رەداكتسيادان: 2019 جىلدىڭ 24 ماۋسىمى كۇنى "Abai.kz" اقپاراتتىق پورتالىندا تاريحشى ا.قامباروۆتىڭ "تاريح ينستيتۋتىنىڭ "جالعان مالىمەتكە تولى كىتابى" جارىق كوردى" اتتى ماقالاسى جاريالاندى. اتالعان ماقالا مەن تاريح ينستيتۋتىنىڭ شىعارعان "قازاق مەملەكەتتىلىگى جانە الاشوردا" اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىنە قاتىستى قىزۋ تالقى بولدى.

"Abai.kz" اقپاراتتىق پورتالى - ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا اركىم قۇقىلى. وسىعان بايلانىستى پورتالىمىزدىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ۇجىمى رەسمي تەرىستەمە جولداپتى. ءبىز بۇگىن اتالعان زەرتتەۋ ەڭبەگىنە قاتىستى تاريح ينستيتۋتىنىڭ پىكىرىن قاز قالپىندا نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ۇجىمى 2018 جىلى شىعارعان «قازاق مەملەكەتتىلىگى جانە الاشوردا». ۇجىمدىق مونوگرافيا. – الماتى، 2018 جىلى شىققان زەرتتەۋ ەڭبەگىنە قاتىستى بەلگىسىز تاريحشى ا. قامباروۆتىڭ ايتقان سىنىنا جاۋاپ بەرۋدى ءجون كوردىك.

ينستيتۋت ۇجىمى ءار جۇمىسقا بايلانىستى سىن ايتىلعانىن قالايدى. ال، سىن ءادىل بولعانى كەمشىلىكتەردى تۇزەتۋگە باعىتتالعانى ابزال. وكىنىشكە وراي بىزگە سىن ايتۋشىلار وسى ادىلەتتىلىك ءپرينتسيپىن اياققا باسىپتى.

ا. قامباروۆ اتتى تاريحشىنى ەشكىم بىلمەيدى ەكەن، دەگەنىمەن ونىڭ اتىن جامىلىپ، ينستيتۋتقا تاس اتۋشى توپ بار ەكەندىگى، ولاردىڭ كىمدەر ەكەندىگى دە بەلگىلى. سوڭعى 2 جىلدا ينستيتۋت ۇجىمىنىڭ جۇمىسى تۋرالى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە بىرنەشە مارتە ارىز دا ۇيىمداستىرىلدى. ينستيتۋت باسشىلىعى مەن قىزمەتى جايىندا الەۋمەتتىك جەلىلەردە ۇنەمى جالعان اقپاراتتار جازىپ «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» دەۋمەن اينالىسۋدا.

ولار ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىن 6 جىل باسقارىپ، ينستيتۋتتى تەرەڭ داعدارىسقا جەتكىزگەن توپ. بۇگىندە جاڭا كەلگەن باسشىلىق ينستيتۋتقا دەم بەرىپ، ونى جەردەن كوتەرىپ، اياعىنا نىق تۇرعىزۋعا قول جەتكىزگەنى ولارعا ۇنامايدى. ەڭسەسىن كوتەرگەن ينستيتۋتتى قايتا تۇقىرتۋ ولاردىڭ كوكەيكەستى ماقساتى. وزدەرىنىڭ قولدارىنان كەلمەگەن ءىستى باسقالاردىڭ جۇزەگە اسىرۋىنا قىزعانىشپەن قاراۋدا. سوندىقتان تاسادا تۇرىپ تاس اتا بەرۋدى، جاسالعان جۇمىستى جامان ەتىپ كورسەتە بەرۋدى جالعاستىرۋدا. ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازىرگى باسشىلاردى قۋىپ، ءوز ماقساتىمىزعا قول جەتكىزەمىز دەگەن جامان نيەت. كۇندەستىك پەن قىزعانىش وسى توپتى ينستيتۋتتىڭ بۇگىنگى ءار باسقان قادامىن باقىلاپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەۋمەن ايلانىستىرىپ وتىر. ول توپقا ايتارىمىز دا بارشىلىق. قازاقستان قاۋىمىنان ۇيالىپ، سالعىلاسىپ جاتۋدى قاجەت ساناماي جۇرگەن ەدىك. بىراقتا ولار تاس اتۋىن قويار ەمەس. بىردە اشىق، بىردە جاسىرىن اڭگىمەلەرىن قوزداتۋمەن كەلەدى، توقتار تۇرلەرى دە جوق. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە ينستيتۋت تۋرالى ءتۇرلى جالعان اقپارات بەرۋدە.

