ءامiرحان مەڭدەكە. ويىنىمىز وسىلىپ قاپ جۇرمەسiن!
قىتاي تIلIن بالاباقشادان باستاپ ۇيرەتۋگە، مەكتەپتە ارنايى وقىتۋعا قۇلشىنىپ وتىرعاندار كIمدەر؟
قر بiلiم جانە عىلىم مينaيسترi ب.جۇماعۇلوۆ مىرزانىڭ نازارىنا
ساقتانا بiلمەگەن، قورعانا الماعان ەل نە بولادى؟ قور بولادى. "قور بولعانىڭىز" نە، جەر بەتiنەن مۇلدە جويىلىپ، قۇرىپ كەتەدi. بۇعان تاريح كۋا.
دارىندى ديپلومات، قوعام قايراتكەرi, كورنەكتi ساياساتكەر بولاتحان تايجان مارقۇم ايتىپ ەدi قاتتى بiر كۇيiنگەندە: "التى جاستاعى ويىن بالاسىن مىستان كەمپiر الداي الا ما؟ ارينە، الاڭعاسار بالانى مىستان كەمپiردiڭ قالاعان ۋاقىتىندا ءارi قالاي بولسا سولاي الدايتىنى دا ءمالiم. ءدال سول سياقتى، رەسەيi بار، قىتايى بار، اقش-ى بار، انگلياسى مەن اۆسترياسى بار، يتالياسى مەن فرانتسياسى بار، جالپى iشكi ساياساتى مەن سىرتقى ساياساتى مىعىم ەلدەر بiزدiڭ قازاقستاندى ارقادان قاعىپ قويىپ، قالاي بولسا سولاي الداپ سوعىپ جاتىر!" دەپ.
قىتاي تIلIن بالاباقشادان باستاپ ۇيرەتۋگە، مەكتەپتە ارنايى وقىتۋعا قۇلشىنىپ وتىرعاندار كIمدەر؟
قر بiلiم جانە عىلىم مينaيسترi ب.جۇماعۇلوۆ مىرزانىڭ نازارىنا
ساقتانا بiلمەگەن، قورعانا الماعان ەل نە بولادى؟ قور بولادى. "قور بولعانىڭىز" نە، جەر بەتiنەن مۇلدە جويىلىپ، قۇرىپ كەتەدi. بۇعان تاريح كۋا.
دارىندى ديپلومات، قوعام قايراتكەرi, كورنەكتi ساياساتكەر بولاتحان تايجان مارقۇم ايتىپ ەدi قاتتى بiر كۇيiنگەندە: "التى جاستاعى ويىن بالاسىن مىستان كەمپiر الداي الا ما؟ ارينە، الاڭعاسار بالانى مىستان كەمپiردiڭ قالاعان ۋاقىتىندا ءارi قالاي بولسا سولاي الدايتىنى دا ءمالiم. ءدال سول سياقتى، رەسەيi بار، قىتايى بار، اقش-ى بار، انگلياسى مەن اۆسترياسى بار، يتالياسى مەن فرانتسياسى بار، جالپى iشكi ساياساتى مەن سىرتقى ساياساتى مىعىم ەلدەر بiزدiڭ قازاقستاندى ارقادان قاعىپ قويىپ، قالاي بولسا سولاي الداپ سوعىپ جاتىر!" دەپ.
"الداپ جاتىر", "الداپ سوعىپ جاتىر" دەپ بۇل جەردە بولاتحان مارقۇم ايتىپ وتىر، ال ەندi بiزدiڭ iرiلi-ۇساقتى مەملەكەتتiك يدەولوگتارىمىز "...الدانىپ قالىپپىز", "...الداپ جاتىر ەكەن", "...الداپ سوعىپتى" دەپ ايتا الا ما؟ ەشۋاقىتتا ايتقان ەمەس جانە ايتپايدى دا! بiر عانا مىسال. قازاقستانعا رەسەيدiڭ 2 مىڭنان استام(!) بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى (تەلەارنا، گازەت، جۋرنال، راديو جانە ت.ت.) ەركiن تارايدى. قازاقستاننىڭ بارشا تۇرعىندارى، قالانىڭ تۇرعىندارى دا، دالانىڭ تۇرعىندارى دا ەڭ اۋەلi رەسەيدiڭ گازەت-جۋرنالدارىن وقيدى. قازاقستاننىڭ گازەت-جۋرنالدارىن سونان كەيiن عانا قارايدى (وندا دا قولى تيسە!). ەرتەلi-كەش رەسەيدiڭ تەلەارنالارىن كورەدi. نە كەرەك، ويىن دا، بويىن دا رەسەيدiڭ تەلەارنالارىنا قاراپ تۇزەيدi. وسىدان كەيiن قازاقستاندا ۇلتتىق يدەولوگيا، مەملەكەتتiك يدەولوگيا، وتاندىق يدەولوگيا جاساۋ مۇمكiن بە؟ ارينە، مۇمكiن ەمەس! قانداي يدەولوگيا جاساماڭىز، مەيلi ول يدەولوگياڭىزدىڭ ۋىعى التىن، كەرەگەسi كۇمiس بولسىن، ەشۋاقىتتا ورنىقپايدى. ورنىعا المايدى. رەسەيدiڭ 2 مىڭنان استام بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى الگi يدەولوگياڭىزدىڭ اياعىن اسپاننان كەلتiرiپ، بىت-شىتىن شىعارىپ، تالقاندايدى دا وتىرادى.
