتىقوجا Iزمۇحامبەتوۆ وسى وبلىستاعى اۋىلداردى كوگiلدiر وتىنمەن تەگiس، 100 پايىز قامتاماسىز ەتتi. قازiر وبلىستاعى بارلىق اۋىلدا گاز بار. مۇنى ۇلكەن دە، كiشi دە ايتىپ، وبلىس اكiمiنە العىسىن جاۋ­دىرىپ جاتىر. ال ەندi ءدال وسىنى اتىراۋ، اقتوبە، ماڭعىستاۋ وبلىستارىنىڭ اكiمدەرi نەگە iستەمەيدi? كەزiندە بۇل وڭiردە 6 ميلليارد شارشى مەتر گاز دالادا تەككە ورتەنiپ جاتتى عوي...

ءوز باسىم پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكiمi باقىتجان ساعىنتاەۆتىڭ الەۋمەتتiك، ەكونوميكالىق بەل­سەندiلiگiن ۇناتامىن. بۇل تۇرعىدا ول ەداۋiر جۇمىستار اتقاردى. وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكiمi اسقار مىرزاحمەتوۆ ەلمەن ەتەنە جۇمىس iستەي بiلەدi. ول وبلىس قارجىسىنان 14 ميلليارد تەڭگە ۇنەمدەپ، تۇركiستانعا عاجايىپ تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىن (3500 شارشى مەتر) سالعىزدى. قازiر وڭتۇستiك قازاقستان اقىن-جازۋشىلارىنىڭ 300 تومدىق ادەبي مۇراسىن (اۋىزشاسى بار، جازباشاسى بار) جارىققا شىعارىپ جاتىر.

بIزدIڭ انا تIلIمIزدIڭ كەچۋا تIلIنIڭ كەبIن قۇشۋى مۇمكIن بە؟

- قازاقستانداعى تiل ساياساتى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- مىناداي بiر دەرەك كەل­تiرەيiن. قىتاي حالقىنىڭ 3-5 پايى­زى عانا اعىلشىن تiلiن بiلەدi. ال ەندi حالقىنىڭ سانى جونiنەن قىتايعا جەتەعابىل ءۇندiستان حال­قى اعىلشىن تiلiن 100 پايىزعا جۋىق بiلەدi. ال ەندi سالىستىرىڭىزشى، قاي ەلدiڭ ەكونوميكاسى، كۇش-قۋاتى مىقتى؟ ارينە، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتى مەن دامۋ قارقىنى ءۇندiستاندى الدەنەشە ەسە وراپ الاتىنى دا ءتۇ­سiنiكتi.

"اعىلشىن، ورىس تiلiن 100 پا­يىز بiلسەك، دامىپ كەتەمiز، ۇش­پاققا شىعامىز، ۇشار بيiككە ورلەيمiز!" دەگەننiڭ ءبارi - بوس ءسوز. بىلشىلباي تiرلiك.

ءۇندi ەلiنiڭ بولاشاعى - ءۇندi تiلiندە. اعىلشىن تiلi - ءۇندi حالقى ءۇشiن وتارلاۋشى ەلدiڭ تiلi. وتارلاۋشى ەلدiڭ تiلiمەن ۇشپاققا شىققان بiر ەلدi اتاپ بەرiڭiزشi? اتاپ بەرە المايسىز. ويتكەنi انا تiلiنەن ايىرىلعان حالىق بارiنەن ايىرىلادى. سونىڭ iشiندە، ەڭ الدىمەن رۋحىنان ايىرىلادى. رۋحىنان ايىرىلعان ەلدەن ەشتەڭە كۇتۋ­گە بولمايدى. ولاردى تiرi حالىقتىڭ قاتارىنا جاتقىزۋدىڭ ءوزi...

