قوستىلدىلىك: ءيا، جوق؟
ج.ا.جاقىپوۆ
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
(استانا، ەۇۋ)
«قانشا ءتىل بىلسەڭ، سونشا رەت ادامسىڭ» دەيتىن ناقىل ءسوز بار. بۇل سوزدە شىندىق تا بار، قايشىلىق تا بار. شىندىعى سول - ەكىنشى ءبىر تىلدە سويلەۋ جاي عانا باسقا ءتىلدى پايدالانۋ عانا ەمەس، باسقا ۇلتتىق مادەنيەت، باسقا ۇلتتىق پسيحولوگيا اياسىنا ەنۋ. قايشىلىعى سول - ءار ادام تەگى جاعىنان (بۇل جەردە بيولوگيالىق تەك قانا ەمەس، رۋحاني تەكتىڭ دە بولاتىنىن ەسكەرتە كەتۋ كەرەك) ءبىر عانا ۇلتتىڭ وكىلى بولادى، ول ەكى يا ونان دا كوپ ادام يا ۇلت وكىلى بولا المايدى. اسىلى، بۇل ناقىل سوزگە اباي تۇرعىسىنان كەلىپ، «داعۋاسىنا كىرۋ» دەگەن تۇرعىدان عانا كەلۋ كەرەك. قالاي دەسەك تە، قوستىلدىلىك، كوپتىلدىلىك جەكە ينساننىڭ («ينسان» دەگەن تەرميندى سۋبەكت، ليچنوست، ينديۆيد تەرميندەرىنىڭ بالاماسى رەتىندە الىپ وتىرمىز، بۇل تەرمين ابايدىڭ قارا سوزدەرىندە وسى ماندە قولدانىلادى.) قابىلەت ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى. بىراق قازىر دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىق تالاپ ەتىپ وتىرعان قۇبىلىس بولىپ وتىر.
سوۆەت داۋىرىندە بۇل ماسەلەنى يمپەريالىق يدەولوگيا تۇرعىسىنان شەشۋگە تىرىسقانى بايقالادى. ول كەزدە وداقتاس رەسپۋبليكالاردا الەۋمەتتىك ءتىل بىلىمىندە، نەگىزىنەن، قوستىلدىلىكتىڭ ەكى دەڭگەيى ناسيحاتتالدى: كومبينيروۆاننوە (سينحروننوە) دۆۋيازىچيە (مۇنى قاتارلاس، جارىسپالى قوستىلدىلىك دەپ اتاۋعا بولادى); سووتنوسيتەلنوە دۆۋيازىچيە (مۇنى قاتىستى قوستىلدىلىك دەپ اتاۋعا بولادى).
ج.ا.جاقىپوۆ
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
(استانا، ەۇۋ)
«قانشا ءتىل بىلسەڭ، سونشا رەت ادامسىڭ» دەيتىن ناقىل ءسوز بار. بۇل سوزدە شىندىق تا بار، قايشىلىق تا بار. شىندىعى سول - ەكىنشى ءبىر تىلدە سويلەۋ جاي عانا باسقا ءتىلدى پايدالانۋ عانا ەمەس، باسقا ۇلتتىق مادەنيەت، باسقا ۇلتتىق پسيحولوگيا اياسىنا ەنۋ. قايشىلىعى سول - ءار ادام تەگى جاعىنان (بۇل جەردە بيولوگيالىق تەك قانا ەمەس، رۋحاني تەكتىڭ دە بولاتىنىن ەسكەرتە كەتۋ كەرەك) ءبىر عانا ۇلتتىڭ وكىلى بولادى، ول ەكى يا ونان دا كوپ ادام يا ۇلت وكىلى بولا المايدى. اسىلى، بۇل ناقىل سوزگە اباي تۇرعىسىنان كەلىپ، «داعۋاسىنا كىرۋ» دەگەن تۇرعىدان عانا كەلۋ كەرەك. قالاي دەسەك تە، قوستىلدىلىك، كوپتىلدىلىك جەكە ينساننىڭ («ينسان» دەگەن تەرميندى سۋبەكت، ليچنوست، ينديۆيد تەرميندەرىنىڭ بالاماسى رەتىندە الىپ وتىرمىز، بۇل تەرمين ابايدىڭ قارا سوزدەرىندە وسى ماندە قولدانىلادى.) قابىلەت ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى. بىراق قازىر دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىق تالاپ ەتىپ وتىرعان قۇبىلىس بولىپ وتىر.
