قۋاندىق شاماحايۇلى: «كەمبريدج ءبىلىم بەرگەنىمەن، قۇداي جاراتپاعان دارىندى دارىتا المايدى»
قر مادەنيەت قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، ادەبيەتتانۋ سالاسىنىڭ دوتسەنتى، مادريدتەگى حالىقارالىق جۋرناليستەر ۇيىمىنىڭ مۇشەسى-حالىقارالىق جۋرناليست قۋاندىق شاماحايۇلىمەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنىپ وتىرمىز.
- قۋەكە، موڭعوليادا ەرجەتكەن ازاماتسىز. ول ەلدىڭ دەموكراتيالىق ۇدەرىسىنىڭ باس كەزىنە دە كۋا بولعان شىعارسىز. دەموكراتيانى ەركىن باق جۇيەسىنسىز ەلەستەتۋ قيىن، موڭعوليالىق جۋرناليستيكا بىزدىكىمەن سالىستىرعاندا قانداي دەڭگەيدە؟ بيلىككە ىقپالى قانداي؟ قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ قاۋقارى شە؟ ول جاقتا قازاقتىلدى جۋرناليستيكانىڭ داۋىسى شىعا ما؟
قر مادەنيەت قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، ادەبيەتتانۋ سالاسىنىڭ دوتسەنتى، مادريدتەگى حالىقارالىق جۋرناليستەر ۇيىمىنىڭ مۇشەسى-حالىقارالىق جۋرناليست قۋاندىق شاماحايۇلىمەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنىپ وتىرمىز.
- قۋەكە، موڭعوليادا ەرجەتكەن ازاماتسىز. ول ەلدىڭ دەموكراتيالىق ۇدەرىسىنىڭ باس كەزىنە دە كۋا بولعان شىعارسىز. دەموكراتيانى ەركىن باق جۇيەسىنسىز ەلەستەتۋ قيىن، موڭعوليالىق جۋرناليستيكا بىزدىكىمەن سالىستىرعاندا قانداي دەڭگەيدە؟ بيلىككە ىقپالى قانداي؟ قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ قاۋقارى شە؟ ول جاقتا قازاقتىلدى جۋرناليستيكانىڭ داۋىسى شىعا ما؟
- 1985 جىلعا دەيىن كەڭەس ءباسپاسوزىنىڭ ۇلگىسى نەگىزىندە دامىعان مونعول جۋرناليستيكاسى شيرەك عاسىرلىق قىسقا مەرزىمدە تانىلماستاي وزگەردى. 1989 جىلى ءوزىم دەلەگات رەتىندە قاتىسقان دارىندى جاستاردىڭ رەسپۋبليكالىق كەڭەسىندە ەلدىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى، سول تۇستاعى اسكەري-جۋرناليست تس.ەلبەگدورجىنىڭ ۇندەۋ تاستاۋىمەن باستالىپ، 1990 جىلى ناۋرىزدا بەيبىت جولمەن جەڭىسكە جەتكەن دەموكراتيالىق رەۆوليۋتسيانىڭ باسى-قاسىندا بولعانىم راس. وسى ءبىر ءدۇبىرلى قوزعالىستان كەيىن مونعول قوعامى جاپپاي جاڭارىپ، دامۋدىڭ تىڭ ءارى ەركىن جولىنا ءتۇستى. باق سان جاعىنان كۇرت ءوسىپ، 3-4 ەسەگە دەيىن كوبەيدى. بۇگىنگى مونعول باسىلىمدارى قوعامدىق-ساياسي جالپى ۇلتتىق ساپالى ءباسپاسوز جانە «سارى» گازەتتەر دەگەن ەكى ءىرى توپقا ءبولىنىپ وتىر. وندا ەشبىر گازەت مەملەكەتتىك نىسانعا جاتقىزىلمايدى، 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا جاپپاي جەكەشەلەندىرىلگەن. زاڭ بويىنشا ۇكىمەتتىڭ ءباسپاسوز ىسىنە ارالاسۋىنا تيىم سالىنادى. وكىنىشكە قاراي شۋ كوتەرۋ ارقىلى بيزنەس جاساۋدى كوزدەيتىن سارى گازەتتەر مونعوليا مەرزىمدى ءباسپاسوزىنىڭ 60 پايىزىن قۇراۋمەن قاتار ەلدىڭ اقپارات كەڭىستىگىندە ەلەۋلى ورىن يەلەنىپ وتىر.