الەمدە ءار ادامعا شاققاندا تاۋار ءونiمi بويىنشا قاي ەل بiرiنشi ورىندا؟ جاپونيا! دۇنيە­جۇزi بويىنشا ەڭ ۇزاق جاسايتىن ەل قاي ەل؟ جاپونيا! الەمدەگi ەڭ ۇزدiك تەحنيكا مەن ەلەكترونيكانىڭ 30 پايىزى وسى ەلدە، ياعني جاپونيادا جاسالىنادى. ال ەندi وسى ەل قاي تiلدە سويلەيدi? ءوز تiلiندە، جاپون تiلiندە. باياعى سامۋرايلار سويلەگەن تiلدە. الiپبيلەرiن دە وزگەرتكەن جوق. راس، اعىلشىن تiلiن وقىتادى. بiراق جاپوندار ءوز بالالارىن اعىلشىن تiلiنە قاي ۋاقىتتا ۇيرەتە باستايدى؟ جاپون تiلiن جەتiك مەڭگەرiپ بولعاننان كەيiن. نەگiزiنەن، كوللەدجدەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە. بiزدەگi سياقتى بالاباقشادان باستامايدى. بiزدiڭ ەلiمiزدەگi سياقتى اعىلشىن تiلiن قازاق تiلiنiڭ ەسەبiنەن ۇيرەنبەيدi. ءتورت تiل بiلەتiن (ورىس، اعىلشىن، نەمiس، فرانتسۋز), بiراق ءوز انا تiلiندە ەڭ بولماسا "ويباي!" دەي المايتىن قازاق جiگiتi قايدان ءوسiپ-ءونiپ ءجۇر؟ بiز­دiڭ ەلiمiزدەگi تiل ساياساتىنىڭ قۇردىمعا كەتكەنiنەن!

قازاق تIلIنIڭ جاعدايى تۋرا پەرۋدەگI جاعدايعا قاتتى ۇقساپ بارادى.

- پەرۋدە نە بولىپ ەدi?

- پەرۋ تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiن مەملەكەت iشiندە قاتتى تالاس بولدى. "مەملەكەتتiك تiل يسپان تiلi بولا ما، جوق الدە كەچۋا تiلi بولا ما؟" دەپ. تاقتى يەلەنگەندەر "كەچۋا تiلiن دامىتامىز" دەگەن ۋادەنi ءۇيiپ-توگiپ بەرۋمەن بولدى، بiراق بۇل ۋادەنiڭ ۇدەسiنە جەتكەن جوق. بيلiك باسىنا يس­پانتiلدi پەرۋلiكتەر مولىراق شوعىرلانعاندىقتان يسپان تiلi مەملەكەتتiك تiل قىزمەتiن اتقاردى دا، كەچۋا تiلi بiرتە-بiرتە ىسىرىلا بەردi, ىعىسا بەردi. قازiر كەچۋا تiلi پەرۋدە تۇرمىستىق دەڭگەيدە عانا قولدانىلادى. ەڭ قورقىنىشتىسى، بۇرىنعىداي "كەچۋا تiلi مەملەكەتتiك بولسىن!" دەيتiن دە ەشكiم قالمادى.

- سونىمەن، پەرۋ وتارلاۋشى ەلدiڭ تiلiن قابىلداپ الدى دا، ءوزiنiڭ تiلiن جويىپ جiبەردi دەيسiز عوي...

- ءوز تiلiن جويىپ، وتارلاۋشى ەلدiڭ تiلiن قابىلداپ العان حالىقتىڭ وڭعانىن كورگەن ەمەسپiن.  مۇنىڭ وزiندiك زاڭدىلىعى بار. تاريحقا كوز جiبەرسەڭiز، حالىق ەكi جاعدايدا قاتتى ازعىندايدى. بiرi - تiلiنەن ايىرىلعاندا، ەكiنشiسi - توپىراقتان اجىراعاندا. ءوز توپىراعىنان اجىراپ، باسقا جاققا اۋىپ، نە بولماسا بوسقىنداپ بار­عان حالىقتىڭ ۇساقتاپ كەتە­تi­نiن، ۇساقتاعاندا دا رۋحاني تۇرعىدان ۇساقتايتىنىن (بۇلاردىڭ اراسىندا وتiرiكشi, جاعىمپاز، نامىسسىز، الاياق، توعىشارلاردىڭ كۇرت كو­بەيiپ كەتەتiنiن) عالىمدار تالاي رەت جازىپ تا قالدىرعان.