سوۆەت داۋىرىندە بۇل ماسەلەنى يمپەريالىق يدەولوگيا تۇرعىسىنان شەشۋگە تىرىسقانى بايقالادى. ول كەزدە وداقتاس رەسپۋبليكالاردا الەۋمەتتىك ءتىل بىلىمىندە، نەگىزىنەن، قوستىلدىلىكتىڭ ەكى دەڭگەيى ناسيحاتتالدى: كومبينيروۆاننوە (سينحروننوە) دۆۋيازىچيە (مۇنى قاتارلاس، جارىسپالى قوستىلدىلىك دەپ اتاۋعا بولادى); سووتنوسيتەلنوە دۆۋيازىچيە (مۇنى قاتىستى قوستىلدىلىك دەپ اتاۋعا بولادى).
ءبىرىنشىسى بويىنشا، ادامنىڭ ساناسىندا ەكى ءتىل تەڭ ءومىر سۇرەدى; ەكىنشىسى بويىنشا، ەكىنشى تىلدە سويلەۋدە تۋعان تىلىمەن قاتىستىرىلىپ وتىرادى. ول زاماندا مۇنىڭ سوڭعىسى الدىڭعىسىنا ۇلاسادى دەپ ۇيرەتتى. بۇل تۇستا سوۆەت عالىمدارى «تىرەك ءتىلدىڭ» ءمانىن مانسۇق ەتكەنگە ۇقسايدى. ادام تۋعاندا الدىمەن ينديۆيد بولادى. ول كەزەڭدە باباسىنان جەتكەن مۇرامەن ءومىر سۇرەدى. ونىڭ ورتالىق جۇيكە جۇيەسىندە سويلەۋگە قىزمەت ەتەتىن نەيروندار باباسىنىڭ جولىمەن قارەكەت ەتەدى. اعار ارناسى، سان-مولشەرى سياقتى قاسيەتتەرى باباسىنداعىداي بولادى. دەمەك، ونىڭ شىعار باستاۋى، تىرەگى تەكتە جاتادى. ەندەشە ول كەدەرگىسىز، تابيعي جولمەن دامۋى ءۇشىن وسى تىرەككە سۇيەنۋ كەرەك بولادى. سونىمەن قاتار جاس بالانىڭ نەيروندارى امورفتى دا بولىپ كەلەدى. سونىسىن پايدالانىپ وعان ءسابي كەزىنەن بوتەن ءتىلدى تاڭامىز («جاس بالا» باسقا ءتىلدى جىلدام ۇيرەنىپ كەتەدى» دەپ جاتاتىنىمىز وسىعان بايلانىستى). ال، شىندىعىندا، ەكىنشى ءتىل - جاس بالا پسيحيكاسىنا ارتىق جۇك. وسىنى بايقاعان بولار، الاش عالىمدارى ادامنىڭ مۇشەل جاسقا دەيىن انا تىلىندە ءبىلىم الۋ قاجەتتىگىن ماقسات تۇتقان.
