جۇكەل حامايۇلى. كۇن كەستەسى
جۇمەكەننىڭ پوەزياسىنا تولعاۋ
ءى.
ەندى قازاقتىڭ ەڭ عاجايىپ ويلى اقىنى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ولەڭ سوزىنە تالداۋ جاساپ كورەيىك. كوڭىلدىڭ دايىندىعىنسىز وقىپ، استارىنا ۇڭىلۋگە كەلمەيتىن تەرەڭ سىرلى، ءيىرىم، قاتپارى كوپ ولەڭ جۇمەكەندە. سوندىعىنان بولار، جۇمەكەننىڭ ولەڭسوزى تۋرالى وي ايتقان زەرتتەۋشى تىم سيرەك. اناۋ ءبىر جىلدارى ءباسپاسوز بەتىنەن جۇمەكەننىڭ شىعارمالارىنا زەرتتەۋ جاساپ جۇرگەن ءبىر اسپيرانت قىزدىڭ ماقالاسىن وقىعانىمىز بار. بىراق ول ماقالادان دەي قويارلىقتاي وي ەستە قالماپتى، دەمەك ءبىزدىڭ سول كەزدەگى كوڭىل كۇي، شاما-شارقىمىزدىڭ ماقالانىڭ دەنىنە بويلاي الماعانى نەمەسە ماقالانىڭ جۇمەكەننىڭ پوەزياسىنا جەتپەگەندىگى. ەسەسىنە جۋىقتا ( 01.2004.ج.) «ەل ارنا» تەلەارناسىنان جۇمەكەننىڭ جارى، اياۋلى جەڭگەمىزدىڭ اقىن شىعارماشىلىعى تۋرالى سىر تولعاپ، سىنشىلاردىڭ جۇمەكەننىڭ پوەزياسى تۋرالى ءتىل قاتپايتىنىنا ىرەنجىڭكىرەپ، «بۇگىندە جەردەن جەتى قويان تاۋىپ العانداي، «سونداي وي ايتتىق، مۇنداي وي ايتتىق» دەپ جۇرگەندەردىڭ ايتپاعىن تىڭداپ الىپ، - قۇداي-اۋ! وسى ويدى جۇمەكەن باياعىدا ايتىپ كەتىپ ەدى عوي، دەپ ويلايمىن!..»، دەپ ايتىپ وتىرعانىن ەستىدىك. جۇمەكەننەن ساقتالعان قولجازبا 10 تومدىق كىتاپقا جەتەتىنىن بىلدىك...
جۇمەكەننىڭ پوەزياسىنا تولعاۋ
ءى.
ەندى قازاقتىڭ ەڭ عاجايىپ ويلى اقىنى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ولەڭ سوزىنە تالداۋ جاساپ كورەيىك. كوڭىلدىڭ دايىندىعىنسىز وقىپ، استارىنا ۇڭىلۋگە كەلمەيتىن تەرەڭ سىرلى، ءيىرىم، قاتپارى كوپ ولەڭ جۇمەكەندە. سوندىعىنان بولار، جۇمەكەننىڭ ولەڭسوزى تۋرالى وي ايتقان زەرتتەۋشى تىم سيرەك. اناۋ ءبىر جىلدارى ءباسپاسوز بەتىنەن جۇمەكەننىڭ شىعارمالارىنا زەرتتەۋ جاساپ جۇرگەن ءبىر اسپيرانت قىزدىڭ ماقالاسىن وقىعانىمىز بار. بىراق ول ماقالادان دەي قويارلىقتاي وي ەستە قالماپتى، دەمەك ءبىزدىڭ سول كەزدەگى كوڭىل كۇي، شاما-شارقىمىزدىڭ ماقالانىڭ دەنىنە بويلاي الماعانى نەمەسە ماقالانىڭ جۇمەكەننىڭ پوەزياسىنا جەتپەگەندىگى. ەسەسىنە جۋىقتا ( 01.2004.ج.) «ەل ارنا» تەلەارناسىنان جۇمەكەننىڭ جارى، اياۋلى جەڭگەمىزدىڭ اقىن شىعارماشىلىعى تۋرالى سىر تولعاپ، سىنشىلاردىڭ جۇمەكەننىڭ پوەزياسى تۋرالى ءتىل قاتپايتىنىنا ىرەنجىڭكىرەپ، «بۇگىندە جەردەن جەتى قويان تاۋىپ العانداي، «سونداي وي ايتتىق، مۇنداي وي ايتتىق» دەپ جۇرگەندەردىڭ ايتپاعىن تىڭداپ الىپ، - قۇداي-اۋ! وسى ويدى جۇمەكەن باياعىدا ايتىپ كەتىپ ەدى عوي، دەپ ويلايمىن!..»، دەپ ايتىپ وتىرعانىن ەستىدىك. جۇمەكەننەن ساقتالعان قولجازبا 10 تومدىق كىتاپقا جەتەتىنىن بىلدىك...