قازاقتىڭ بولاشاعى، قازاقتىڭ رۋحى - قازاق تiلiندە! سوندىقتان دا بiزگە قايتكەن كۇندە دە قازاق تiلiنەن اجىراپ، ايىرىلىپ قالماۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. قازiر بiزدi بيلiك ءدال پەرۋدiڭ بيلiگiندەي الداپ كەلەدi. جاڭىلماي، جازباي، شارشاماي الداپ كەلە جاتقانىنا ءدال 20 جىل بولدى: ء"سال كۇتە تۇرايىق", "شىداي تۇرايىق...", "توزە تۇرايىق...". بۇلاي جالعاسا بەرسە، قازاق تiلiنiڭ دە كەچۋا تiلiنiڭ كەبiن قۇشاتىنى ءسوزسiز.

- بيلiك بiزدi, جارايدى، ­1 جىل الداسىن، 2 جىل الداسىن، مەيلi 3 جىل الداسىن. باقانداي 20 جىل الداۋ - بۇل ەندi سۇمدىق قوي؟!

- ەگەر جاڭىلىسىپ قالماسام، اسقار سۇلەيمەنوۆتiڭ كەيiپكەرi بولۋى كەرەك، "مەنi نەگە جۇمساي بەرەدi?" دەگەن ادامعا "ويتكەنi, سەن جۇمسالعىشسىڭ!" دەپ جاۋاپ بەرەدi. سول سياقتى، بiز دە الدان­عىشپىز. اسiرەسە، قازاقتiلدi زيالىلار اڭعال. بالاداي سەنگiش. قازاقستاننىڭ بيلiگi ەشۋاقىتتا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسiن كوزدەگەن ەمەس. ەڭ بولماسا، ەندi وسىنى بiلەتiن، سەزiنەتiن مەزگiل جەتتi عوي.

قازاق تiلiنiڭ الدىندا دا، قازاقتىڭ الدىندا دا "بولامىز با، جوق الدە بورداي توزامىز با؟" دەگەن شەكسپيرلiك ساۋال تۇر. ەندi كەشiكسەك، قۇردىمعا قۇلايمىز. باسى التىن، قۇيىمشاعى كۇمiس بولسا دا، بۇدان بىلاي مەملەكەتتiك جاۋاپتى قىزمەتتەرگە قازاق تiلiن بiلمەيتiن كادرلاردى جولاتپاۋىمىز كەرەك.

ساعات اشiمباەۆ ءوزiنiڭ كۇن­دەلiگiنە بىلاي دەپ جازىپتى: "تiل - تiرشiلiكتiڭ تiرەگi. سوندىقتان دا تiلگە قاتىستى ءسوز بۇكiل تiرشi­لiگiمiزگە قاتىستى بولۋى كەرەك". بۇدان بىلاي بiزدiڭ تiلiمiز بەن تiرشiلiگiمiز ەشۋاقىتتا بولiنبەۋi كەرەك. سەبەبi, تiلدi بiلمەيتiندەر - ەلگە دە، ۇلتقا دا جاتباۋىر. ەل مۇددەسiن ساتاتىندار ءوز انا تiلiن بiلمەيتiندەردiڭ اراسىندا وتە كوپ كەزدەسەدi. سوندىقتان "قازاق تiلiن بiلمەسە دە، ەكونوميكانى بiلەدi, iسكەر..." دەگەندi دوعارۋ كەرەك.

بiز وسىعان دەيiن قازاق تiلiن ويىنشىق ەتiپ كەلدiك، ەندi مۇنى دوعارماساق، كۇللi قازاقتiلدi قاۋىمنىڭ تاعدىرى، تiرلiگi, ماقساتى، مۇددەسi ويىنشىققا اينالادى. "قازاقتiلدi قاۋىم ويىنشىققا اينالدى" دەگەن نە ءسوز؟ "مەملەكەت ويىنشىققا اينالدى" دەگەن ءسوز.