باسقا ءتىلدى ۇيرەنۋدىڭ زالالدى جاعى تۋرالى پىكىرلەر دە بارشىلىق. ماسەلەن، ەستون مادەنيەتتانۋشىسى م.حينت 1980 جىلداردىڭ سوڭىندا بالا كەزدەن ەكىنشى تىلگە ۇيرەتۋ «جارتىتىلدىلىككە» اكەپ سوقتىراتىنىن دالەلدەدى. «جارتىتىلدىلىك» جاعدايىندا ەكى ءتىلدى بىلەتىن بالا شىن مانىندە ءبىر ءتىلدى دە تيىسىنشە بىلمەيدى، ءسال كۇردەلى مانىستەگى جايتتى ەكى ءتىلدىڭ بىرىندە دە تيىسىنشە بەينەلەپ بەرە المايدى. بۇل قيىندىقتى ا.بايتۇرسىنۇلى مۇنان كوپ بۇرىن، 1914 جىلى-اق، بايقاعان. عالىم بىلاي دەپ جازادى: «ءھار جۇرتتىڭ تۇرىندە، تۇتىنعان جولىندا، مىنەزىندە قانداي باسقالىق بولسا، تىلىندە ءھام سونداي باسقالىق بولادى. ءبىزدىڭ جاسىندا ورىسشا يا نوعايشا وقىعان باۋىرلارىمىز ءسوزدىڭ جۇيەسىن، قيسىنىن ناعىز قازاقشا كەلتىرىپ جازا المايدى، يا جازسا دا، قيىندىقپەن جازادى. سەبەبى - جاسىنان قازاقشا جازىپ داعدىلانباعاندىق. ورىسشا وقىعاندار ورىس ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن. نوعايشا وقىعاندار نوعاي ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن. قازاق سوزدەرىن الىپ، ورىس يا نوعاي ءسوزىنىڭ جۇيەسىمەن تىزسە، ارينە، ول ناعىز قازاقشا بولىپ شىقپايدى. سونداي كەمشىلىك بولماس ءۇشىن ءھار جۇرت بالاسىن اۋەلى ءوز تىلىندە وقىتىپ، ءوز تىلىندە جازۋ-سىزۋ ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىنىڭ جۇيەسىن ءبىلدىرىپ، جولىن تانىتىپ، بالالار ابدەن داعدىلانعاننان كەيىن، باسقاشا وقىتا باستايدى. ءبىز دە ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتاۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە اۋەلى ءوز تىلىمىزبەن وقىتىپ، سونان سوڭ باسقاشا وقىتۋ ءتيىس» /1: 142-ب./. بۇل قاعيدانى تىڭداساق، كانەكي!؟
ورىس پسيحولينگۆيسى ر.م.فرۋمكينا «قوستىلدىلىك» تەرمينىنىڭ شەگى ايقىن ەمەس ەكەنىن، ونىڭ ۇستىنە قازىرگى الەۋمەتتىك پروبلەمالار قوسىلعاندا (تمد-نىڭ رەسەيدەن باسقا ەلدەرىندەگى ورىستار پروبلەماسى), بۇل ماسەلە ءتىپتى شيرىعا تۇسەتىنىن ايتادى. بۇل قيىندىق جاڭاعى ايتقان «جارتىتىلدىلىكتىڭ» پايدا بولۋىمەن قاتىستى. عالىمنىڭ كورسەتۋىنشە، ءجارتىتىلدى ادامدار انا ءتىلىن جاقسى بىلەدى، ال باسقا ءتىلدى ۇيرەنۋگە ەشقاشان ءمان بەرمەگەن /2: 166-ب./. وسى تۇستان «جارتىكەش مادەنيەت» پروبلەماسى كەلىپ شىعادى. ويتكەنى ءتىل ءوز مادەنيەتىنە تولىقتاي بارابار قىزمەت جاسايدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى سوزىمەن ايتقاندا، «ءار جۇرتتىڭ تۇرىندە ... قانداي