ءوزىن اقىن، جازۋشى تۇتاتىن كەز-كەلگەن ادامنىڭ ۇستالىق دۇكەنىندە[1] كيە تۇتاتىن ادامىنىڭ سۇگىرەتى قاستەرلەنەدى. مىسالى، جازۋشى مۇقتار ماعاۋيننىڭ دۇكەنىندە كۇلتەگىن مەن شىڭعىس قاعاننىڭ سۇگىرەتى قاستەرلەنەتىنى سەكىلدى[2], ءبىزدىڭ دۇكەنىمىزدە دە ۇلى ابايدىڭ كەلبەتى بەينەلەنگەن كىلەمشە[3], شىڭعىس قاعان مەن جۇمەكەننىڭ سۇگىرەتى قاستەرلەنەدى. سوڭعى ەكەۋى دە بايكال جاعالاپ، التاي اسقان كوشىمىزبەن بىرگە موڭعوليا استاناسى ۇلانباتىردان جەتكەن. تالدىقورعان مەن الماتىنى شارلاپ 13 جىلعا سوزىلعان «ۇلى» كوشىمىزدە بىزبەن بىرگە بىردە ستۋدەنتتەر جاتاقحاناسىندا، بىردە توزىعى جەتكەن باراكتا، ەندى بىردە الاتاۋدىڭ قار باسقان ساياجايىنداعى جازدىق ۇيدە، بىزدەن ءبىر ەلى قالماي بىرگە كوشىپ، بىرگە قينالىپ، بىرگە قۋانىپ ءجۇردى. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ «جاسى» - ابايدىڭ كىلەمشەسى، ول 1995 جىلدىڭ تامىز ايىندا اقىننىڭ تۋىلعانىنا 150 جىل تولعان مەرەي تويىندا قولىمىزعا تيگەن. ودان كەيىنگىسى-شىڭعىس قاعان، ول 1990-جىلى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» كىتابى جازىلۋىنىڭ 750 جىلدىق مەرەي تويىندا قاعاننىڭ تۋعان جەرى دەلۇگۇن بولدۇقتىڭ توسكەيىندە قولىمىزعا ءتۇستى. ەڭ «كارىسى» - جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، ول 1989- جىلى 5- ايىنىڭ 20, ءبىزدىڭ 30 جاسقا تولعان كۇنى بىلگە تۇنۇقۇقتىڭ ەسكەرتكىشى كەشەنىنىڭ باسىندا قازاقتىڭ زيالى ازاماتتارى اقەدىل تويشان، باقىتحان قۋانعان، باباقۇمار قينايات، مەيرام دالەلحان، ابدىكارىم ماجىرەتحانداردىڭ اتىنان، بىزدەرمەن بىرگە بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىنا قۇران وقىپ بەرۋگە بارعان جاسى 70-ءتى القىمداعان مولدا قاسەيىن ەرەجەپۇلىنىڭ قولىمەن ۇسىنىلدى. سۇگىرەتتە جۇمەكەننىڭ باس كەلبەتى قۇرت-قۇمىرسقا، جاپىراق-بۇتا، شاعىل-قۇم، ساعىم-مۇنار...ت.ت تابيعاتتىڭ نەبىر كورىنىستەرىنە كومىلىپ، اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا ساماي شاشى جەلگە جەلبىرەپ، اق شاعىلدى اۋىلدىڭ كەشكى تۇتىنىنە كومكەرىلىپ تۇرعان بەينەدە، بىرىڭعاي شىمقاي قوڭىر تۇسپەن سالىنعان. وڭ جاق ۇستىنگى بۇرىشىنا اقىننىڭ،
« ...وتەلمەگەن،
ءبىر پارىزىم بار انىق.
