الماتى وبلىسى كەگەن اۋدانى توعىزبۇلاق اۋىلىنان كەزدەيسوق ولجا تابىلدى. بۇل تۋرالى بەلگىلى جۋرناليست، National Geographic Qazaqstan جۋرنالىنىڭ جوبا جەتەكشىسى ماقسات ياسىلبايۇلى ايتىپ بەردى.

ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل تاريحي جادىگەردى توعىزبۇلاق اۋىلىنىڭ شارۋالارى بيىل جاز ايىنىڭ باسىندا تاۋىپ الىپ، حابار بەرگەن. ارتىنشا جۋرناليست ەسكەرتكىشتىڭ قۇندىلىعىن انىقتاۋ ماقساتىندا تاريحشى-ارحەولوگتارمەن كەڭەسكەن.

«تاريحي ماڭىزى زور ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن سوڭ قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆقا حات جازىپ، زەرتتەۋ ماسەلەسىنە قولداۋ كورسەتۋدى سۇرادىم. پرەزيدەنتىمىز دەرەۋ كوميسسيا قۇرۋعا تاپسىرما بەرىپ، بۇل تاريحي جادىگەر «ەسىك» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني مۋزەي-قورىعىنا وتكىزىلدى. قازاندى تابىستاۋ ءراسىمى الاش زيالىسى قاپەز بايعابىلۇلىنىڭ 123 جىلدىق مەرەيتويى سالتاناتىندا توعىزبۇلاق اۋىلىندا ءوتتى. قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنا جانە مۋزەيدىڭ ماماندارىنا، دوسىم زىكىرياعا ەرەكشە العىس ايتقىم كەلەدى»، – دەدى ماقسات ياسىلبايۇلى.

ءوز كەزەگىندە «ەسىك» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني مۋزەي-قورىعىنىڭ مامانى دوسىم زىكىريا قازاننىڭ ولشەمدەرى جايلى ايتىپ بەردى.

«قۋىستاعانعا ورنالاسقان قولا قازاننىڭ ءبۇيىرى سىرتقا شىعىڭقى، دوڭەس كۇيىندە قۇيىلعان. قازاننىڭ بۇيىرىندە ەكى جاعىنان دوعا پىشىندەس، جۇمىر تۇتقالار ءسال كولبەۋ بۇرىشپەن ورناتىلعان. ول تۇتقالاردىڭ بىرەۋى ءبۇتىن، قازانعا ورناتىلعان كۇيىندە ساقتالسا، ەكىنشىسى تۇتقانىڭ ءبىر بولشەگى عانا تابىلدى. قازان تابانى شۇڭقىرلاۋ. قازاننىڭ ىشكى جانە سىرتقى بۇيىرلەرىنەن قۇيۋ كەزىندە پايدا بولعان ەكى قالىپتىڭ تۇيىسكەن تۇسىندا پايدا بولعان جىك كورىنەدى. مۇنداي جىك ەكى تۇتقانىڭ قازان بۇيىرىنە جاناسقان تۇسىنان جانە تاعاننىڭ قازاننىڭ تۇبىنە جاناسقان تۇسىنان دا بايقالادى. ەرنەۋى سىرتقا قاراي ءسال قايىرىلىپ، كولبەۋلەۋ ورنالاسقان. ازىرشە بولجام بويىنشا قازان تۇتاستاي قۇيىلعان دەپ ەسەپتەلىپ وتىر. كەيىننەن ءبىر بۇيىرىندە جاڭا اي تارىزدەس 19ح13 سانتيمەتر جارىق پايدا بولعان جانە ول ەكى تۇستان (سىرتى مەن ىشىنەن) قولامەن جامالعان»، – دەيدى مۋزەي مامانى.

ماماننىڭ ايتۋىنشا، قازاننىڭ ولشەمدەرى مىناداي: قازاننىڭ بيىكتىگى – 53 سانتيمەتر، تەرەڭدىگى – 36 سانتيمەتر، ديامەترى – 55-58 سانتيمەتر، ەرنەۋىنىڭ ەنى – 3 سانتيمەتر، ەرنەۋ قالىڭدىعى – 0,5-0,8 سانتيمەتر، تاعان بيىكتىگى (قيىلعان كونۋس پىشىندەس قۋىس تاعان) – 17 سانتيمەتر، تاعاننىڭ كەڭەيتىلگەن تومەنگى بولىگى – 23,5 سانتيمەتر، جىڭىشكەرىپ كەلەتىن جوعارعى تۇسى – 15 سانتيمەتر، تاعان قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى – 5-8 ميلليمەتر، ال تۇتقا (قۇلاق) ولشەمى – 14 ح 6 سانتيمەتر.

سالىستىرا كەتسەك، تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندەگى تايقازاننىڭ سالماعى – 2 توننا، سىيىمدىلىعى – 3 مىڭ ليتر، بيىكتىگى -1,60 مەتر، ديامەترى – 0,42 مەتر، تۇعىرىنىڭ بيىكتىگى – 0,54 مەتر، ديامەترى – 0,607 مەتر.

ايتا كەتەيىك، وسىعان ۇقساس قۋىس تاعاندى جانە ءارتۇرلى ولشەمدەگى قازاندار بۇگىنگە دەيىن الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنان (1936, 1953, 1956 جىلدارى), الماتى قالاسىنان (1930, 1956, 1977, 1984 جىلدارى), قىرعىزستاننان (1901, 1905, 1908 جىلدارى) تابىلعان. الايدا، «توعىزبۇلاق قازانى» تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە، جەتىسۋدان العاش رەت تابىلىپ وتىر جانە كولەمى مەن ءپىشىنى جاعىنان الدىڭعى تابىلعاندارعا ۇقساي بەرمەيدى.   سونداي-اق، مۋزەي ماماندارىنىڭ مالىمەتىنشە، بۇل كەزدەسەيسوق ولجالاردىڭ ءبارى دە ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى V-III عاسىرلار دەپ مەرزىمدەلەدى. وسىعان دەيىن قولا قازانداردىڭ 80-گە جۋىق تۇرلەرى تابىلسا ولاردىڭ اراسىندا ءۇش تاعاندى قازانداردىڭ ۇلەسى باسىم، ال مۇنداي قۋىس تاعاندى قازانداردىڭ ۇلەسى ازداۋ بوپ كەلەدى. «وسىعان دەيىنگى قول جەتكەن ارحەولوگيالىق دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ قۋىس تاعاندى قازانداردىڭ تارالۋ ايماعى الماتى وبلىسى جانە قىرعىزستاننىڭ ىستىقكول ايماعى، مۇمكىن قحر-نىڭ شىڭجاڭ ايماعى دەپ ايتا الامىز»، – دەيدى مۋزەي قىزمەتكەرلەرى.

دەرەككوز: tengrinews.kz

Abai.kz