ينستيتۋتتىڭ بۇرىنعى باسشىلىعى “حالىق تاريح تولقىنىندا” مەملەكەتتىك تاپسىرىسى بويىنشا 2014-2016 جىلدارى 146 ملن. تەڭگە مەملەكەت قارجىسىمەن 10 تومدىق (20 كىتاپ) قازاقستان تاريحىن دايىنداپ جاريالاۋى كەرەك بولاتىن. بولىنگەن اقشا تۇگەلدەي جۇمسالعان. بىراقتا بىردە-ءبىر توم جارىق كورمەگەن. سول 20 كىتاپتىڭ 1 كىتابى الاش قوزعالىسىنا ارنالسا عىلىم ءۇشىن، حالىق ءۇشىن قانداي پايدالى ءىس بولۋشى ەدى. بۇگىندە ءبىز وسى وتكەن ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرىپ جاتىرمىز. مەملەكەتتەن قانشا قارجى الساق سول قارجىعا سايكەس، تالاپقا ساي عىلىمي ەڭبەكتەر جاريالاۋدامىز. ءبىز 146 ملن. تەڭگە اقشانى ولار سياقتى دالاعا شاشقان ەمەسپىز. تىپتەن، 20 كىتاپتى جاريالاۋعا “ەلتانىم” باسپاحاناسىنا 15,8 ملن. تەڭگە اقشا دا تولەنگەنى بەلگىلى بولدى. شىقپاعان كىتاپتارعا قالاي اقشا تولەنگەنى جۇمباق. مۇنداي جۇگەنسىزدىكتەرىنە جاۋاپ بەرمەي تۇرىپ، بۇگىنگى جۇمىستى قارالاۋعا قانداي بەت كەرەك. ينستيتۋت باسشىلىعىنا بىزدەر مينيسترلىكتىڭ تاعايىنداۋىمەن كەلدىك. بۇرىنعى توپقا قاتىسىمىز دا، جازىعىمىز دا جوق. بىراقتا، جوعارىداعى شارۋانىڭ بارلىعى ولار ينستيتۋتتى باسقارعان 6 جىلدا ورىن الدى. وسىنى ەسەپكە الماي، تىنىش جۇمىسقا كىرىسكەن ۇجىمدى بۇزۋدى ماقسات ەتۋ ۇلكەن زياندى ءىس. وسى ادىلەت جولى ما؟!

ا. قامباروۆتىڭ اتىنان ينستيتۋت جاريالاعان ەڭبەكتى ساپاسىز دەپ كورسەتۋ ناعىز جالا جابۋ. سەبەبى، بۇل ەڭبەكتى جازۋعا قازاقستانداعى الاشتانۋعا زور ۇلەس قوسقان عالىم، اكادەميك، ت.ع.د.، پروفەسسور مامبەت قويگەلدى باستاعان عالىمدار قاتىستى. سونداي-اق، ەلگە بەلگىلى ا.م. اۋاناسوۆا، گ.س. جۇگەنباەۆا، و.م. قوڭىراتباەۆ، س.ا. اسانوۆا، ا.ش. ماحاەۆا، ە. سايلاۋباي، ر.بايدالى ت.ب. سىندى تانىمال عالىمدار اتسالىستى. وسىنىڭ بارلىعىن جوققا شىعارۋعا ۇمتىلىس شىندىقتى بۇرمالاۋ ەمەس پە؟ مونوگرافياداعى كونتسەپتۋالدى پروبلەما قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىگى يدەياسىنىڭ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە نەگىزدەلۋى. ەڭبەكتىڭ مازمۇندىق، مەتودولوگيالىق ارقاۋى بولعان وسى پاراديگما مونوگرافيادا ءوز ورنىن دۇرىس تاپقانى اقيقات. ءبىزدىڭ “سىنشىلار” تۋرالى ايتارىمىز «كورمەس تۇيەنى دە كورمەس». «اقتى اق، قارانى قارا»، – دەپ ايتقىسى كەلمەيتىن زالىم عالىمدارعا ايتارىمىز وسى.

ارينە ىستەلگەن جۇمىسقا، وزدەرى تۇك بىتىرمەي وتىرىپ، سىن ايتاتىندار ارقاشاندا ارامىزدان تابىلادى، ەگەر سىن ايتىلادى دەپ قورقىنىشپەن، ەش نارسە ىستەمەي وتىرساق بۇل السىزدىكتىڭ بەلگىسى بولار ەدى. كەمشىلىكسىز دۇنيە بولمايدى، دەگەنىمەن «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەمەكشى، جىبەرىلگەن ولقىلىقتار بولسا ولاردى جويۋعا ۇجىمنىڭ پوتەنتسيالى ابدەن جەتەدى. مىسالى، سوڭعى ەكى جىلدا  ينتستيۋتتى قارجىلاندىرۋ 9 ەسە ءوستى، 20-عا جۋىق عىلىمي اتاعى بار ماماندار جۇمىسقا تارتىلدى. كىتاپقا ايتىلعان “سىن” ارقاسىندا وعان ۇلكەن جارناما جاسالىپ، سۇرانىستىڭ ۇلعايعانىنا قۋانىپ وتىرمىز. بىراقتا وسىنداي شابۋىلدار كوبەيە بەرسە، ءبىز جالعان مازمۇنداعى ماقالا ۇيىمداستىرۋشى توپ مۇشەلەرىن  سوتقا بەرۋگە ءماجبۇر بولامىز.

ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ۇجىمى

Abai.kz