مىنا قولىمداعى كىتاپ «گوسۋدار» دەپ اتالادى. اۆتورى يتاليا فيلوسوفى نيكوللو ماكياۆەللي.

مىقتى كىتاپ ەكەن. بۇكىل ديكتاتورلاردىڭ جۇمىس ۇستەلىندە جاتاتىن كىتاپقا اينالعان بۇل ەڭبەك، سوناۋ حIV عاسىردان بەرى كەلە جاتىر. كوبى وسى كىتاپقا سۇيەنىپ، بيلىكتى جۇرگىزگەن. ءتىپتى ستالين دە.

ماكياۆەللي بۇل كىتاپتى جازۋ سەبەبىن پاتشاسىنا بىلاي تۇسىندىرەدى.
«ادەتتە ادامدار پاتشاعا جاعۋ ءۇشىن، ونىمەن جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتۋ ءۇشىن ءتۇرلى باعالى سىيلىقتار سىيلاپ جاتادى. التىن اشەكەي، جۇيرىك تۇلپار دەگەن سەكىلدى. مەنىڭ سىزگە بەرەتىن ەشقانداي باعالى سىيلىعىم جوق. بار بولعانى وسى كىتابىم عانا. بۇل كىتاپ سىزگە بيلىكتى ۇزاق ۋاقىتقا ەشبىر قيىندىقسىز ساقتاپ قالۋعا كومەكتەسەر دەپ سەنەمىن» ،- دەيدى دە بيلىكتى قالاي ۇستاپ تۇرۋ كەرەكتىگىن تاپتىشتەپ، مىسالدارمەن ءتۇسىندىرىپ، جازىپ بەرەدى.

ىشىندە وقىپ وتىرساڭ بارلىعىن جازعان ەكەن. سونىڭ ءبىرى:
ءبىر ەلدى جاۋلاپ العان كەزدە، سول ەلدىڭ جۇرتى ساعان قارسى شىعىپ، باس كوتەرمەس ءۇشىن، ءبىرشاما ادامداردى كوشىرىپ، باسقا قالاعا ورنالاستىر، ال ونىڭ ورنىنا باسقا قالانىڭ ادامدارىن كوشىرىپ اكەل. ءسويتىپ، ەكى تانىمايتىن جۇرت ءبىر-ءبىرىن بوتەنسىپ، جەرگە تالاسىپ، جەردىڭ يەسى كىم ەكەنىن دالەلدەۋمەن، شايقاسىپ-اق شارشايدى. كەيىن، شايقاستان شارشاعان جۇرت سەنەن كومەك سۇراپ، داۋدى شەشىپ بەرۋىن وتىنەدى. ساعان باس كوتەرۋگە، سەنىڭ يدەياڭا قارسىلاسۋعا دەگەن ويى دا بولمايدى، - دەيدى.

وسىعان قاراپ-اق كەزىندە قازاق جەرىنە وزگە ۇلتتاردىڭ نە سەبەپتى كوشىرىلىپ اكەلگەنى تۋرالى بىلە بەرۋگە بولادى ەكەن. ءبىزدىڭ اۋىلدا تۇرىك، ورىس، سىعان، كۇردى، دۇڭعان، ۇيعىر ۇلتتارى تۇرادى. مەكتەپ وقىپ جۇرگەندە ءبىر-بىرىمەن توبەلەسىپ جۇرەتىن. ال، بيلىكتە نە بوپ جاتقانى ويعا دا كەلمەيتىن.

بۇل ەڭبەك العاش جارىق كورگەندە عالىمدار مەن دىنشىلدەردىڭ قۋدالاۋىنا تۇسكەن. كەيىن ماكياۆەلي دۇنيە سالىپ، ءبىر عاسىر وتكەننەن كەيىن تەرەڭ زەرتتەۋدەن ءوتىپ، عالىمدار تاراپىنان وڭ باعاسىن الىپ، ماكياۆەلليدى ۇلى فيلوسوف دەپ باعالايدى.
بۇل ەڭبەكتىڭ پايداسى سول عانا: ماكياۆەليدىڭ زامانىندا ەلدى قازىرگىدەي ۇكىمەت ەمەس، ءدىن باسقاراتىن. پاتشانىڭ قۇزىرەتى شىركەۋدەن تومەن بولعاسىن، پاتشا شىركەۋگە باعىناتىن. ال، شىركەۋدەگى ءدىني دوگماتتار قۇدايدىڭ اتىنان سويلەپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، ەلدى شارشاتقاسىن ماكياۆەللي ەلدى ءدىني ەمەس، پاتشالىق باسقارۋعا بەرۋ كەرەك دەگەن ويمەن وسى كىتاپتى جازىپ شىعادى.