باسقالىق بولسا، تىلىندە دە سونداي باسقالىق بولادى.» ادەتتە ۇلتتىق بوياۋدى رەاليا سوزدەردەن عانا ىزدەپ جاتامىز. ال سوزدەگى ۇلتتىق ۇيىتقى ەكى ۇلتقا ورتاق قۇبىلىستاردى بەينەلەيتىن تولىق بالاماسى بار سوزدەردە دە بولەكشە بولىپ تۇرادى. كۇندەلىكتى ومىردەن پارادوكستىك ءمانى بار ءبىر-ەكى مىسال كەلتىرەيىك. بىرەۋدىڭ اماندىعىن قازاقتار «ءجۇرىپ جاتىر ما؟» دەپ، ورىستار «حوديت؟» دەپ سۇراپ جاتادى. ەكى ءسوز - بارابار، تەڭدەس بالاما. ال مەنەن قازاق ءتىلىن ءتيىستى دەڭگەيدە يگەرگەن ءبىر ورىس دوسىمنىڭ ءازىل-شىنى ارالاس: « وسى سەندەردىڭ ءبىر مەزگىلدە ءارى ءجۇرىپ، ءارى جاتاتىندارىڭ قالاي»؟ - دەپ سۇراعانى بار. سول سياقتى ورىستار اۋىلدا، قالادا «ءومىر سۇرەدى»، ال قازاقتار «تۇرادى». «تۇرۋ» ءسوزىنىڭ «ستويات» ەكەنى بەلگىلى. ورىس بالاسى تۇگىلى، قازاق بالاسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ كوشپەلى ەكەنىمىزدى ۇمىتىپ كەتكەن. ءبىز ءۇشىن ءومىر - كوش. ال كوش توقتاعان جەردە تۇرامىز، مەكەندەيمىز. ايتا بەرسە، مۇنداي مىسالدار كوپ. قالاي دەسەڭىز دە، تىلدە جوق نارسە مادەنيەتتە دە جوق. دەمەك، وسى مادەنيەتتىڭ ارقاۋى الدە ءبىر تۇسىنان سەتىنەسە يا ۇزىلسە ادام جارتىكەش مادەنيەتتى، ءجارتىتىلدى بولىپ شىعا كەلەدى.
جارتىكەش مادەنيەتتى مادەنيەتسىزدىكپەن، بىلىمسىزدىكپەن شاتىستىرماۋ لازىم. بۇل - كەمشىلىك ەمەس، مادەنيەتتىڭ ساباقتاسپاۋى سالدارىنان ينساندا پايدا بولعان شيەلەنىستى (كونفليكتىلى) حال. قازىرگى قازاقستاندا مۇنداي قايشىلىقتى كەز كەلگەن ادامنىڭ جايىنان اڭعارۋعا بولادى. (بۇل احۋالدى ءبىز ءباسپاسوز بەتىندە بايانداعانبىز. «انا ءتىلى» گازەتى، 12 قازان 2006 جىل).
ەكىنشى تىلگە ۇيرەنۋ كەزىندە بولاتىن وبەكتيۆتى كونفليكتىنى ي.ەپشتەين كورسەتىپتى /2,168/. سونى ءوز سوزىمىزبەن تۇيىندەي ايتساق بىلاي: ويلاۋ دەگەن - ۇعىم مەن ءسوز اراسىنداعى اسسوتسياتسيالار. ەگەر ءبىر عانا ۇعىمعا - ۇ-عا ءبىر تىلدە س1 ءسوزى، ەكىنشى تىلدە س2 ءسوزى سايكەس كەلەدى. سوندا «ءسوز - ۇعىم» اسسوتسياتسياسى بويىنشا بەلگىلەنىپ قالعان س1ۇ قالىپتاسقان قالىبى س2ۇ اسسوتسياتسياسىنىڭ تۇزىلۋىنە بوگەت بولادى، ويتكەنى ول بىلاي كۇردەلەنەدى:س1ۇ - س2ۇ - س1س2ۇ. وسى اسسوتسياتسيا ءتۇزىلدى دەگەننىڭ وزىندە، ولار ءبىر-بىرىمەن قايشىلىققا تۇسەدى. بىزدىڭشە، وسى قايشىلىق شەشىمىن وڭاي تاپسا، ادامنىڭ كوكىرەك كوزى اشىلا تۇسەدى. ءبىر ءتىل مەن ەكىنشى ءتىلدى سالىستىرۋ ارقىلى ءتىلدىڭ تىلسىمىن اشادى، نازىك يىندەرىن كورە بىلەدى.