تابان تەسىپ،
سيراعىمدى جاراعىپ.
الدەكىمگە،
مەن ايتەۋىر القىنىپ،
كەلە جاتقان سىقىلدىمىن ءدارى الىپ!...»، دەگەن ولەڭ شۋماعى جازىلعان. سۇگىرەتتى مەيرام دالەلحان سالعان. مىنە، سودان بەرى جۇمەكەن كۇندىز-ءتۇنى قاسىمىزدا! نەندەي قۇدىرەت ەكەن سول ءبىر اڭىزاقتى كۇنى تۇنۇقۇقتىڭ ەسكەرتكىش كەشەنىنىڭ باسىنا بارىپ، بىتىك جازۋدان «بىلگە تۇنۇقۇق بەن ءوزۇم تابعاش ەلىنە قىلىنتىم...» دەگەن سويلەمدەردى بىرگە وقىعان جىگىتتەر دە، سول كۇنى ىرىمداپ العان بابا ەسكەرتكىشىنىڭ تاس ۇگىندىسى دە، جۇمەكەننىڭ سۇگىرەتى دە ءالى كۇنگە بىرگە كەلەدى!.. ءبىز كەتسەك ارتىمىزدا قالاتىن ەڭ اسىل مۇلىكتەرىمىز وسىلار!
1999-جىلى الماتىدا «انا ءتىلى» گازەتىندە جۇمىستاپ ءجۇرىپ، جۇرەكتىڭ تالما اۋرۋىنا شالدىعىپ... الاتاۋدىڭ باسىندا جازۋشى مارقۇم جەكەن جۇماحانوۆ اعامىزدىڭ ايەلى كلارا بىلالقىزى اپايدىڭ جازدىق سايا جايىندا قىستاپ جاتقان تۇستا جازعان ءبىر ولەڭىمىز دە،
«جوزاسى كەتىلگەن بابا سۇگىرەتى،
ەلۋگە ىلىنگەن اقىن بەينەسى...
كوشپەن توزعان دۇنيە مۇلىك...
جۇرەگى سولعىن ولمەلى تىرلىك!
الاتاۋدىڭ قويناۋى-
مۇز قۇرسانعان، قىراۋلى.
ايتار تىلگە-جەڭىلدەۋ،
اقىرىن ويلاساڭ-مۇنارلى!
اتاجۇرتتان ايرىلعان،
الپىس مىڭ قانداس[4] تىلەگى،
الما اعاشتىڭ شوعىمەن،
ارپالىسا جانىپ تۇر ءالى![5]...»،-دەپ باستالىپ، ەلۋگە ىلىنە بەرە دۇنيەدەن ەرتە وزعان ءھام ءبىزدىڭ دە تاتىپ جۇرگەن جۇرەك تالماسىمەن اۋىرعان جۇمەكەننىڭ ارۋاعىنا باعىشتالىپ، اقىننىڭ رۋحىمەن[6] سىرلاسقان-دى!
مىنە، مۇنداي رۋحاني بايلانىسى بار اقىن جايلى جازۋدىڭ ءوزى جۇرەككە سالماق سالىپ، سونىڭ اسقاق رۋحىنىڭ الدىندا قالت كەتىپ، اداسۋعا ۇرىنباۋدى تالاپ ەتەدى ەكەن. سونداي-سونداي سەبەپتەردەن «ارۋاققا سيىنىپ، قولدى اتىرمەن سىلاپ الىپ...» دەپ، مۇقاڭ ايتپاقشى، ءبىز دە اللانى اۋىزعا الا وتىرىپ، تۇنۇقۇق بابادان جاردەم تىلەپ، جۇمەكەننىڭ ارۋاعىنا سيىنا ءسوز باستايمىز!
