(قازىرگى اڭگىمە)

بەردىبەك بۇگىن تاڭ الدىندا عاجاپ ءتۇس كوردى.

وزدەرى كوشىپ كەلگەن قارقارا تاۋىنىڭ ەڭ بيىك شىڭىندا اكەسى ەكەۋى اتقا ءمىنىپ تۇر ەكەن، دەيدى. قاستارىندا جاقسىلىقتىڭ مۇحيتى ما، الدە ءابۋدىڭ تىلەۋحانى ما، بىرەۋ بار. وسى بيىكتەن بۇكىل ەل الاقانداعىداي كورىنەدى.

ادامداردىڭ ءبارى قۇمىرىسقاعا ۇقسايدى. تۇگەل ءىن قازىپ جەر استىنا كىرەدى دە، تۇگەل توپىراق تاسىپ جەر استىنان شىققانداي قۇجىناپ  ءجۇر. ءبىراز توپتارى قارا قوڭىز ءتارىزدى. قوڭىزدار بولسا تاۋعا تىنىمسىز ورمەلەۋدە. الدارىندا ءبىر-ءبىر قويدىڭ قۇمالاعى...

ءبىر كەزدە اكەسى ۇشەۋى اتتارىمەن ساتىرلاتىپ تىكە تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتتى، جالاما جارتاستىڭ بەتىندە ات تۇياعىنان وت شاشىرايدى. كەنەت اكەسىنىڭ استىنداعى اتى تايىپ، ۇمار-جۇمار تومەن قاراي زۋلاپ كوزدەن تاسا بولدى... قاسىنداعى ەكەۋى «ولگەن شىعار» دەپ، تاۋ ەتەگىنە اسىعىپ تۇسسە اكەسى دە، ات تا تۇك ەتپەپتى. بىراق، ول كىسى ءتىل قاتپاستان اتىن قالدىرىپ، ءوزى جاياۋ تاۋعا ورمەلەپ كەتتى. بەردىبەك اتپەن قانشا قۋسا دا اكەسى جەتكىزبەدى...

تاباقتاعى سۇيىق  كوجەنىڭ بەتىنە ۇڭىلگەن سايىن جاپ-جاڭاعى ءتۇس كوز الدىنا ەلەستەي بەرەدى. ىشتەي جورىدى: «اكەم ولەتىن شىعار...» بەردىبەك ەكى جىلدان بەرى استاناداعى جاڭا سالىنىپ جاتقان  قۇرىلىستا دانەكەرشى بولىپ ىستەيتىن. وزىندەي ءۇش-ءتورت جىگىتپەن بىرگە پاتەر جالداپ قالا شەتىندە تۇرادى. جۇمىس ۇستىندە دە الگى كورگەن ءتۇسى كوز الدىنان كەتپەدى. قۇرلىستىڭ ون ەكىنشى قاباتىندا ارماتىر تەمىردى دانەكەرلەي ءجۇرىپ، وڭتۇستىككە سوزىلىپ جاتقان ارقانىڭ سار دالاسىنا كوز سالىپ قويادى. كوكجيەككە ءسىڭىپ جاتقان جولداعى شۇبىرعان ماشينەلەر تۇندەگى تۇسىندەگى قۇمىرىسقاعا ۇقسايدى...

اۋىلى دا سول باعىتتا عوي، جۇپىنى اۋىلدا تۇراتىن اكە، شەشەسى دە ەسىنە ءتۇسىپ، بالالىق ساعىنىشىن قوزدىرعانداي، ءبىر ءسات  سوناۋ الاڭسىز كۇندەرىن اڭسادى... ساۋساقتاي تەمىردى دانەكەرلەپ بولىپ، شەگىنە بەرگەنى سول ەدى، اياعى ەشتەڭەگە تىرەلمەي بوس كەڭىستىككە  قۇلاپ بارا جاتقانىن اڭداپ، جاڭا عانا ءوزى تۇرعان اعاش ەدەننىڭ قايدا ۇشىپ جوعالعانىنا تاڭدانىپ قالدى. شىنىمەن قۇلاپ كەتكەنى مە؟  باسى تومەن قاراعان قالپى، ءاپ-ساتتە قۇلديلاپ كەتتى، ۇرەيدەن تاڭدانۋ باسىم، «وسىلايشا ولگەنىم بە؟»  دانەكەرلەۋشى بالعانىڭ ءالى قولىندا ەكەنىن ءبىلدى. ونىڭ توق جۇگىرەتىن باۋى سونشاما ۇزىن ەدى، وزىمەن بىرگە سول باۋ ءالى شۇباتىلىپ، ىسىلداپ كەلەدى. ءبىر مەزەتتە، توقتىڭ باۋى قاتتى تارتىلىپ، دەنەسى تەڭسەلىپ بارىپ، تور تەمىرلەرگە سوعىلعاندا دانەكەر بالعا شاتىرلاپ، نايزاعاي ويناپ، بۇكىل ءتانىن ءورت شالىپ، دەنەسىنەن ەسى دە، جانى دا قاتار شىعىپ بارا جاتتى...