پسيحولينگۆيستەر ءتىلدى يگەرۋ مەن پايدالانۋدا ۇيرەنۋ ستراتەگياسىنا ايرىقشا ءمان بەرەدى. ا.ا.زالەۆسكايا بۇل ستراتەگيالاردى ءۇش تيپكە بولەدى /3: 324-ب./: مەتاكوگنيتيۆتى ء(سوزدى ساقتاۋ مەن ءتۇسىنۋدى سانالى تۇردە باعالاپ وتىرۋعا سۇيەنەدى); كوگنيتيۆتى ( وقۋ-بىلىمدىك ماتەريالداردى پايدالانۋعا سۇيەنەدى); الەۋمەتتىك-اففەكتىلىك (ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن قاتىسىمدى پايدالانۋ، وزىمەن ءوزى ساناسىپ تىلگە قابىلەتى جونىندەگى جاعىمسىز ويلاردان ارىلۋعا سۇيەنەدى).وسى سوڭعى ستراتەگيانى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا باسقا ءتىلدى ۇيرەنۋشىنىڭ يگەرۋ دەڭگەيىن بىلدىرەتىن «ارالىق ءتىل» دەگەن ماسەلە شىعادى. قازىر قازاقستاندا قازاق ءتىلىن ەكىنشى ءتىل رەتىندە ۇيرەنۋشى قازاقتاردان وسى ارالىق ءتىلدىڭ كورىنىسى بايقالادى. ارالىق ءتىلدى وزگە ءتىلدى ۇيرەنۋدىڭ جولىنداعى پسيحولوگيالىق ۇدەرىستەر ىقپالىنىڭ بەلگىلەرى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. مۇنى يگەرىلمەك ءتىل تۋرالى ينساننىڭ تۇتاستاي تۇسىنىگىنەن تۋعان جەكە ءبىر تىلدىك جۇيە دەپ سانايتىندار دا بار. ويتكەنى بۇل قۇبىلىستىڭ سيمپليفيكاتسيا (قارابايىرلاندىرۋ), وبەگەنراليزاتسيا (ۇستەم قورىتىندى), ترانسفەر (تاسىمال), كليشە (دايىن قالىپ) سياقتى زاڭدىلىقتارى بار. ۇيرەنۋشىگە ءاربىر كەزەڭدە ءتىل وسى سياقتى ەرەجەلەردىڭ جيىنى، ۇيرەنبەك ءتىلدىڭ ەرەجەلەرى تۋرالى ءوزىنىڭ تۇسىنىكتەرىنىڭ جيىنى رەتىندە كورىنەدى.
پسيحولينگۆيست ۆ.پ.بەليانين بەيىمدەلۋدىڭ التى كەزەڭىن كورسەتەدى /4: 164-ب./. قازاقتساندىقتاردىڭ وسى كەزەڭدەردىڭ 3-ءشى، 4-ءشى، 5-ءشى كەزەڭىن باستان كەشىپ وتىرعانى ايقىن بايقالادى. 3-كەزەڭدە ادام ءوزىن بوتەنسىپ جۇرگەن مادەنيەتپەن ىمىراعا كەلەدى دە بەيىمدەلە باستايدى. 4-كەزەڭدە ادام ءوزىن جايلى سەزىنە باستايدى. باسقا ءتىل مەن مادەنيەت جونىندە وبەكتيۆتى پىكىر قالىپتاسادى، كەيبىر ماسەلەلەردى شەشۋگە بولاتىنىنا كوزى جەتەدى. ادام ءوزى ءۇشىن جاڭا مادەنيەتتىڭ تالاپتارىنىڭ بارىنە كەلىسپەۋى مۇمكىن، بىراق ولارمەن ساناسىپ ۇيرەنەدى، اگرەسسيۆتى كوڭىل كۇيى مەن بوتەن مادەنيەتتى سىناعىشتىقتان ارىلا باستايدى. 5-كەزەڭدە ينساندا بىردەيلەستىرۋ (يدەنتيچنوست) پروبلەماسىمەن بايلانىستى سترەستىك سيمپتومدار كۇشەيەدى. ويتكەنى ونىڭ كوڭىلى ءوزىنىڭ ءتول يا العاشقى مادەنيەتىندە، بىراق وگەي مادەنيەتتىڭ وكىلى سەزىنەتىن سياقتى.