ليتۆا، لاتۆيا، ەستونيا، ۋكراينا، ارمەنيا، گرۋزيا، وزبەكستان، تاجiكستان، مولدوۆا، قىرعىزستان، تۇرiكمەنستان رەسەيدiڭ باق-تارىنا تىيىم سالدى: بۇل ەلدەردە قازiرگi كۇنi رەسەيدiڭ تەلەارنالارى دا كورسەتiلمەيدi, گازەت-جۋرنالدارى دا تاراتىلمايدى. جانە بۇلار "رەسەيدiڭ گازەت-جۋرنالدارى اعىلىپ كەلiپ، تەلەارنالارى ەركiن كورسەتiلiپ جاتقان كەزدە بiز ءوز ەلiمiزدە ءوزiمiزدiڭ وتاندىق يدەولوگيامىزدى، ءتول يدەولوگيامىزدى جاساقتاي المايتىنىمىزعا تولىق كوزiمiز جەتتi. سوندىقتان دا رەسەيدiڭ باق-تارىنىڭ بiزدiڭ ەلiمiزدە تاراتىلۋىنا تۇبەگەيلi تىيىم سالدىق!" دەپ اشىق مالiمدەدi.
مiنە، وسى ەلدەر جاساعان نارسەنi بiزگە نەگە جاساۋعا بولمايدى؟
قۇداي-اۋ، مۇنى ايتاسىز، قازiر وسىنى، ياكي رەسەيدiڭ باق-تارىنىڭ قازاقستاندا تارالۋىنا تىيىم سالا الماي پۇشايمان كەيiپتە وتىرعانىمىزدى، بۇل ماسەلە جونiندە تمد ەلدەرiنiڭ ەڭ سوڭىندا شاڭ قاۋىپ قالعان دارمەنسiز احۋالىمىزدى بiزدiڭ كەيبiر "قايراتكەرلەرiمiز" "بۇل - باسەكەدەن قورىقپاۋشىلىق، iلگەرi ۇمتىلۋشىلىق، پروگرەسس" دەپ تۇسiندiرە باستادى عوي. ءنازiر تورەقۇلوۆتىڭ جيi ايتاتىن "توڭقايما تۇسiندiرمە" دەگەنi دە، ءسiرا، وسى بولۋ كەرەك.
التى جاسار ويىن بالاسىن مىستان كەمپiردiڭ قالاۋىنشا الدايتىنىنداي قازاقستاندى دا قالاي بولسا سولاي الداۋعا بولاتىنىن، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ دا، iشكi ساياساتىنىڭ دا جۇيەسiز ءھام يەسiز ەكەنiن (ياكي، ۇلتتىق مۇددەنiڭ ەسكەرiلمەيتiنiن جانە ەسەپكە الىنبايتىنىن!) جاقسى بiلەتiن قىتاي سوڭعى كەزدەرi وزدەرiنiڭ قيمىلىن ۇدەتە تۇسكەندەي. مiنە، بiزدiڭ الدىمىزدا 12 وقۋلىق جاتىر. مۇنىڭ ءبارi - "قىتاي تiلi" وقۋلىعى. بۇل وقۋ قۇرالدارىنىڭ ءبارi دە قىتايدان، شىڭجاڭ وقۋ-اعارتۋ باسپاسىنان جارىق كورگەن. بۇل وقۋلىقتاردىڭ بارشاسى دا قازاق وقۋشىلارىنا، قازاق وقۋشىسى بولعاندا دا قازاقستانداعى قازاق وقۋشىلارىنا ارنالعان. سوندىقتان دا بۇل وقۋلىقتار قازاقشا ءارi كيريلليتسا حارپiمەن (اراب حارپiمەن ەمەس!) جازىلعان. ماسەلەن، بالاباقشاعا ارنالعان "قىتاي تiلiنiڭ" العىسوزiندە: "بالاباقشاعا ارنالعان "قىتاي تiلi" - قازاقستانداعى 5-7 جاستاعى بالالار ءۇشiن ارنايى قۇراستىرىلعان وقۋلىق. بۇل وقۋلىق قازاق بالالارىنىڭ جاندى سۋرەتتەر ارقىلى، قاراپايىم ءسوز-ءسويلەمدەر ارقىلى، قىزىقتى ويىن قيمىلدارى ارقىلى ولاردىڭ كiشكەنتايىنان باستاپ قىتاي تiلi جونiندە العاشقى تانىمى مەن اۋەستiگiن قالىپتاستىرىپ، قىتاي تiلiن ۇيرەنۋلەرi ءۇشiن نەگiز قالاۋىنا پايداسىن تيگiزەدi" دەپ اشىق جازىلعان.