بۇل كىتاپتا تاعىدا ءدىننىڭ ۇكىمەتكە پايداسى مەن زيان جاعى ايتىلعان. ول ايتادى:
دىنگە سەنەتىن جۇرتتى باسقارۋ وڭاي، جاۋلاپ الۋ قيىن. مۇنداي ەلدە پاتشا قولىنداعى بيلىگىنەن ايىرىلىپ قالامىن دەپ الاڭدامايدى. سەبەبى، ول قاتىپ قالعان تاڭىردەن تۇسكەن ءدىني زاڭداردى قولدانادى. كەيىن ونىڭ بيلىگىنە ەشكىم قارسى شىقپايدى. سەبەبى، پاتشانىڭ سوزىنە قارسى شىققانىڭ تاڭىرگە قارسى شىققان بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇنداي ەلدە پاتشا بيلىگىنەن ايىرىلىپ قالامىن دەپ ەش الاڭداماسا دا بولادى. سەبەبى، جۇرت قۇدايدىڭ ەمەس، پاتشانىڭ ايتقانىنا قۇدايىنداي سەنەدى.
تەك، وزىنە سەنىمدى، ۇلى ماقساتى بار ەرجۇەك ازامات قانا بۇنداي جۇيەگە قارسى شىعا الادى، - دەيدى.

ەندى، وسى ءدىن تۇرعىسىندا ءوزىمىزدىڭ ەلگە ورالساق. قازاق جۇرتى دىنگە وتە بەرىك حالىق. قازاق ءۇشىن ءدىننىڭ ورنى توردە. بىراق، قازاقتار 70 جىل بويى بولشەۆيكتەردىڭ كەسىرىنەن دىندەرىن ۇمىتىپ، 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جارىعى سونگەن ءدىنىن قايتا جانداندىرۋدى قولعا الدى. ءسويتتى دە، شەتەلگە ءدىن وقىپ كەلسىن دەپ ازاماتتاردى وقۋعا ايانباي جىبەردى. بىراق، پسيحواناليتيك ەريح فروممنىڭ ايتۋىنشا: ءدىننىڭ ءولىپ، قايتا جاندانۋى ول ەل ءۇشىن وتە قاۋىپتى. سەبەبى، ول ەلدىڭ 90 پايىز حالقى وريگينال ءدىندى ەشقاشان كورمەگەن، سوندىقتان دا اجىراتا المايدى. ءدىن وقىپ كەلەم دەپ كەتكەن جاستاردىڭ دا وريگينال ءدىن قانداي ەكەنىن اجىراتا الماي، نە وقىتسا سونى وقىپ كەلەدى. - دەيدى.

ايتقانىنا كەلسىپەسكە ءۋاج جوق. سەبەبى، بىزدەگى شەتەلدەن ءدىن ۇيرەنىپ كەلەمىز دەپ كەتەن جاستار وشكەن ءدىندى قايتا جاندانۋىنا، ەلدىڭ ىلگەرى دامۋىنا، ەشبىر ۇلەس قوسا المادى. كەرىسىنشە تەجەلتتى. ولار ءسوزسىز، قۇراننىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ءارىپ-حارپىنە دەيىن اينىتپاي جاتتاپ، قيراعاتتاپ وقۋدى ۇيرەندى. اللانىڭ قاي جەردە نە دەگەنىن ۇيرەندى. بىراق، ەڭ نەگىزگىسى بۇل ۇيرەنگەنىن قاي جەردە قالاي قولدانارىن، قالاي ءتۇسىنۋ كەرەگىن ۇيرەنە المادى. وسى كۇيى قۇرى قۇران، حاديستەردى جاتتاپ كەلدى. بۇل ءالى بەرگى جاعى. ەڭ قاۋىپتىسى، قاي ەلدە وقىسا سول ەلدىڭ سالت-ساناسىن قوسا اكەلدى. ءسويتتى دە، تۇركيادا وقىعاندار تۇرىكشە، ارابيادا وقىعاندا ارابشا، مىسىردا وقىعاندار مىسىرشا تاپسىرلەي باستادى. ۇيرەنىپ كەلگەن بىلىمىنە ساي كەلمەيتىن قازاق ۇلتىنىڭ سالت-ءداستۇرىن، ىرىم-تيىمىن اللاعا، قۇرانعا قايشى دەپ وزگەرىستەر ەنگىزە باستادى. مىڭ جىلدان بەرى ءبىر ۇلتتى ۇلت رەتىندە، كورسەتىپ تۇرعان اسىل جول-جورالعىلار بەتاشار، دومبىرا، جەتى شەلپەك، زياراتقا ءمىن تاعىپ، ۇلتتى جويىپ جىبەرۋگە شاق قالدى. ولاردىڭ ءدىني بىلىمىمەن قوسا سىرتقى ءتۇر-الپەتتەرى، قيمىل-قوزعالىستارى، قوعامدا وزدەرىن ۇستاۋ مانەرى دە تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرادى.