بەردىبەك ولگەنىن ءبىلدى. ءوز دەنەسىنىڭ كوكالا بوپ توققا ءپىسىپ قالعانىن دا ءوزى كورىپ تۇر. قۇرىلىس باسىنداعىلار شۋلاسىپ ءجۇرىپ، قابىرعاعا جابىسىپ قالعان بەردىبەكتىڭ دەنەسىن كرانمەن ازەر ءتۇسىرىپ الدى. «جەدەل جاردەم» دە قيقۋلاپ كەلىپ كۇتىپ تۇر ەكەن، مۇرتتى دارگەر تەكسەرىپ كوردى دە «وكىنىشتى، بۇل ازاماتقا ءبىز ەندى ەشتەڭە دە ىستەي المايمىز!» دەدى.

«سەيتحان شالدىڭ جالعىز ۇلى قۇرىلىستان قۇلاپ ءولىپتى»   دەگەن سۋىق حابار قارقارالىنىڭ دارقان اۋىلىنا ونىڭ مۇردەسىنەن بۇرىن جەتىپتى. ءولى دەنەسىن كەسكىلەتىپ شالدى ەكى ولتىرمەيىك دەپ، بىرگە جۇرگەن جولداستارى اقشا جيناستىرىپ بەرىپ،  مۇردەنى مايتحاناعا جىبەرمەي الىپ قالدى.

كەشكەرەك ولىكتى اكەلگەن كەزدە اۋىلعا تۋعان-تۋىسقاندارى تۇگەل جينالىپ قويعان ەكەن. ەڭسەلى تام ءۇيدىڭ الدىنا كيىز ءۇي دە تىگىلىپتى. بەردىبەكتىڭ دەنەسىن وڭ جاققا اكەلىپ سالعاندا جاقىندارىنىڭ كورىس-جوقتاۋىنان اۋىلدىڭ ازا بويى قازا بولدى. اناسى اقليمانىڭ جوقتاۋى جينالعان قاۋىمنىڭ قۇلاعىنا تۇنىپ قالدى: «جيىرما بەس مۇشەلىڭدە وپات بولدىڭ; الپىسقا كەلگەن اتاڭ قۋباس بوپ، اقباستى اناڭ اڭىراپ جالعىز قالدى; قۇدا تۇسكەن قالىڭدىعىڭ، اق بوساعا اتتاماي ادىرا قالدى; اتاڭ ايان كورىپ ەد ون كۇن بۇرىن، قۇلىنىم تاۋدان قۇلادى دەپ; اجالدى ماعان جىبەرىپ، ۇلىمدى امان قالدىر دەپ، قۇدايعا جىلاپ جالبارىنىپ ەد; تۇياقسىز قالعان قۋباستىڭ سورى نەتكەن قالىڭ ەد...»

زارلى ءسوز ەلدىڭ كوزىنەن جاس اعىزدى... بەردىبەك وسىنى تۇگەل ەستىپ جاتتى. بىراق، وسى ايتىلعاندار وعان ەش وكىنىش ەمەس سياقتى. وتكىنشى دۇنيەدەگىنىڭ ولىگە پايداسى جوق ەكەنىن باستان كەشىپ جاتىر. اتا-اناسىنىڭ سونشا قايعىرعانى دا جانىن جايلاندىراتىن ەمەس. باسقا تۋىستارى ءتىپتى، بەردىبەكتىڭ جاڭا عانا جاستاي ولگەنىن ەستەن شىعارعان سەكىلدى. توي قامىنا كىرىسكەندەي ءبىر-بىرىنە داۋىس كوتەرىپ، تاپسىرما بەرىسىپ، اياق-تاباق، داستارحان ازىرلەپ سابىلىسىپ ءجۇر. ەكى جەڭگەسىنىڭ باۋرساقتى سەن ءپىسىر، مەن ءپىسىر دەپ تارتىسقانىن ەستىگەندە، قارقىلداپ كۇلگىسى كەلدى.