ۇمىتپاسام،1983 جىلى ۇلانباتىردىڭ اڭىزاقتى كۇندەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ا. س. پۋشكين اتىنداعى شەت ءتىلى ينستيتۋتىندا وقيتىن جيەنىم ەمەلحان سەگىزبايۇلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ كەزەكتى نومەرىن الا كەلىپ: «ناعاشى اعا، جۇمەكەن قايتىس بولىپتى!»-دەپ، حابار بەردى. ومىردەن بار ءۇمىتىم ۇزىلگەندەي، ءبىر ءتۇرلى قالگە كەلىپ، كوڭىلسىز كۇيگە ءتۇستىم. كەۋدەمە وكسىك كەپتەلىپ، دۇنيەنى كوڭىلسىزدىك بيلەگەندەي، ەندى بۇدان كەيىن ومىردە دە ەش قانداي قىزىق بولمايتىنداي اۋىر مۇڭ مەڭدەپ الدى.
«مەن دە كەتەم ومىردەن،
تىراۋلاپ قايتقان تىرناداي.
كوك تەرەگى قوبدامنىڭ،
جاپىراعىن بۇلعاپ قالادى-اي![7]...» - دەگەن ولەڭ جولدارى كوكىرەككە ۇيالاي بەردى. كەيىننەن جۇمەكەننىڭ ارۋاعىنا ارناعان بۇل ولەڭدى قوبدا ايماعىنىڭ «جارگالىن زام» دەپ اتالاتىن گازەتىنە بەردىم. مۇڭىمدى تۋعان جەرىممەن بولىسكىم كەلدى، مەن دە سولاي ومىرگە حوش ايتقىم كەلدى...
جۇمەكەننىڭ العاش مەنى باۋراپ العان ولەڭى: «ۋاعالايكۇماسسالام»-ى. جۇمەكەننىڭ وسى ولەڭىن وقىعاننان كەيىن «اقىندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن دۇنيەنى ۇمىتۋ كەرەك» دەگەن گەتەنىڭ پىكىرى دە، «اقىندى ءتۇسىنۋ زەرتتەۋ ءۇشىن دۇنيەنى ۇمىتپاۋ كەرەك» دەگەن بەلينسكي پىكىرىنىڭ دە ءبىر جاقتى وزدەرىن دارالاۋ ۇعىم ەكەنىن تۇسىنەسىڭ. ويتكەنى، جۇمەكەننىڭ بۇل ولەڭىندەگى ىشكى ىرعاق سەنى وزىنە باۋراپ، دۇنيەدەن قانشالىق الىستاتقانىمەن، ونىڭ كۇندەلىكتى تىرلىكتەگى دۇنيەلىك سيپاتى ياعني درامالىق بولمىسى - سەنى سول بەزگەن دۇنيەڭە قايتا اكەلەدى. سەن «ۋاعالايكۇماسالامنان» كۇندەلىكتى قاسىڭدا جۇرگەن ءوز اۋىلىڭنىڭ «ۋاعالايكۇماسسالامىن» كورەسىڭ. سونىڭ بەينە وبرازىن دۇنيەنى ۇمىتقان، بەيقام تىنىستىشتىقتا جادىڭنان وتكىزەسىڭ. دۇنيەنى ۇمىتۋ (ليريكا) مەن دۇنيەنى ۇمىتپاۋ (دراما) ەكەۋى جۇمەكەننىڭ كوبىندە-كوپ ولەڭسوزدەرىندە قاتارلاسىپ وتىرادى. «ايلى تۇندە ءتۇن قاقتىرعان ات قۇلاعى» سەكىلدى ۇنسىزدىك پەن ۇندىلىك قاتار كەلىپ كوكەيىڭە قۇيىلادى. سول ارقىلى قۇلاعى ەستىمەيتىن كەرەڭ شال ساعان قۇلاعى ەستيتىن دانا شال بولىپ كورىنەدى. سەن دۇنيەدەن الىستاپ «ساڭىراۋ شالدى» ەستەن شىعارماق بولساڭ، سويتكەن ساتتە جۇمەكەن «بيىل جۇدەپ قاپتى!»,- دەپ ەسىڭە قايتا