بەسiنشi سىنىپقا ارنالعان "قىتاي تiلi" وقۋلىعىنىڭ العىسوزiندە بىلاي دەپ جازىلىپتى: "بۇل وقۋلىق قازاقستاننىڭ ورتا مەكتەبiنiڭ 5-سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان. وقۋلىققا بولiنەتiن ساعات سانىن قازاقستان ورتا مەكتەپتەرiنiڭ شەت تiلiن وقىتۋ ساعاتىمەن سايكەستەندiردiك". وسى "سايكەستەندiردiك" دەگەن سوزدەن ەرiكسiز سەكەم الدىق. سوندا قالاي؟ بۇلار قازاقشا "قىتاي تiلi" وقۋلىعىن جازۋ ءۇشiن قازاقستانمەن كەلiسiپ العان بولدى عوي؟ ايتپەسە، قالاي "سايكەستەندiرەدi"?
تەك بەسiنشi سىنىپقا قانا ەمەس، 9-سىنىپقا، 10-سىنىپقا، 11-سىنىپقا ارنالعان "قىتاي تiلi" وقۋلىقتارىنىڭ دا العىسوزدەرiن وقىپ شىقتىق. بارiندە دە وسىلاي: "...سايكەستەندiردiك". بۇل قازاقشا وقۋلىقتاردىڭ بارلىعى دا 2,5 مىڭ - 3 مىڭ دانامەن جارىق كورگەن. ونىڭ ۇستiنە، كەيبiر وقۋلىقتاردىڭ العىسوزiندە "وقۋلىقتى جازۋ بارىسىندا قولداۋ كورسەتكەن قازاقستاندىق ۇستازدارعا العىس ايتامىز" دەيدi. راس، قازاقستاندىق ۇستازداردىڭ اتى-ءجونi كورسەتiلمەگەن. وقۋلىقتاردىڭ جازىلۋىنا قازاقستاندىق ۇستازدار اتسالىسسا جانە وقۋلىقتار قازاقستاننىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا سايكەستەندiرە جاسالسا، دەمەك قىتايلىقتار بۇل وقۋ قۇرالدارىن قازاقستاننىڭ كەلiسiمiمەن شىعارىپ وتىرعان بولدى عوي؟ ايتپەسە، قىرۋار قارجىنى جەلگە ۇشىرىپ، قىتاي بەكەردەن بەكەرگە وقۋلىق شىعارا قويمايدى.
ءوزiمiزدiڭ زەرتتەپ بiلۋiمiزشە، ءدال قازiر قازاقستاننىڭ مەكتەپتەرiندە "قىتاي تiلi" وقۋلىقتارى وقىتىلمايدى. بiراق كەيبiر مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قىتاي مەن قازاقستاننىڭ اراسىندا وسى ماسەلە جونiندە ("قىتاي تiلi" وقۋلىقتارىن قازاقستان مەكتەپتەرiندە وقىتۋ جونiندە!) ءوزارا اڭگiمە بولعان سياقتى. راس، بۇل جەردە اڭگiمەنi باستاعان قىتاي كورiنەدi. ال قازاقستان قىتايعا ءۇزiلدi-كەسiلدi "جوق!" دەمەگەننەن كەيiن، قىتاي جاعى وقۋلىقتاردى بۇرقىراتىپ شىعارىپ جاتقانعا ۇقسايدى. وسىعان قاراعاندا قىتاي جاعى ءوز ايتقاندارىنىڭ ءتۇپتiڭ تۇبiندە ورىندالاتىنىنا سەنiمدi دە سياقتى.