ەلدە ءداستۇرلى تاريحي باسىلىمدار مەن دەموكراتيالىق ۇلتتىق گازەتتەر ساپالى توپقا جاتقىزىلادى ءارى وقىرماندار اراسىندا بەدەلدى، ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ وتىر. ەلدەگى ءداستۇرلى باسىلىمداردىڭ ءبىرى - «ۇنەن» گازەتى. 1925 جىلى كوكەك ايىنىڭ 24-نەن باستاپ وسىنداي اتپەن شىعارىلعان گازەتتىڭ 80 جىلدىق تاريحى بار. 1980-جىلدارى گازەتتىڭ تارالىمى 200 مىڭعا جاقىنداعان. (ۇزىن سانى ەكى-اق ميلليوندى قۇرايتىن ەل ءۇشىن بۇل ايتارلىقتاي ءىرى كورسەتكىش) مونعول جۋرناليستيكاسىنىڭ حاس شەبەرلەرى مەن مايتالمان قالامگەرلەرى وسى گازەتتىڭ قازانىندا قاينادى. بۇگىندە ەلدە تۇراقتى شىعارىلاتىن كۇنەدەلىكتى 7 گازەتتىڭ ءبىرى دە، ىقپالدىسى دا وسى «ۇنەن». گازەتتە قۇقىقتىق، جۋرناليستىك زەرتتەۋ، جەدەل اقپارات قىزمەتى، ساياسات، سىرتقى قاتىناس، ەكونوميكا، الەۋمەتتىك، تانىم، كوممەرتسيالىق، ديزاين جانە ونلاين دەگەن ارنايى ءىرى بولىمدەر جۇمىس ىستەيدى. قازىرگى تاڭدا ەلدىڭ 21 ايماعى مەن قالاسىندا، 329 اۋدانىندا، 2015 اۋلىندا جانە شەت ەلدىڭ 21 قالالارىندا تۇراقتى وقىرماندارى بار.
1929 جىلدان بەرگى تاريحى بار ەجەلگى گازەتتەردىڭ ءبىرى - قازىرگى «ۋلاانبااتار تايمس». 90-جىلدارداعى دەموكراتيالىق قوزعالىس تۇسىندا ونىڭ اتاۋى «ۋلاانبااتار» بولدى. وسى كەزدە گازەت ءوزىنىڭ «ۋلاانبااتارىن ۇدەش» اتتى سەرىكتەس گازەتىمەن قاتار «التان بوسگو»، «نۇگەل بۋيان» سەكىلدى قوسىمشا باسىلىمدارىن شىعاردى. سونداي-اق ەل تاريحىندا تۇڭعىش رەت ا-3 فورماتپەن 64 بەتتىك تانىمدىق ارنايى ساندارىن جارىققا شىعارۋى ارقىلى ەلدىڭ جۋرناليستيكاسىنا جاڭا لەپ اكەلگەن. 1999 جىلدان باستاپ وقىرمانداردىڭ دەمالىسىنا ارنالعان «حۇرەە حەمنەل»، ساتيرالىق «حۇرەە تونشۋل» جانە جارنامالىق «حۇرەە زار» اتتى ءۇش سەرىكتەس گازەت شىعاردى. 2001 جىلدان باستاپ 8 بەتپەن اپتاسىنا 5 رەت شىعارىلىپ كەلەدى. گازەتتىڭ 9 بولىمىندە 60 قىزمەتكەرى بار جانە جەكە باسپاحاناسى جۇمىس ىستەيدى. گازەتتىڭ باستى ماقساتى - ەل استاناسىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن كورسەتكەن اقپاراتتاردى حالىققا جەدەل جەتكىزۋ. اقپاراتتىق جاڭالىقتار، شولۋلار، رەپورتاجدار، ينتەرۆيۋلەر تۇراقتى جاريالانسا، ارا-تۇرا پروبلەمالىق ماقالالارعا، پورترەت وچەركتەرگە، جولساپار ەسسەلەرگە دە كەڭ ورىن بەرەدى.