سەيىتحان شالدىڭ ءىنىسى بەيىسحان ءوزىنىڭ ەكى نەمەرە اعاسىنا  ساۋدادان پايدا ءتۇسىرىپ  كەلگەندەي ەسىپ سويلەپ وتىر، ورىستە تەبىندە جۇرگەن ءجۇز شاقتى جىلقىدان سويۋعا جارايتىن بىرەۋ تابىلماي، تۇرعاننىڭ جەمدە تۇرعان قۇنانىن ءجۇز مىڭنان تۇسىرمەي ءيتىن شىعارعانىن، كەم اقشاڭا تايىنشا بەرەيىن دەپ ارەڭ كوندىرگەنىن ايتادى. قۇدى بۇلار بەردىبەكتىڭ ۇيلەنۋ تويىنا قىزۋ دايىندالىپ جاتقانداي. بەردىبەكتىڭ  ورتا مەكتەپتە بىرگە وقىعان ستۋدەنت قۇرداستارى قىزعا قىرىنداعان پروفەسسوردىڭ ماسقاراسى تۋرالى انەكدوت ايتىپ، تەمەكى تۇتىنىمەن شاشالا، راحاتتانا كۇلىپ تۇر...

ءولىم ءبىر ساتتە بىرەۋلەردى كۇڭىرەنتسە، ءسال ساتتە ەستەن شىعىپ كۇلدىرەتىنى نەسى؟ كۇڭىرەنەتىندەردىڭ اقىرەتتى ۇمىتقانى ما، كۇلەتىندەردىڭ ءپانيدىڭ وتپەلى ەكەنىن ەستەن شىعارعانى ما؟ بەردىبەكتىڭ جانى ءتىرى كەزىندەگى جانىنا مۇلدە ۇقسامايدى. ول  سۇراق قويعانىمەن جاۋاپ تاپپايدى. قازىرگى جانى جالعان دۇنيەدە كوپ قاجەت قىلماعان نارسەلەردى شىرقىراپ ىزدەگەن ءبىر حالدە.

بەس ۋاقىت ناماز وقۋعا جۇمىستى سىلتاۋ قىلىپ ەدى. ءولىم دۇنيەسىنە كىرگەندە سول ناماز ءشول قاندىراتىن كاۋسار سۋعا ۇقسايدى ەكەن. وزىمەن بىرگە ىستەيتىن كەيبىر جىگىتتەر ۋاقىت تاۋىپ وقىپ جۇرگەندە  ءبىر رەت بولسا دا كوڭىل قويعان بولسا اتتەڭ، تاڭداي جىبىتكەندەي ناماز بۇلاعىنان تاتار ەدى عوي. قازىر قانشا تاياۋعا تالپىنسا دا سول ناماز سونشا الىستاپ قاشادى. بيىل رامازان ايىندا باستاپقى ءۇش كۇن ورازا ۇستاپ، جۇمىس كەزىندە شولدەدىم دەپ، شالا قالدىرىپ ەدى. سول ءۇش كۇن جەڭىل اق بۇلتقا ۇقساپ جانىن جوعارى كوتەرگىسى كەلسە، قالعان قازا كۇندەر قارا تاستاي تومەن تارتىپ كۇش بەرەر ەمەس، اپىرا-اي، اپىر-اي، رامازان قايتا كەلسە، شولدەن قاتسا دا ۇستار ەدى، شىركىن! قاسىندى جۇمىسشىلار جۇما نامازعا اسىعىپ كەتىپ جاتقاندا، بوسقا ۋاقىت شىعىنداعانشا ءىسىمدى تىندىرىپ الايىنشى، دەۋشى ەدى. سول قاسيەتتى جۇما كۇندەر ۇستاتپايتىن نۇرلى پىراقتارعا اينالىپ قاسىنان زۋلاپ-زۋلاپ ءوتىپ جاتىر، بىرەۋىنىڭ جالىنا قولى ىلىنسە، مىنا تۇڭعيىق تۇنەكتەن اتىپ شىعار ەدى-اۋ! اتتەڭ، اتتەڭ!!!

قارقارالىنىڭ شىعىستاعى قىرقالارىنان ۋىزداي بوز ساۋلە كوتەرىلىپ تاڭ دا اتتى.