ايتپاقشى، وسىدان ەكi اپتا بۇرىن قىتايدىڭ شىڭجاڭىنان الماتىعا مادەني ساپارمەن ارنايى قوناقتار كەلiپتi. بۇل قوناقتار جوعارىدا بiز ءسوز ەتكەن وقۋلىقتاردى الماتىداعى №48 ورتا مەكتەپكە تارتۋ ەتكەن...
****
بiز قىتاي تiلiن وقىپ-ۇيرەنۋگە قارسى ەمەسپiز. بiراق ءار نارسەنiڭ ءجونi بار. قازاقستاندا قىتاي تiلiن بالاباقشادا، مەكتەپتەردە وقىتۋدىڭ ەش ءجونi جوق دەپ بiلەمiز.
احمەت بايتۇرسىنوۆقا سۇيەنسەك، قازاقتىڭ بالاسى ەڭ اۋەلi قازاقتىڭ تiلiن بويىنا ابدەن سiڭiرۋi كەرەك، شەت تiلiن ۇيرەتۋدi تەك سودان كەيiن عانا (12-13 جاستان ارمەن قاراي) قولعا العان ءجون. ال بiزدە شە؟ ورىس تiلiن دە بالاباقشادان، اعىلشىن تiلiن دە بالاباقشادان باستايمىز. ەندi قىتاي تiلiن دە بالاباقشادان باستاساق، نەمiز قالادى؟!
"قىتاي تiلi" دەگەننەن شىعادى، بiزدiڭ ءدال وسى وقۋلىقتار جونiندە بiلiم جانە عىلىم مينيسترلiگiنە قويار ساۋالدارىمىز بار: قىتايداعى شىڭجاڭ وقۋ-اعارتۋ باسپاسى قازاقستان مەكتەپتەرiنiڭ 1-11 سىنىپتارىنا، قازاق بالاباقشالارىنا ارنالعان وقۋلىقتاردى نەگە مول تيراجبەن 2010 جىلدان بەرمەن قاراي بۇرقىراتىپ شىعارىپ جاتىر؟ وسى وقۋ قۇرالدارىنىڭ العىسوزiندەگi "بۇل وقۋلىق قازاقستاننىڭ ورتا مەكتەبiنiڭ 5-سىنىپ (نە بولماسا 9-سىنىپ، 10-سىنىپ، 11-سىنىپ...) وقۋشىلارىنا ارنالعان. وقۋلىققا بولiنەتiن ساعات سانىن قازاقستاننىڭ ورتا مەكتەپتەرiنiڭ شەت تiلiن وقىتۋ ساعاتىمەن سايكەستەندiردiك...وقۋلىقتى جازۋ بارىسىندا قولداۋ كورسەتكەن قازاقستاندىق ۇستازدارعا العىس ايتامىز" دەگەندi قالاي تۇسiندiرەسiزدەر؟ قىتايدان الماتىعا كەلگەن رەسمي وكiلدiڭ جوعارىداعى وقۋلىقتاردى قازاق مەكتەبiنە تارتۋ ەتۋiندە نەندەي سىر بار؟ جالپى، "قىتاي تiلi" وقۋلىقتارىن قازاقستان مەكتەپتەرiندە وقىتۋ جونiندە ەكi مەملەكەتتiڭ اراسىندا قاشان جانە قانداي اڭگiمە بولدى؟ وسى جونiندە اتالمىش مينيسترلiك گازەتiمiزگە جاۋاپ بەرەر دەگەن ۇمiتتەمiز.
****
قازاقستانداعى باستاۋىش مەكتەپتەردiڭ 1-سىنىبىنا ارنالعان جوعارىداعى "قىتاي تiلi" وقۋلىعىندا "مەنiڭ اتىم لۋڭ لۋڭ" دەگەن شاعىن سۋرەتتi ويىن-اڭگiمە بار. وسى اڭگiمەدەگi لۋڭ لۋڭ دەگەن قىتاي بالاسى - سونداي سۇيكiمدi, سونداي تارتىمدى، سونداي...
"ويىن-اڭگiمە عوي. وندا تۇرعان نە بار؟" دەۋiڭiز دە مۇمكiن. ويىنىمىز وسىلىپ قاپ جۇرمەسiن، بiزدiڭ ورىستانۋىمىز دا اۋەلگiدە ءدال وسىنداي سۋرەتتi كiتاپشالارداعى ۆولوديا، ساشا، داشا، ماشا، شۋرا دەگەن سۇيكiمدi ۇل-قىزداردى اسپەتتەۋدەن باستالماپ پا ەدi?!
«جاس الاش» گازەتى