سالادى. دەمەك، ولەڭنىڭ وسى ءبىر شيرىعۋ تۇسىنا كەلگەندە اقىن ءوزىنىڭ «ساڭىراۋ شال» تۋرالى ويلاپ وتىرعانىن ەستەن شىعارادى. اقىن سەزىمىندەگى «ساڭىراۋ شال»- ەستيتىن شالعا اينالىپ كەتەدى. سونان سوڭعى نۇكتە قويىلىپ، اقىن تەرەڭ سەزىمنەن ارىلار ساتتە ءوزىنىڭ دۇنيەدەن الىستاپ كەتكەنىن تۇسىنەدى. تۇسىنەدى دە، سول تۇسىنىگىن ساعان: «بيىل ءوزى جۇدەپ قاپتى كەرەمەت، ەگەر اجال كەلسە وعان «كورىنىپ»، «ۋاعالايكۇماسسالام!» دەپ ولەر ەد.»، - دەپ سەزدىرەدى. وسى ءبىر «جۇدەگەن» شال ارقىلى ولەڭسوز اقىن بويىنان ۇشىپ، سەنىڭ كوكىرەگىڭە ۇيالايدى. سول شالدى ەندى سەن ۇمىتا الماي ازاپقا تۇسەسىڭ! مىنە، بۇل جۇمەكەننىڭ ولەڭسوزىندەگى سازدى ىرعاق پەن درامانىڭ ۇشتاسۋى. جۇمەكەن وسى قاسيەتىمەن وزگە اقىنداردان دارالانىپ، دارا سۋرەتكەرىك تانىتادى. ولەڭسوزىنىڭ پالەندەي كىتاپ تەورياسىنا جاتا بەرمەيتىنىن، شارتتى اتاۋلار - ونىڭ تەك قانا ءبىر جاقتى سيپاتىنا بولا ايتىلاتىن ءتامسىل ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىرەدى. ۋتوپيزم، ناتۋراليزم، رەاليزم، كوسموپوليت... دەگەندەردىڭ ءبارى دە ادام بالاسىنىڭ بويىندا بولاتىن وزگەرىستەر ەكەنىن، ولاردىڭ قايبىرەۋىنسىز ادام ءبىر جاقتى مەنمەندىككە ۇرىناتىنىن اڭعارتادى. اقىننىڭ شارتتى تۇردە اتاعان «مۇزدىباي» دەگەن ەسىمى مەن «سول اۋىل» دەگەن «فاميلياسىن» ەسەپتەمەسەڭ، بۇل شالدىڭ نەگىزگى اتى - ۋاعالايكۇماسسالام قالپىندا ساناعا سىڭەدى. بۇل ادام - قىتاي، نەگر، ءۇندى، اراب، پارسى...تىپتەن، قايبىر ءبىز ەستىمەگەن ۇلتتىڭ شالى بولۋى دا مۇمكىن. ساڭىراۋ بولۋ - مىناۋ دۇنيەگە جاراتىلعان ادام بالاسىنىڭ تۇگەلىنە ورتاق بەينەت. ەرتە مە، كەش پە كىمنىڭ دە ساڭىراۋ بولۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى ونى قۇرلىقتىڭ قاي جەرىندەگى ادام وقىسا دا، ءوز اۋىلىنىڭ شالىنا بالايدى. بۇل دا ادام بالاسىنىڭ ساناسىندا بولاتىن زاڭدىلىق! ەندى وسىنى ءبىر جاقتى ناتۋرا نەمەسە رەاليزم دەسەك، ءسويتىپ قاي ءبىر اعىمعا بايلاپ قويىپ، ولەڭدى ارى قاراي تالداساق نە بولماق! گەتە «دۇنيەنى ۇمىتۋ» دەگەن ءسوزىن وسىنداي جان-جاقتىلىقتى قامتي كەلە، اللا تاعالادان بەرىلەر تىنىشتىقتى كوزدەگەن بولۋى مۇمكىن. ولاي بولسا، وتكەن ءداۋىر بىزگە گەتەنى تەرىس ءتۇسىندىردى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