قوستىلدىلىكتە ءتيىستى دارەجەدە ەسكەرىلمەي جۇرگەن تاعى ءبىر ماسەلە - تىلدىك قۇزىرەت پەن سويلەۋ قۇزىرەتى (بۇل ماسەلە ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل جولى ەسكەرىپ قانا وتۋگە تۋرا كەلەدى). لەكسيكانى، گرامماتيكانى جانە فونەتيكانى ءبىلۋ تىلدىك قۇزىرەتتىلىككە جاتادى، ال ءوز ويىن باسقا تىلدە ەركىن جەتكىزە ءبىلۋ سويلەۋ قۇزىرەتتىلىگىنە جاتادى. ءتىل - ادامداردىڭ سوزدەرىن بايىپپەن تالداپ، ەلەمەنتتەرىن بولشەكتەپ ءتىلتانۋشىلاردىڭ اشقان وبەكتيۆتى جۇيەسى. ال سويلەۋ - ءتىلدى كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستا جۇيە رەتىندە قولدانۋ.
بۇعان وراي، نەگىزىنەن، شەتەل ءتىلىن ءبىلۋ ماسەلەسىن عانا قوزعايدى. ارينە، بۇل وتە ماڭىزدى، الايدا ءوز انا ءتىلىن ءبىلۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ونان كەم ەمەس. ءبىزدىڭ انا تىلىمىزدە سويلەۋ قابىلەتىمىز جاقسى بولعانمەن، تىلدىك قۇزىرەتىمىز الدەقايدا تومەن بولىپ جاتاتىن تۇستار از ەمەس. انا ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىقتارىن، ماعىنالىق قىرلارىن جەتە ءبىلۋ سيرەك كەزدەسەدى. ال ەكىنشى تىلگە بايلانىستى كەرىسىنشە بولۋى مۇمكىن: كوپتەگەن قازاقتار ورىس ءتىلىنىڭ يا باسقا شەتەل ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق جانە سوزجاسامدىق ەرەجەلەرىن جامان بىلمەيدى، بىراق ول تىلدە سويلەۋ قۇزىرەتى سوعان ساي بولمايدى، ماسەلەن، وقىس جاعدايدا ءوز ويلارىن جەتكىزۋ قيىندىققا تۇسەدى. مۇنىڭ دا پسيحولينگۆيستيكالىق زاڭدىلىقتارى بار. باسقا تىلدە سويلەۋ ءۇشىن ادام، الدىمەن، ءسوز ساپتاۋ ۇدەرىسىن قازاق تىلىندە وتكەرىپ الادى دا، ونان سوڭ ورىس تىلىنە اۋدارۋ، ينتەرفەرەنتسيالىق ۇدەرىستەردى باستان وتكىزەدى. بۇل ايتۋعا عانا وڭاي، ايتپەسە، بىرنەشە ساتىدان تۇراتىن ايتارلىقتاي كۇردەلى ۇدەرىستەر.
سونىمەن، ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز قوستىلدىلىك دەگەندە باستى تۇلعا ينسان بولۋ كەرەك. سوعان وراي بۇل قۇبىلىستى مىناداي دەڭگەيلەرگە جىكتەپ قاراستىرعان ءجون: قابىلدامالىق، قايتالامالىق، ءونىمدى دەڭگەيلەر.
قابىلدامالىق دەڭگەيدە ادام باسقا تىلدە ايتىلعان ءسوزدى تىڭداپ قابىلداي الادى، سول ءتىلدىڭ ءسوزى ەكەنىن، كەيدە ايتىلىستىڭ جالپى سۇلباسىن بولجالداپ باعامدايدى. مۇنىڭ دامىعان كەزەڭى سول - كوممۋنيكانت وزگە تىلدە ايتىلعان/جازىلعان حاباردىڭ جالىپ مازمۇنىن تۇسىنەتىن بولادى، بىراق ماتىندەگى ناقتى اقپاراتتى تاپ باسىپ كورسەتۋ قيىندىق كەلتىرەدى، ەگجەي-تەگجەيلەپ اۋدارا المايدى (مۇنى قازاقتار «توبەسىنىڭ جارىعى بار» دەپ جاتادى.).