"ادام كاپيتالى". بۇل نە؟

- سiز قازiر نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسiز؟

- حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىن اشۋمەن شۇعىلدانىپ جاتىرمىن. بۇعان شەتەلدiك كومپانيالار، تۇرلi عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتار كومەكتەسiپ جاتىر. قازاق ۇكi­مەتiنە دە ۇسىنىسپەن شىعامىز دەگەن ويىمىز بار. ادام كاپيتالىمەن اينالىسىپ جاتقان ورتالىقتى ۇكiمەتiمiز نەگە قارجىلاندىرماۋعا تيiس؟

- كۇمانiم بار... دەسەك تە، "ادام كاپيتالى" دەپ قالدىڭىز. وسى ادام كاپيتالىنىڭ احۋالى قازاقستاندا قالاي؟

- كاپيتالدىڭ ءۇش ءتۇرi بار. بiرiنشiسi - جەراستى بايلىعى. ەكiنشiسi - جىلجيتىن جانە جىلجىمايتىن مۇلiكتەر (زاۋىت، فابريكالار، عيماراتتار جانە ت.ت.). ءۇشiنشiسi - ادام كاپيتالى. مiنە، بiز وسى ادام كاپيتالىن ءوسiرۋiمiز كەرەك. بiزدiڭ قازاقستاندا ادام كاپيتالىنىڭ دەڭگەيi - 10 پايىزدىڭ ار جاق، بەر جاعىندا عانا.

كوپشiلiك وقىرمانعا تۇسiنiك­تiرەك بولۋ ءۇشiن مۇنى تاراتا كەتەيiن. بiرەۋ ماشينا ويلاپ تابادى، ەندi بiرەۋ سۇڭگۋiر قايىققا كەرەكتi دەتالدi ويلاپ تابادى، ال ەندi بiرەۋ قولساعاتتىڭ جاڭا ءتۇرiن ويلاپ تابادى. ەندi بiر ادام كiرپiشتiڭ ەرەكشە ءتۇرiن ويلاپ تابادى. مۇنىڭ ءبارiن جالپىلاما بiز "وڭدەلگەن تاۋار" (ماشينا، سۇڭگۋiر قايىققا قاجەتتi دەتال، قولساعات، كiرپiش) دەپ اتايمىز. وسى وڭدەلگەن تاۋارعا جۇمسالعان ادامنىڭ اقىل-ويىن، بiلiمiن، تاجiريبەسiن "ادام كاپيتالى" دەپ اتايمىز. ونەركاسiپكە، وندiرiسكە، جالپى تاۋار وندiرەتiن سالالارعا ادام كاپيتالى نەعۇرلىم كوبiرەك قاتىسقان سايىن مەملەكەت تە سوعۇرلىم باي تۇسەدi.

بiز شەتەلدەرگە قازiر نە ساتامىز؟ تەك شيكiزات ساتامىز. شەتكە ساتاتىن دۇنيەمiزدiڭ 98 پايىزى - شيكiزات. شيكiزاتتى وڭدەپ، وڭدەلگەن تاۋار ساتۋعا شورقاقپىز. سوندىقتان دا قازاقستاندا ادام كاپيتالىنىڭ دەڭگەيi وتە تومەن. 10 پايىز مولشەرiندە عانا.

- ال دامىعان، وركەنيەتتi ەلدەردە ادام كاپيتالى قانشاعا تەڭ؟

- 70 پايىزدان اسادى.

- ويباي-اۋ، قاتتىراق ايتساق، ولارمەن سالىستىرعاندا بiز مۇلدە جابايى ەل ەكەنبiز-اۋ...

- قايتەسiڭ؟! جاعداي سولاي. شىندىق وسىنداي.

- اڭگiمەڭiزگە راقمەت.

اڭگiمەلەسكەن

ءامiرحان مەڭدەكە

«جاس الاش» گازەتى