ەلدەگى كۇندەلىكتى گازەتتەردىڭ ءبىرى - «مونگولىن مەدەە» 1998 جىلدان بەرى شىعارىلىپ كەلە جاتقان جاس باسىلىم بولعانىمەن ەلدىڭ بارلىق پروبلەمالارىنا قوعامدىق-ساياسي تۇرعىدان جان-جاقتى قارايدى، بارلىق الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مۇددەسىن ءبىر دەڭگەيدە بەينەلەۋگە تىرىسادى، پىكىرالۋاندىعىن قاستەرلەيدى. حالىقتىڭ مىنبەرى بولا وتىرىپ، ولاردىڭ ءۇنىن ۇكىمەتكە جەتكىزۋدى وزدەرىنىڭ باستى ماقساتى ەتەدى. گازەتتىڭ تۇراقتى ايدارلارى - «جاڭا ساننىڭ 60 جولى»، «ءىزى سۋىماعان جاڭالىقتار»، «Top news»، «پارتيا، قوزعالىستار ءومىرى»، «سەنساتسيا»، «كىمنىڭ كىمى»، «ەركىن مىنبەر»، «اپتا ساياساتى» ت.س.س. الايدا، ەلدىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى، پروفەسسور زۇلكاپىل ماۋلەتۇلىنىڭ مالىمدەۋىنشە، اتالمىش گازەتتىڭ وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا اقپاراتتىق سىيىمدىلىعى ناشار، تاقىرىپتىق اياسى تار، جانرلار ءتۇرى از جانە ءبىرشاما ساياسيلانعان باعىتتاعى باسىلىم.
مونعولياداعى ۇلتتىق كۇندەلىكتى گازەتتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى تارالىممەن شىعاتىنى - «ءودرين سونين». تارالىمى جاعىنان ەلدەگى ەڭ ءىرى «سارى» گازەتتەر - «سەرۇۇلەگ»، «ءحۇمۇۇس» اتتى اپتالىقتار عانا وسى گازەتتىڭ الدىندا تۇر. 2000 جىلدان بەرى بىرنەشە مارتە جىلدىڭ ۇزدىك گازەتى اتانعان. «ادام قۇقىن قورعاۋشى» دەگەن جىلدىق سىيلىققا يە بولعان. اپتاسىنا 6 رەت 16 بەتپەن، ا2 فورماتپەن جارىق كورەدى، بارلىق ماتەريالدارىنىڭ 40 پايىزى جارنامادان تۇرادى. قۇرىلىمى جاعىنان باتىستىق ءىرى گازەتتەردىڭ ۇلگىسىمەن ۇيىمداستىرىلعان، جالپى الەمدىك ستاندارتقا ساي باعىتتاعى گازەت. مينۋتىنا 200 دانا گازەت سانىن باسۋعا قۋاتى جەتەتىن جەكە باسپاحاناسى بار. «ءودرين سونين» - ءوز ماتەريالدارىن «ساياسات»، «دەرەك، وقيعا»، «الەم جاڭالىقتارى»، «بۇل تۋرالى» سەكىلدى تۇراقتى تاقىرىپتارعا جىكتەلگەن بەتتەرگە ءبولىپ ورنالاستىرادى. تاقىرىپتارىنىڭ ارناسى كەڭ ءارى اقپاراتتاردى ءادىل ءارى جەدەل تاراتاتىن، بارلىق جانرلاردى تولىق پايدالانۋعا تىرىساتىن ەلدەگى ساناۋلى ساپالى گازەتتەردىڭ بىرەگەيى.
ەلدەگى كۇندەلىكتى شىعارىلاتىن ساپالى ءارى اسا ىقپالدى گازەتتەردىڭ ءبىرى - «ءونوودور». 1991 جىلدان باستاپ شىعارىلىپ كەلگەن «اردىن ەرح» گازەتىنىڭ مۇراگەرى. ەلدە قابىلدانعان «ءباسپاسوز اقپارات بوستاندىعى تۋرالى» زاڭ بويىنشا قايتا جاساقتالىپ، 1996 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ «ءونوودور» (بۇگىن) دەگەن اتاۋعا يە بولدى. گازەتتىڭ تارالىمى 140 مىڭ، ياعني، جازىلۋشىلاردىڭ سانى جاعىنان كۇندەلىكتى 7 گازەتتىڭ ىشىندە الداعى ءۇشىنشى ورىندا. اپتانىڭ ءار كۇنىندە شىعاتىن ساندارىنىڭ بەتتەرى 8-32 ارالىعىندا. جەكسەنبىلىك «Weekend» اتتى قوسىمشا گازەتى بار. بارلىق ماتەريالدىڭ 40 پايىزى جارنامادان تۇرادى. قوعامدىق، الەۋمەتتىك بارلىق سالانى قامتىعان تاقىرىپتار بويىنشا جۋرناليستيكانىڭ ءارتۇرلى جانرلارىنان تۇراتىن تارتىمدى تۋىندىلارى ارقىلى وقىرمانداردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن گازەت. بيلىك پەن حالىق اراسىندا شىنايى كوپىر بولۋمەن قاتار قوعامدا، الەۋمەتتىك ورتادا تەپە-تەڭدىكتى ساقتاي بىلەدى. پروبلەمالىق، سىني باعىتتاعى ماتەريالدارعا كوپ ورىن بەرەدى.