ەريح فروم ايتادى: كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازامات ءوزىن قوعامنان ارتتا قالدىرمايتىن، ىلگەرى دامىتىپ وتىراتىن، راتسيونالدى ءارى شىعارماشىل ەتە الاتىن جۇيەنى تاڭدايدى. ال، ساناسىنىڭ دامۋىندا تەجەلىپ قالعان ينديۆيد وتكەن شاقتاعى قارابايىر ءارى يرراتسيونالدى جۇيەنى تاڭداۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇنداي جۇيە ءسوزسىز، ادامنىڭ دامۋىن تەجەپ، ناداندىعىن كۇشەيتىپ، تۇبىندە مىڭ جىل بۇرىنعى جۇيەنىڭ باسىندا تۇرعان تۇلعالاردىڭ دەڭگەيىندە قالىپ كەتەدى.

مىنە، ءدىندى تەك ءتىل مەن سۇيەككە قوندىرعان ازاماتتار ەلگە ورالعاندا دىننەن حابارى جوق جۇرتتى جاپپاي سىناپ-مىنەپ قۇدايدىڭ قاھارىنا ۇشىرايسىڭدار دەپ قورقىتۋمەن بولدى. بۇل دا ءالى بەرگى جاعى. ەندى، بۇل دىنگە ۇرىنعاندارعا ەريح فروم ايتپاقشى ساناسىنىڭ دامۋىندا تەجەلىپ قالعان ەلدەگى مىڭداعان ازاماتتار كەپ قوسىلدى. ءىلىم-بىلىمگە ەش قۇمارى جوق، ساناسىنىڭ ءوسۋىن ەش ويلامايتىن ازاماتتار جوعارىداعى ءدىن ۇيرەنىپ كەلگەندەردىڭ ايتقاندارىن ايتىپ، ىستەگەندەرىن ىستەي باستادى. ءسويتتى دە، ارادا 20 جىل ىشىندە زايىرلى مەملەكەت ورتا عاسىر زامانىنا ءبىر-اق ءتۇستى. مۇنداي ءتارتىپ، ۇستانىمداردى عىلىمدا «يرراتسيونالدى ەتيكا» دەپ اتايدى. ياعني، ساناسىنىڭ سۇزگىسىنەن وتپەي، دۇرىس-بۇرىسىن اجىراتپاي قابىلدانعان ءتارتىپ. وسىنداي يرراتسيونالدى ەتيكانىڭ كەسىرىنەن ءتىس پاستاسى بولا تۇرا، ميسۋاكتى قولدانىپ، ۇستارا بولا تۇرا ساقالدارىن ءوسىرىپ، اينالا تاپ-تازا بولسا دا بالاقتارىن كەسىپ، مىڭ جىل بۇرىنعى ءادىس-تاسىلدەردى قايتا قولدانا باستادى.