ازدان  كەيىن ىلەبى جىپ-جىلى ءساۋىردىڭ مەيىرلى كۇنى ارقان بويى كوتەرىلدى. مارقۇمدى كەبىندەۋدەن بۇرىن، جاقىن ادامداردىڭ حوشتاسىپ شىعۋىنا يمام رۇقسات بەردى. كوكشىل ساقالىنان كوز جاسى تارام-تارام تامشىلاعان سەيىتحان  قاريانىڭ: «قارعام-اي، سەنىڭ ورنىڭدا مەن جاتسام بولماي ما!» دەگەن كوكىرەگىن جارعان وكىنىشى شاڭىراقتان شىعىپ، اينالا تۇرعانداردىڭ جۇرەگىن سىعىپ ءوتتى.

قازاعا كەلگەندەر جانازا نامازعا جينالدى. «مارقۇمنىڭ قارىزى بولسا، وتەيتىن كىم بار؟» دەگەن يمامنىڭ داۋىسى بۇكىل ەلگە ەستىلدى. وسى ساتتە بەردىبەكتىڭ جانىن سانسىز قىل ارقاندار وراپ العانداي بولدى. بۇ نە، دەپ قاراسا يپوتەكاعا العان پاتەردىڭ قارىز اقشالارى جىلانعا ۇقساس قاراشۇبار ارقاندارعا اينالىپتى. اكەسى بايعۇس قالتىراعان كارى قولدارىمەن   قورقىنىشتى ارقاننان ۇلىن بوساتپاق بولىپ جانۇشىرىپ  اۋىرەگە ءتۇسىپ ءجۇر. بەردىبەك: «ويپىر-اي، اكە، ءوزىم-اق، قۇتىلايىنشى!!!» دەپ قاتتى ىشقىندى.

كەنەت...  جاماعاتتىڭ الدىنداعى وراۋلى مايتتەن «اكە!!!» دەگەن ەر ادامنىڭ وراسان قۋاتتى ءۇنى تۇرعانداردى قۇيىن جەلدەي جاپىرا سەلك ەتكىزدى. «اكە...ە... ە...ە...ە» جەردى تىتىرەتىپ، اسپاندى جاڭعىرتقانداي نەتكەن زور ءۇن بۇل؟! تۇرعانداردى جاسىنداي جارق  ەتكەن وسى عالامات وي شارپىپ ءوتتى.  تەك، الدىڭعى قاتاردا تۇرعان سەيىتحان شال عانا ەكى قولىن سوزا العا ۇمتىلدى، ءتورت-بەس قادام باسىپ، تەڭسەلىپ تۇردى دا شالقالاي قۇلادى...

ودان بەرى دە ءتورت جىل سىرعىپ ءوتىپتى. كورمەگەندەردى قويىپ، كوزىمەن كورگەندەردىڭ كوبى بەردىبەك قايتا ءتىرىلدى  دەگەنگە سەنە المايدى. سەيىتحان شال سول جىعىلعان جەرىندە جان ءتاسىلىم ەتىپتى. جەرلەۋگە قاتىسىپ جۇرگەن جۇرەكتىڭ دارگەرى ءدارىپجان مۇقيات كورىپ: «كولەمدى ينفاركتەن ءتىل تارتپاي كەتكەن» دەگەن ءۋاج ايتقان. سونداعى جينالعاندار تىرىلگەن بالاسىنان شەشىپ العان كەبىنمەن ولگەن اكەسىن وراپ، مارقۇمدى  ۇلىنا قازىلعان قابىرگە قويعانىن ءوز كوزدەرىمەن كوردى. ءتىپتى، ۋاقىتشا جازىلعان ادىرەس تاقتايشاداعى  «سەيىتحانۇلى بەردىبەك» دەگەن اتتى «سەيىتحان... كۇندىبەكبالاسى» دەپ وزگەرتىلىپ، «1976-5-3/ 2001-4-12» دەگەن ۋاقىتىن «1938/ 2001-4-12» دەپ تۋعان جىلىن عانا قايتا  جوندەگەنى وسى توسىن وقيعاعا كۋالىك ەتەدى. بۇل عاجاپ جاعدايدى  سوندا يمام بولعان ماۋلەن  قاريادان ەستىگەم-ءدى.

11.11.2006 ج.

اباي ماۋقاراۇلى

Abai.kz