قايتالامالىق قوستىلدىلىك دەڭگەيىنىڭ اۋقىمى كەڭ. بۇل - ەكىنشى تىلدە ايتىلعان ءسوزدى سول جەردە قايتالاپ بەرۋدەن باستاپ، كەيىن جاد ارقىلى جاڭعىرتۋ، سول سياقتى ەستىگەنىن، وقىعانىن پايدالانىپ وي-پايىمداردى وزگەرتە قايتالاۋعا شەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. بۇل دەڭگەيدە ءتىل يەسى ەكىنشى تىلدە جەتكىزىلگەن حاباردى سول ىزبەن سول تىلدە قايتا جەتكىزە الادى، بىراق ءوز تاراپىنان حاباردى ەركىن دە سونى تۇردە جەتكىزۋ قابىلەتى شەكتەۋلى بولادى. وعان كوبىنەسە ۇلگى رەتىندە تۇپنۇسقا قاجەت. ەكى تىلدە كوپتەگەن زاڭدىلىقتاردى سالعاستىرا دا الادى. باسقا تىلدە سويلەۋ ءوز انا تىلىنە بايلاۋلى بولادى. بۇل دەڭگەي اۆتوماتتانۋ ناتيجەسىندە ءونىمدى قوستىلدىلىككە ۇلاسىپ جاتادى.
ءونىمدى قوستىلدىكتە ەكىنشى ءتىلدىڭ جۇيەسى سانادان ورىن الادى. ءوز انا تىلىمەن تەز ىقپالداسا الادى. تۇتىنۋعا دايىن تۇرادى. مۇنداي قوستىلدىلىك دەڭگەيىندەگى ينساننىڭ ساناسىندا ءوز ءتىلى باسىم تىرەك بولسا دا، ءوز ءتىلى مەن ەكىنشى ءتىلدىڭ سالعاستىرۋ ۇدەرىسى ابدەن اۆتوماتتى ماشىققا اينالادى. وسى سەبەپتەن ەكى تىلدە دە مازمۇنداس ءماتىن تۇزە بەرەدى. ال «پراگماتيكوندىق» قوستىلدىلىك دەگەن، بىزدىڭشە، وسى دەڭگەيدىڭ كەمەل كورىنىسى. اللانىڭ بەرگەن ايىرىقشا دارىنى.
ءبىزدىڭ قوعام پراگماتيزمدى قادىر تۇتىپ جاتقانىن بىلەمىز. پراگماتيزمنىڭ ينسان ادەبى جونىندەگى سالاسى مەليوريزم دەپ اتالادى. ول ادامداردى بىرتىندەپ جاقسارتا بەرۋ دەگەنگە سايادى، ءالسىز جاقتارى كوپ باعىت. ال، شىندىعىنا كەلسەك، پراگماتيزم ادامدى «قانداي دا ءبىر قارەكەت ماعان قانداي پايدا بەرەدى» دەگەن ساناعا جەتەلەيدى. مۇنىڭ اياعى پەندەنى مەركانتيليزمگە ۇرىندىرادى. سوندىقتان قوستىلدىلىككە تەك پراگماتيزم تۇرعىسىنان قاراماعان ءجون. قوستىلدىلككە ۇيرەتۋدە ينساننىڭ پسيحيكاسىنا، نيەتىنە اسەر ەتۋ جاعىن قاداعالاعان ءجون.
ادەبيەتتەر
1.بايتۇرسىنوۆا.- ءتىل-قۇرال (قازاق ءتىلىنىڭ سارفى). ءبىرىنشى جىلدىق.- ورىنبور، 1914.// بايتۇرسىنوۆ ا. - ءتىل تاعىلىمى. - الماتى: انا ءتىلى، 1992.
2.فرۋمكينا ر.م.-پسيحولينگۆيستيكا. - موسكۆا: «اكادەميا»، 2003.
3.زالەۆسكايا ا.ا.- ۆۆەدەنيە ۆ پسيحولينگۆيستيكۋ.- موسكۆا: روسسيسك. گوس. گۋمانيت. ۋن-ت، 2000.
4. بەليانين ۆ.پ.- پسيحولينگۆيستيكا. - موسكۆا: فلينتا، 2003.
www.mtdi.kz سايتى