بۇنداي دىنشىلدەردىڭ ىستەگەن بىلىقتارىن ايتا بەرسە تاڭدى تاڭعا اتىرىپ ايتا بەرسە بولادى. ونى كوزى اشىق ازامات ءوزى-اق ايتپاسا دا كۇندەلىكتى ومىردە كورىپ ءجۇر. ەڭ ايانىشتىسى، بۇنداي سوقىر دىنگە ەلدىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى، اسىل ەليتاسى بوپ سانالىپ كەلگەن كوپتەگەن ءانشى-جىرشى، سپورتشىلارى ۇرىندى. ولاردىڭ ارتىندا تۇرعان جۇرت ولارعا قۇدايىنداي سەنىپ، ولارمەن قوسا ۇرىندى.
وسىلايشا، 70 جىل بويى كوممۋنيستتەردىڭ ەزگىسىنە توتەپ بەرىپ، زورعا قۇتىلعان قازاق ەلى شەتەلدەن ءدىن وقىپ كەلگەندەردەن جوعالتقانىن تاۋىپ، ەسكىرگەنىن جاڭارتىپ، ەلدىڭ بولاشاعىن جارقىراتامىز دەپ ۇمىتتەنىپ وتقاندا، كەرىسىنشە كوممۋنيستتەردەن ءجۇز ەسە قيانات كوردى.

قوعامداعى بيلىك تاراپىنان بولعان ادىلەتسىزدىكتەردى «بارلىعى اللانىڭ قالاۋىمەن بوپ جاتىر، اللا سىناپ جاتىر، جازالاپ جاتىر، بارلىعى نيەتكە بەرىلىپ جاتىر» دەپ «پان-دەتەرمينيستتىك» كوزقاراستى جاپپاي تاراتىپ جىبەردى. پاندەتەرمينيزم دەگەنىمىز – ەشبىر قيمىل، ءىس-ارەكەت اللانىڭ قالاۋىنسىز بولمايدى. بارلىق قۇبىلىستى اللا ىستەپ وتىر دەگەن ماعىنا بەرەدى. البەتتە، عىلىم پاندەتەرمينيزمدى دۇرىس دەپ قابىلدامايدى. وعان تەك ساۋاتى جوق دىنگە ۇرىنعاندار عانا يمانىنداي سەنەدى. ءوز كەزەگىندە بۇل پاندەتەرمينيستتىك كوزقاراس دىنگە سەنەتىن جۇرتتىڭ قوعامداعى وريەنتاتسياسىن وزگەرتىپ، «رەتسەپتيۆتى» قىلىپ جىبەردى. ياعني، بارلىق ادامعا كەرەك نارسەلەر (ماحاببات، ماتيۆاتسيا، وي، ءبىلىم، راحات كۇي، ماتەريالدى جاعداي) «سىرتتان» بەرىلەدى. بۇنداي وريەنتاتسياداعى ادام ءدىنشىل بولسا كەرەك نارسەسىن تەك قۇدايدان كۇتەدى. تەك، قۇلشىلىعىڭدى مۇلتىكسىز ورىنداساڭ، ءتارتىپتى بولساڭ بولدى. بىراق، وزىنە كەرەك نارسەسىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ەش ارەكەت ەتپەيدى.

ازىرشە، ءبىزدىڭ قوعامدا پان-دەتەرمينيزم ءورشىپ تۇر. ساناعا قوزعالماستاي ەتىپ، ءسىڭىپ قاتىپ قالعان. ونداي كوزقاراستان شىعۋ البەتتە قيىن، بىراق بولادى.

مىنە، اقىر اياعى، وسىنداي دىندەگى شاتاسىپ كەتكەن قاراما-قايشىلىقتاردىڭ سەبەبىنەن كىتاپ وقىعان كەيبىر ازاماتتار دىنگە دەگەن كوزقاراستارى وزگەرىپ «ءدىن دەگەن ادامداردى مانيپۋلياتسيا جاساۋ ءۇشىن عانا ويلاپ تابىلعان» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىرا باستادى. بىراق، بۇل دا تىعىرىققا اپاراتىن جول ەكەنى ءسوزسىز. ال، «ءجونى ءتۇزۋ وريەنتاتسيا قانداي بولادى، ءدىن ادامعا نە سەبەپتى كەرەك جانە وريگينال ءدىندى قالاي تابامىز» دەگەن ماسەلەنى كەلەسى جولعا قالدىرايىق. ازىرشە دىننەن شىقپاي قويا تۇرىڭىزدار.

امانگەلدى مەيرامبەكۇلىنىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz