ءبىر ەسەپپەن ويلاساق، گوريونىڭ «ون ساۋساعىمنان ونەر تامادى، ميلليونداپ اقشا تاپسام، داۋلەتتى  بولسام» دەگەنىنىڭ ءوزى ايىپ پا ەكەن؟ اتام زاماننان بەرى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ەتى ءتىرى پەندەنىڭ كۇيلى، داۋلەتتى   ءومىر سۇرسەم دەگەن ىشكى ارمانى  قوعامي زاڭدىلىق قوي. ولاي ەمەس دەپ    ءۇزىلدى- كەسىلدى  ايتۋ اقيقاتقا قيانات.   راس، بىزدە،  امبەگە ايان ، كەشەگى كەڭەس زامانىندا  ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ بايۋىنا جول بەرگەن جوق. مەملەكەتتىڭ بايلىعى-  حالىقتىڭ بايلىعى دەگەن  قۇرعاق دەكلاراتسياعا  يمانداي سەندىردى.  داۋلەتتى، باي ادامدى ونىڭ ادامي قاسيەتىنە قاراماستان قوعامعا جات ەلەمەنت، ارامتاماق، كەسەپات، جەكسۇرىن  دەگەن سىرەسكەن،  سىڭىرجاق قوعامدىق پىكىردى ساناعا شەگەلەپ تۇرىپ شەگەندەگەن. باي ادام ەشقاشان ادال جولمەن بايىمايدى، دەپ، وعان ادامزاتتىڭ بۇتكىل ءجۇرىپ وتكەن تاريحىنىڭ  تىرپ ەتكىزبەيتىن  ارگۋمەنتتەرىن كولدەنەڭ تارتىپ اكسيوماعا اينالدىرعان. وسى  ۇعىممەن تالاي ۇرپاق ءوستى، تالاي ۇرپاق  الماستى. اقىر اياعىندا باي مەن كەدەي، داۋلەتتى مەن ورتاشا ، كۇيلى مەن كۇيسىزى بار قوعامعا قايتا اينالىپ كەلدىك. اق-  ادال ەڭبەگىمەن دۇنيە تاپ، بايى، داۋلەتىڭ مەن ساۋلەتىڭدى جاراستىرىپ  ءومىر ءسۇر دەگەن ۇعىم - ءبىزدىڭ بۇگىنگى زامانىمىزدىڭ ۇرانى.

ءبىر ەسەپپەن ويلاساق، گوريونىڭ «ون ساۋساعىمنان ونەر تامادى، ميلليونداپ اقشا تاپسام، داۋلەتتى  بولسام» دەگەنىنىڭ ءوزى ايىپ پا ەكەن؟ اتام زاماننان بەرى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ەتى ءتىرى پەندەنىڭ كۇيلى، داۋلەتتى   ءومىر سۇرسەم دەگەن ىشكى ارمانى  قوعامي زاڭدىلىق قوي. ولاي ەمەس دەپ    ءۇزىلدى- كەسىلدى  ايتۋ اقيقاتقا قيانات.   راس، بىزدە،  امبەگە ايان ، كەشەگى كەڭەس زامانىندا  ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ بايۋىنا جول بەرگەن جوق. مەملەكەتتىڭ بايلىعى-  حالىقتىڭ بايلىعى دەگەن  قۇرعاق دەكلاراتسياعا  يمانداي سەندىردى.  داۋلەتتى، باي ادامدى ونىڭ ادامي قاسيەتىنە قاراماستان قوعامعا جات ەلەمەنت، ارامتاماق، كەسەپات، جەكسۇرىن  دەگەن سىرەسكەن،  سىڭىرجاق قوعامدىق پىكىردى ساناعا شەگەلەپ تۇرىپ شەگەندەگەن. باي ادام ەشقاشان ادال جولمەن بايىمايدى، دەپ، وعان ادامزاتتىڭ بۇتكىل ءجۇرىپ وتكەن تاريحىنىڭ  تىرپ ەتكىزبەيتىن  ارگۋمەنتتەرىن كولدەنەڭ تارتىپ اكسيوماعا اينالدىرعان. وسى  ۇعىممەن تالاي ۇرپاق ءوستى، تالاي ۇرپاق  الماستى. اقىر اياعىندا باي مەن كەدەي، داۋلەتتى مەن ورتاشا ، كۇيلى مەن كۇيسىزى بار قوعامعا قايتا اينالىپ كەلدىك. اق-  ادال ەڭبەگىمەن دۇنيە تاپ، بايى، داۋلەتىڭ مەن ساۋلەتىڭدى جاراستىرىپ  ءومىر ءسۇر دەگەن ۇعىم - ءبىزدىڭ بۇگىنگى زامانىمىزدىڭ ۇرانى.

بايقايساق، ءبىزدىڭ ۇرانىمىز  بالزاك  زامانىنىڭ ەتەنە شىندىعىمەن  تىندەستىگى بار.تۋىندىدا قانشا جەردەن زار يلەسە دە، گوريو كاپيتالعا، اقشاعا لاعىنەت ايتپايدى، قارعاپ سىلەمەيدى! كەرىسىنشە: «اقشا دەگەن - ءومىر عوي ول. نەنىڭ  بولسا دا تەتىگى-اقشادا» - دەيدى. دەيدى دە ءوزى كورگەن قاتىگەزدىك پەن قاسىرەتتى ءوز پەيىلىنەن، قىزدارىنان تابادى. اكە ماحابباتىن تالداپ- تارازىلاپ بەرەتىن،  تورەشىسى دە، سوتى دا باسقا ەمەس، گوريونىڭ ءوزى. اقىرەت كۇنى ساندىراقتاپ جاتىپ: «..ءوز كۇنام - ورەسكەل سۇيىسپەنشىلىگىمنىڭ وتەۋىن قايىردىم عوي تۇگەلىمەن. ءوز ىقىلاسىمنىڭ تولەۋىن ەكەۋى دە جەندەتتەرشە قاتال قايىردى، دەنەمدى تىستەۋىكپەن جۇلقىپ پارشالادى. اكە اتاۋلىنى اياقپەن تاپتاعان كۇندە - وتانىمىزدىڭ اتى وشكەنى. انىعى سولاي، اكەلىك دەگەن - قوعامنىڭ بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ تىرەگى، بالا اتاۋلى اكەلەرىن جەك كورەتىن بولسا، قوعام، دۇنيە ءجۇزى تۇگەل كۇيرەيدى.» دەپ كۇڭىرەنەدى. (وتباسىنداعى اكە بەدەلىنىڭ كۇل- تالقانى شىقتى دەگەن قوڭىراۋ سول كەزدەگى الەۋمەتتىك داعدارىستىڭ ءبىر بەلگىسى بولاتىن) «بۇلاردىڭ ەكەۋى دە تاسجۇرەك عوي! ءوزىمدى جاقسى كورسىن دەپ مەن دە ولاردى ەرەسەن جاقسى كورەتىنمىن. كۇنا مىنا مەنىكى! ءوزىمدى اياعىمەن تاپتاۋدى ۇيرەتكەن مەن ولارعا. سولاي ىستەيتىن ۇنايتىن ەدى ماعان. دەگەنمەن وندا كىمنىڭ ءىسى بار، ادامنىڭ دا، قۇدايدىڭ دا ءىسى جوق، سول ەكەۋىن مەن ءۇشىن جازالاعان كۇندە، قۇدايدا ادىلدىك دەگەننىڭ بولماعانى. ءوز ورنىمدى بىلمەپپىن مەن، ءوز پراۆولارىمنان باس تارتامىن دەپ- اقماقشىلىق ىستەپپىن.سولاردىڭ كوڭىلى تىنسىن دەپ ءوزىمدى ءوزىم كەمدىكتە ۇستاپپىن! ..مەن دەگەن سورلى اداممىن، سازايىمدى دا تارتىپ ءجۇرمىن. قىزدارىمنىڭ بەتىمەن كەتۋىنە سەبەپشى بولعان ءوزىم، جوسىقسىز ەركەلەتكەن مەن ولاردى. بۇرىن كامپيت سۇرايتىنى  ءتارىزدى ەكەۋىنىڭ ەندىگى سۇرايتىنى  -  ءلاززات. قىز كۇندەرىندە كوڭىلدەرى نەنى تىلەسە دە بەتتەرىنەن قاقپادىم. ون بەس جاسقا كەلگەندە بۇلار ءوز بەتتەرىمەن سەرۋەنگە شىعاتىن.ويعا العاندارىنىڭ ورىندالماعانى جوق. كىنالى جالعىز ءوزىممىن،سويتسە دە مەنىڭ سۇيگەندىگىمدە بار ايىپ. ..كەلمەگەن ەكەن، ولار ەندى كەلمەيدى دە.الدانعان ەكەنمىن! ولار مەنى سۇيمەيدى دە، ەشقاشان دا سۇيمەگەن ەكەن! بۇل - اقيقات.  مەن تارقان قاسىرەتتى دە،  شەككەن ازابىمدى دا، جوقشىلىقتى دا ولار ەشقاشان سەزگەن ەمەس-  ءولىمىمدى دە سەزبەي وتىر ەندى; وزدەرىن ماپەلەۋىمنىڭ سىرى نەدە ەكەنىن دە تۇسىنبەيدى ءتىپتى. ولاردىڭ بارىمدى قاعىپ الۋعا ۇيرەنگەندىكتەرىن كورىپ جاتىرمىن، سوندىقتان دا وزدەرىنە ىستەگەن جاقسىلىقتارىمنىڭ ءبارى قازىر تۇككە دە تۇرمايدى. كوزىمدى ويىپ العىلارى كەلسە، «ءما الا بەرىڭدەر ويىپ» دەگەن بولار ەدىم.مەن دەگەن -  اقىماقپىن. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ اكەسى ءوز اكەلەرىندەي دەپ جوريدى ولار. ءوز باعاڭنىڭ ورەسىندە بولۋىڭ كەرەك قاشاندا. مەن ءۇشىن ءوز بالالارى-اق بەرەر سىباعالارىن. ..قۇداي بار اسپاندا، كوڭلىمىز قالاي ما، قالاماي ما، اكە اتاۋلى مىنا ءبىز ءۇشىن سول تارتتىرادى سازايلارىن!».

ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالايتىن حالگە جەتىپ، جارىق دۇنيە كوز الدىنان دوڭگەلەنىپ ءوتىپ بارا جاتسا دا، گوريو ءوز كانىنان شىققان قىزدارىنىڭ بويىنا ادامدىق مەيىرىم مەن قايىرىم ۇرىعىن ەگە الماعانىنا شەرلەنسە دە،  قارعاعانداي  اھ ۇرسا دا:     « قۇدايىم اي!  مەنىڭ كوزىم جۇمىلعان كۇندە ولاردىڭ داۋلەتىن كىم قايىرىپ بەرەر. ودەسساعا وسىلارعا بولا بارعىم كەلەدى..ودەسساعا، ۆەرميشەل جاساۋعا» - دەپ، ساناسىنىڭ ىنىنەن  دۇنيەقوڭىز اتجالمانى دا اتىپ شىعادى. ول ءتىپتى ولۋگە دە قورقادى، سەبەبى، قىزدارى اقشاسىز، داۋلەتسىز سورلاپ قالماق..ون جىلدان بەرى قىزدارى بىردە - ءبىر رەت جۇرەگىن جىبىتپەگەنىن، جىبىتپەيتىنىن دە ىشتەي تۇسىنسە دە، بەينەتى -سورعا،قاسىرەتى -زارعا اينالسا دا،  گوريو كوزى جۇمىلعانشا كىندىگىنەن جارالعاندارىنان كۇدەرىن ۇزە المادى. «اجال جاقىنداپ تۇرسا دا، جانىنا قىلىش ۇرسا دا، قالجىراپ كوڭىلى قارايىپ، قاراۋىتىپ كوڭىلى تۇرسا دا - ءۇمىتىن قويماس ادامزات!»(بۇحار جىراۋ). بالاسى ءۇشىن اڭ - ورعا، قۇس - تورعا تۇسسە، ادام ەكى اياقتى سانالى حايۋان عوي: «بەرەمىن باتامدى، بەردىم باتامدى ەكەۋىنە، - دەدى دە، دەرەۋ ەسىنەن تاندى.».

ءوزىنىڭ  بەس كۇن جالعانداعى  سانالى عۇمىرىن يتشە تالاعان قىزدارىن اكە جۇرەگى ءبارىبىر قياناتقا قيا الماس ەدى. سەبەبى - ول ءسۇيدى! بۇل ساناسىز بيولوگيالىق ينستينكتەن ادا، ادامي ءسۇيۋ. مۇنىڭ اقىلعا، ميعا قاتىسى شامالى - جۇرەكتىڭ  ءىسى! ادامعا بىتكەن الامان سەزىم! بىراق، «دەنەسى قارايىپ، شىرىك كەۋلەگەن قوعامدا» (رومانداعى قاسكۇنەم  ۆوترەننىڭ ءسوزى)  ادامدى ءسۇيۋ - قورلىق! ادامدى ءسۇيۋ- قاسىرەت ەكەن! ءيا، وركەنيەتتىڭ سوقتىقپالى سورتاق جولىندا ىزگىلىكتى بوستان قوعامدى ارمانداپ جان الىسىپ، جان بەرىسكەن، قان كەشكەن، دامۋدىڭ  جاڭا قياسىنا  ۇمتىلعان قاۋىمدا، ءتىپتى «وزىڭنەن جارالعان» ادامدى دا ءسۇيۋ دۇنيە-تەزەكتى تەرۋدىڭ قاسىندا كوك تيىندىق قۇنى جوق ەكەن!   سويتە تۇرا گوريو ءسۇيۋ قاسيەتىنەن اينىماي ، ءسۇيۋ قاسىرەتىنەن قۇربان بولىپ كوز جۇمدى. بالزاك- گوريو پاريج  ءومىرىنىڭ جالت - جۇلت ەتكەن جادىگويلىگىنە، الەۋمەتتىڭ رۋحى  ساۋدانىڭ مونەتاسىنا اينالىپ، ءدۇيىمنىڭ قايرىمسىز، وبىر، ارانداي اشىلعان  ىندىنىنا كوزى جەتكەندە  تاۋى شاعىلىپ، ەسەڭگىرەپ، كوكىرەگى قارسى ايىرىلادى!  وركەنيەتتەن كوركەم نيەت كۇتكەن ءۇمىتتىڭ كۇل -تالقانى شىقتى! بويىنا زامانى بىتىستىرگەن تۇرپايى دا قاسكۇنەم ەگويزم قۇرىدىمنىڭ جارقاباعىنان لاقتىرىپ جىبەردى.

قايىرا ايتساق، 35  جاستاعى  ونورە دە بالزاك  جان - جۇرەگىن سىزداتىپ تىنىم بەرمەگەن ىشكى دەرتتى اق قاعازعا لاقىلداتا توگىپ وتىرىپ، قىرىق كۇن  «مۇڭداسقان»،  جانكەشتى    « جان جولداسى» گوريوسىمەن «باقۇلداسىپ»، كادىمگى پانيلىك عۇمىرى مەن رۋحاني دۇنيەسى ءبىر الەمگە تۇتاسىپ كەتكەنىن ءوزى دە اڭداماي قالدى! ونىڭ ۇستىنە وسىناۋ جۇمىر جەردەگى سانالى تىرشىلىك يەسى - اسا مارتەبەلى ادامنىڭ ادامدى ماڭگىلىك ءسۇيۋ قاسيەتى مەن سونبەيتىن رۋحىنىڭ ءبىر  كۋاسى -  «گوريو اتايى» - كوركەم شىعارما جارىق دۇنيەگە  شىرقىراي كەلىپ ، مۇنىڭ ۋىسىنان شىقتى دا  كەتتى!.

بۇل وسىدان تۋرا 176 جىل بۇرىن نەبارى وتىزدىڭ  بەلورتاسىنا جەتكەن بالپاڭ جىگىتتىڭ وزەگىندەگى ىستىق جالىنىمەن شارپي شالقىپ، ادەبيەتكە اتويلاپ  كىرگەن تۇسى  بولاتىن! گوريوسى، راستينياگى مەن بيانشونى، گوبسەك، ۆوترەن جانە باسقا دا  جانىپ تۇرعان جانكەشتى كەيىپكەرلەرى  تۇڭعىش رەت بوي كورسەتىپ، بۇل تۋىندى «ادام كومەدياسىنىڭ» ەپيتسەنترىنە اينالعان ەدى. « ەندى ءبىلىپ قويىڭىزدار: بۇل دراما قيالدان تۋماعان، بۇل رومان دا ەمەس. مۇنىڭ شىنشىلدىعى سونداي، اركىم بۇدان ءوز ءومىرىنىڭ، مۇمكىن ءوز جۇرەگىنىڭ  كەيبىر ۇشقىندارىن تابادى.» دەدى بالزاك، سولاي بولىپ شىقتى دا.   كوزى كورگەندەردىڭ  جازعان ەستەلىگىنە سەنسەك، بالزاكتىڭ قارا باسى ومىرگە، ادەبيەتكە الاپات قۇشتار، الپاۋىت جانكەشتى ەكەن! سول قۇشتارلىق، اسىرەسە ادەبيەتكە دەگەن جويقىن ىنتازارلىعى داۋىرلەستەرىن تاڭداي قاقتىرعان. سول XIX عاسىردىڭ قيامەتقايىم، ءدۇبىرلى دۇربەلەڭ داۋىرىندە كوركەمسوزدىڭ زاڭعار بايتەرەكتەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جارىسا ءوسىپ، ادەبيەتتى،  پروزانى جاڭا ساتىعا كوتەردى. ەندىگى جەردە ءتاتتى رومانتيكا ادامزاتتىڭ رۋحاني سۇرانىسىنىڭ بىردەن - ءبىر ەتالونى بولۋدان قالدى. ۋاقىت ادەبيەت مايدانىندا  شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ساي - سۇيەگى سىرقىراپ ، اق تەر  - كوك تەرگە تۇسپەسە، بوتاداي بوزداماسا  - ولمەس شەدەۆر دۇنيەگە كەلۋى ەكىتالاي، اتتىعا ەرىپ، جاياۋدىڭ تاڭى ايىرىلاتىنىن اڭعارتتى. بۇعان كوپ مىسالدىڭ ءبىر مىسالى وسى بالزاك. مۇنداي ءحالدى ادەبيەت وعىلاندارىنىڭ تالايى باستان كەشكەن. ايتالىق،  تاعى سول  فرانتسۋزدىڭ ايگىلى  اكەلى -بالالى ديۋمالارى.  اكە-  ديۋما حاقىندا بالا-  ديۋما : «ءبىر كۇنى اكەمدى گۇل باعىنداعى سۇيىكتى سكامەيكاسىندا وتىرعان جەرىنەن كوردىم. ەڭكەيگەن كۇيى  قوس الاقانىمەن بەتىن باسىپ قاتتى ەگىلىپ جىلاپ وتىر ەكەن.  جۇگىرىپ قاسىنا باردىم.

-  اكە، قىمباتتى اكەتايىم، سىزگە نە بولدى؟ نەگە جىلايسىڭ؟

ول:

- مەن ءمۇساپىر دە قايرىمدى پورتوستى ايايمىن!( پورتوس - «ءۇش نويان» رومانىنىڭ كەيىپكەرى. -  ج.ا.) ونىڭ يىعىنا تۇتاس جارتاس قۇلادى ، سوعان ول  شىداس بەرۋى ءتيىس. قۇداي -اي،  بۇل قانداي اۋىر!» دەپتى. (ا. ي. كۋپرين)         ال گيوتە ءبىر كۇنى حاتشىسىنان:  « مەن و دۇنيەگە اتتانعاندا نەمىستەر نە دەر ەدى؟» -دەپ، سۇراسا كەرەك. حاتشى ارينە قاتتى قايعىرادى دەيدى. - ء"تىپتى ولاي ەمەس، -دەپتى،  گيوتە،- ولار: "ۋف!" دەپ، ۇلى ادامنىڭ وكتەم اۋىرتپالىعىنان قۇتىلدىق دەپ ءبىر جەڭىلدەپ قالادى. » (ر روللان) اباي تۋرالى:«ءبىر مۇساعا مىنگەن كىسىدەي ءوڭى قاشىڭقىراپ، ازىراق ەنتىككەن كىسىدەي تاناۋى كەبىڭكىرەپ، كوزى جاساۋراڭقىرايدى، ەستىر-ەستىلمەستەي قىپ كۇڭىرەنگەننىڭ ىشىندە كۇبىرلەڭكىرەپ كەپ، جازىپ كەپ كەتكەندە كوپ توقتالىپ ويلانا بەرمەيدى دە، قايتا سىزىپ تۇزەتپەيدى دە» (تۇراعۇل ابايۇلى) قازاق ءومىرىنىڭ  كوركەم تاريحى «اباي جولىن» جازعاندا دا، جازعاننان كەيىن دە م. اۋەزوۆتىڭ باستان كەشكەن جان ازابى بالزاكتان اسىپ تۇسپەسە كەم تۇسپەگەن. اسىرەسە اۋەزوۆ كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ تەپكىسىنەن قاتتى شارشاپ، ەگىلەدى. «كوپ جانداردى ايازداي قارىعان سول ىزعار بورانداتىپ، قايتا تۇتەي باستاۋى الاڭداۋشىلىعىن كۇشەيتتى. سودان دا جانتالاسا ەڭبەكتەنىپ، سونىڭ جوسىقسىز ايىپتاۋلارىنان قۇتىلعىسى كەلدى. وسى كەزدە ءومىردىڭ جۇلقۋلارى ەركىن ەڭبەك، ەركىن وي كوسىلىستەرىنە تەجەۋ، توسقاۋىل قويعانداي داعدارىسقا ءتۇسىردى.» (ت. اكىموۆ) سوعان قاراماستان جانى ەڭىرەپ ءجۇرىپ ، كەمەڭگەر اۋەزوۆ قازاق حالقىن ولمەس اسىل مۇرا-«اباي جولى» داۋىرناماسىمەن الەمدىك ارەناعا الىپ شىقتى!

سانالى عۇمىرى كەڭەس يمپەرياسىنىڭ ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، «قوي ۇستىندە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان» زامانىندا وتكەن «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى»: «اق كەمەنى» جازعاندا مەن  جىلادىم. ادەبيەت - قاشاندا تراگەديا، -دەدى، ول، - ءبىز وقۋشىعا اششىنى جانە قاسىرەتتى ايتقان سايىن، ءتىپتى ودان دا بەتەر سۇمدىق دۇنيەلەردى جازىپ بەزىندىرەمىز. ءبىزدىڭ تىرلىگىمىز-   وقىرمان ءۇشىن  ءبارىن جۇرەكتەن وتكىزىپ، جان كەشۋ». - دەدى»(د. بىكوۆ.) مىنە، كۇرمەۋى تور-باۋ، كۇردەلى  زور-لاۋ تالاپ! ۋاقىت تالابى! سان  قىرلى، سان سىرلى شىعارماشىلىق تاعدىرلار. راس، ءبارىن ءبىر قالىپقا سالۋعا دا، ولشەپ- پىشۋگە دە جويداسىز. وسى رەتتە  ۋاقىت تالابىن ويلاساق، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاۋبەلى ءتول ادەبيەتى  حاقىندا ساناڭ سان- ساققا جۇگىرەدى..

تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ تاعدىر-تالايى، كەشەگى-بۇگىنگى قالامگەرلەرىمىزدىڭ  تۋىندىلارى مەن تىرلىك تىنىسى، پەندەلىگى ەرىكسىز كوڭىلىڭە، قيالىڭا ورالىپ، كەيدە سول فرانتسۋزدارمەن سالىستىرعىڭ كەلەدى، ءتىپتى سالعىلاستىرعىڭ دا كەلەدى. بالكىم، توسكەي قۇرلىقتاعى   تولعاۋى توقسان فرانتسۋزدىڭ سارابدال ادەبيەتى قايدا، ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتى قا-ي-دا،  فرانتسۋز بەن قازاقتىڭ ەل بولىپ، ەتەك جاپقالى بەرگى عۇمىر، دامۋ تاريحىنىڭ نوقتا - باۋى ، سوراپ  - سوقپاعى بولەك، قاتار قويۋ قيسىنسىز دەيسىز- اۋ. دەسەك تە سوناۋ ىقىلىم  عاسىرلاردان باستالعان ءسوز ونەرىنىڭ قاينار بۇلاعىنا قاراپ كورسەك، بىزدىكى فرانتسۋزدارمەن ۇزەڭگى قاعىستىرا الاتىن، يىق تۇيىستىرەتىن ءمولدىر دە بىرەگەي، شالقار  دا ساميان، قازىنالى ادەبيەت! فرانتسۋزدار دا مۇقىم دۇنيەدەگى سەكىلدى، و باستا فولكلوردان، ىقىلىمداعى انتيكادان، حريستيان دىنىنەن اردا ەمگەن حالىق. IX عاسىردىڭ  سوڭىنا تامان  ەسكى فرانتسۋز تىلىندەگى جازبالاردان باستاۋ السا دا ، تاريحشىلار تەك XII عاسىرداعى ورتاعاسىرلىق ادەبيەت فرانتسۋز كوركەم ويىن تاريح ساحناسىنا شىعاردى دەپ باعاندايدى. «رولاند تۋرالى جىر»، روزا ، تۇلكى تۋرالى روماندار، پوەمالار، رىتسارلىق  ادەبيەت، تريستان مەن يزولدا, كرەتەن دە ترۋانىڭ كۋرتۋازدىق شىعارمالارى، ترۋۆەرلەر جىرى، XII عاسىردا ترۋبادۋرلار تاعىسىن تاعىلار.. ورتاعاسىرداعى كەمەڭگەر اقىنى فرانسۋا ۆيوننان بەرگى نەبىر ويشىل، جىرشىل، شەشەن، تاريحشى جانە  زەرگەر ادەبيەت باھادۇرلەرىن  سانامالاي- اق قويالىق.ال ءبىزدىڭ ىقىلىمداعى تۇركى جازبا ادەبيەتى، ساق -  عۇن، بادىزدەگى ەۋرازيالىق  ۇلى دالا تۇركىلەرىنىڭ ايگىلى «ورحون -  ەنيسەي جازۋلارىنان» باستالاتىن جاقۇتتار «تۇركى حالقى ءۇشىن،  ءتۇن ۇيىقتاماعان، كۇندىز وتىرماعان، قىزىل قانىن توككەن، قارا تەرىن اعىزعان، كۇش -  قۋاتىن اياماعان» كۇلتەگىن، تونىكوك  قۇلىپتاسىنداعى ءىنجۋ -مارجاندارىنا  قازاق كوركەمسوزى كىندىگىنەن بايلانعان. جىراۋلار پوەزياسى: اسان قايعى، قازتۋعان، دوسپامبەت، شالكيىز، اقتامبەردى، بۇقار جىراۋ، شال اقىنداردىڭ لەگى دالا وركەنيەتىنىڭ وراتورياسى ەدى. بالزاك  سۇلۋ دا سۇرقيا ءپاريجىنىڭ جارقىلىنا جانىعىپ، تۇنەگىنە تۇنەپ جۇرگەندە، ءبىزدىڭ قازاق  ساحاراسىندا ماحامبەت باستاعان ، دۋلات، شەرنياز، شورتانباي، ءسۇيىنباي، ءبىرجان سالداردىڭ جىرلارى  قىرانداي سامعاپ، مۇزبالاقتاي شۇيلىگىپ، قىرعيداي جاپىرىپ، سۇر جەبەدەي اتىلدى، اق جاۋىنداي نوسەرلەتتى، نۇرلى شۋاقتاي ەلجىرەتتى!  ەپوستار، جىر - داستاندار ، ەرتەگىلەر، قاريا سوزدەر، اڭىزدار مەن ءافسانالار، ادەبي-پوەتيكالىق تۋىندىلار «ادەبيەت كوشىنىڭ ۇلى سۇرلەۋلەرى» سايراپ جاتتى! ولار قيانات پەن كەسەپاتقا راقىمسىز، ۇستەم تاپقا، «حان ۇكىمەتىنە وپپوزيتسيا»(م.ماعاۋين) بولا ءبىلدى.ولار ايمانداۋ مەن ايالاۋدى دا ءبىلدى.

ەگەر قازاق قوعامى تەحنوگەندىك دامۋعا ەرتە ىلىككەندە، بەس عاسىر جىرلاعانىمىز تەڭىزدەي شالقىپ، سوناۋ مۇقىم دۇنيەنىڭ رۋحاني مۇقيتىنا ەنشىلەسە بارىپ قۇيىلار ەدى- اۋ. بۇحاردى دا، شورتانباي ءسۇيىنباي، ماحامبەتتەدى دە فرانتسۋزدار جاتقا وقىر ەدى! فرانتسۋز تىلىنە ماحاببات جانە رومانتيكا ءتىلى دەپ بىلايعى جۇرت تامسانادى. ال سول باتىستىقتار (ۆ. رادلوۆ، گ. مەيندورف، ا. ميتسكەۆيچ، ل. اراگون  ت.س.س ) الەمدە ماحاببات پەن سۇلۋلىقتىڭ، كەڭدىك پەن ەركىندىكتىڭ اسقاق، قايتالانباس كەلبەتىن، قۇبىلىسىن قازاق تىلىندەي بەرە الاتىن ءتىلدىڭ، سول ءتىلدى سويلەتكەن قازاق جۇرەگىنىڭ سيرەكتىگىنە تاڭ قالا جازىپ كەتتى عوي !      فرانتسۋزدار قازاق ونەرىن  كەشەگى عاسىرلاردان باستاپ مويىنداعان. 1925 جىلى امىرە قاشاۋباەۆ پاريجدەگى  الەمدىك كورمەدە ءوزىنىڭ سۇيىكتى اندەرى "اعاش اياق", ء"ۇش دوس", "ەكى جيرەن", "دۋدار", "قوس بارابان", "قىزىل بيداي" تاعى باسقالارىن شىرقاعاندا ليۋسترالارى شىتىناپ، ولاردىڭ ەسىنەن تاندىرا جازداعان. فرانتسۋز عالىمى، مۋزىكا زەرتتەۋشى "لەميۋزيكال" جۋرنالىندا امىرەنىڭ داۋىسى الەمدەگى سيرەك كەزدەسەتىن مۋزىكالىق قۇبىلىس دەپ تاڭداي قاققان. انري باربيۋس: "مەن امىرەدەي ءانشىنى سيرەك كەزدەستىردىم", دەسە رومەن روللان "شىعىستا ءانشىنى بۇلبۇل قۇسقا نەگە تەڭەيتىنىن ەندى ءتۇسىندىم"-دەگەن.

بالزاكتار كەمەلىنە كەلىپ، كەردەڭ باسقاندا،  بىزدە قازاقتىڭ قاسيەتتى قاراسوزى، جاھان ۇلگىسىندەگى پروزاسى   ەندى قىلاڭ  بەرگەن ەدى. ءبىر عاجابى،  نەبارى جارتى عاسىردان ءسال- اق اسقان مەرزىمدە  سول باتىسىڭىزدىڭ باستان كەشكەن ءرومانتيزمنىڭ تالبەسىگىندە تەربەلىپ، سەنتيمەنتاليزمدە سارعايىپ، سىنشىل رەاليزمنىڭ اۋىلىن جاعالاپ، تاعى باسقا دا «يزمدەردىڭ» دەرتىنە شالدىعىپ بارىپ،  شالقارلاپ كەتىپ، قازاق پروزاسى ءوسىپ- جەتىلدى! الەمدىك پروزانىڭ بارلىق كوركەمدىك زاڭدىلىقتارىن ۇرشىقتاي ءيىردى، كوركەمسوز تەحنولوگياسىن وزىندىك ءپىشىم-كەسكىنىمەن يگەردى! قازاق روماندارىندا جۋسانىنىڭ ءيسى ،  تۇلپارلار تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى، ايدىن كولدەگى اققۋ- قازدىڭ سىرلى سۇڭقىلى دا،  دالا ساحارانىڭ ءىش- قۇسا، نازاسى-نالاسى دا بار بولاتىن! قازاق پروزاسى قۇنارلى، شۇرايلى، سەكسەۋىلدىڭ شوعىنداي مازداعان ەدى.  كوركەم وي وردالانعان ون توعىزىنشىنىڭ سوڭعى شيرەگى مەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى  م. دۋلاتوۆتىڭ «باقىتسىز جامال»، س. كوبەەۆتىڭ «قالىڭ مال»، س. تورايعىروۆتىڭ «قامار سۇلۋى» مەن «كىم جازىقتى»، ش. قۇدايبەردىۇلىنىڭ «ءادىل-ءماريا»، ءسال كەيىنىرەك م. اۋەزوۆتىڭ «قاراش-قاراش وقيعاسى» مەن «قيلى زامان»، م. جۇماباەۆتىڭ «شولپاننىڭ كۇناسى»، ج. ايماۋىتوۆتىڭ «كۇنىكەيدىڭ جازىعى» مەن «قارتقوجا»، «اقبىلەك» ، ب. مايليننىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» مەن «كۇلپاش» تۋىندىلارى - اق قازاق كوركەمسوز دامۋىنىڭ العاشقى كاتاليزاتورى بولدى. ودان بەرگىسى نوقتا كوردى، قوس وكپەسى قىسىلدى، قىزىل تۋلى ءسوتسياليزمنىڭ  بەسىگىندە تەربەتىلدى، جالىنىنا شارپىلدى. پەشەنەسىندەگى وسىنداي جازۋ -سىزۋىمەن اق،     تەلەگەي -تەڭىز، ايدىندى - ايبىندى، زەرلى -وقالى ادەبيەتكە اينالدى.. فەوداليزمگە شالا قارپىلساق دا، سوتسياليزمگە ءبىر اق قارعىپ، سورپا- سۋىن ءىشىپ ءوسىپ، تەرىمىزدىڭ  ءيىن قاندىرىپ ، كوممۋنيزمگە قاراي جەلدەپ بارا جاتقان جەرىمىزدەن شالت بۇرىلىپ، كوشىمىزدى كاپيتاليزمگە، ياعني بالزاكتىڭ اۋلىنا باراتىن جاياۋ جولعا  تۇسكەنىمىزگە دەيىنگى  قازاق پروزاسى «قۇبىلا كوشكەن بايتاقتىڭ ورداسىنداي» ءدۇر ەدى ! قازاقى  جالپاق تىلگە سالساق، قازاق پروزاسى - سەمىزدىگى سەرە قازىداي، ءدامى ءتىلىڭدى ۇيىرەتىن ۇلتتىق  ادەبيەتىمىزدىڭ قوڭ ەتى ەدى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»