مونعوليادا 1996 جىلدان باستاپ ينتەرنەت قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا دەندەپ ەندى. جۋرناليستيكادا ينتەرنەتتىڭ كەڭ ءورىس الۋى شەت ەلدەن اقپارات الۋعا، باق-دىڭ ەلەكتروندىق جۇيەسىن جاساۋعا جانە Web site جۇيەسىن قۇرۋعا، ءوز ەلىنىڭ جاڭالىقتارىن الەم جۇرتشىلىعىنا كەڭىنەن جەدەل تاراتۋعا، ماركەتينگ جۇيەسىن كەڭەيتۋگە جاڭا مۇمكىندىك جاسادى. قازىر اتالمىش ەلدىڭ بارلىق اقپارات قۇرالدارى مەن گازەت-جۋرنالدارىنىڭ ونلاين ۇلگىسى بار.
مونعوليا جۋرناليست ماماندارىن الەمدىك ستاندارت بويىنشا حالىقارالىق دەڭگەيدە دايارلاۋ، باق جۇيەسىن عىلىمي-زەرتتەۋ جاعىنان دامۋشى ەلدەر اراسىندا العا شىعىپ وتىر. مونعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە جۋرناليست ماماندارىن وقىتۋ ءىسى 1960 جىلدان باستاپ قولعا الىنعان. 1962 جىلى اتالمىش وقۋ ورنىنىڭ قوعامتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ بازاسىندا جۋرناليستيكا كافەدراسى اشىلدى. 1990 جىلدان كەيىن جۋرناليست دايارلايتىن وقۋ ورىندارىنىڭ سانى كۇرت ءوستى. 2005 جىلعى مالىمەت بويىنشا ەلدىڭ 19 جەكەمەنشىك، 4 مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت، ينستيتۋت، كوللەدجدەرىندە جۋرناليست ماماندارىن وقىتىپ جاتىر. 1998 جىلدان باستاپ جۋرناليست-ۇستازدار حالىقارالىق «سوروس» قورىنىڭ دەمەۋشىلىگىمەن «جۋرناليستىك ءبىلىم بەرۋدىڭ قازىرگى جاعدايى، الداعى باعىتى»، «جوو-دا جۋرناليستيكانى وقىتۋدىڭ مازمۇنىن جەتىلدىرۋ جولدارى» سەكىلدى جوبالار جاساپ، جۇزەگە اسىرۋلارىنىڭ ارقاسىندا مونعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە (مۋيس) قولدانىستاعى وقۋ جوسپارلارى، باعدارلامالار، پاندەر انىقتامالارى جاڭاشا جەتىلدىرىلىپ، الەمدىك ستاندارتقا سايكەستەندىرىلدى. ناتيجەسىندە جۋرناليستىك جوعارى ءبىلىم بەرەتىن بارلىق ينستيتۋتتار ءبىر ءىزدى ستاندارتقا كوشىرىلدى.
جۋرناليستيكا عىلىمى بويىنشا فيلوسوفيا دوكتورلارى (PhD) مەن عىلىم دوكتورلارىن (ScD) دايارلاپ، ەڭبەكتەرىن قورعاتاتىن ديسسەرتاتسيالىق كەڭەس پروفەسسور زۇلكاپىل ماۋلەتۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن مونعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بازاسىندا جۇمىس ىستەيدى. عىلىمي جۋرنال جانە ارنايى باسىلىمداردىڭ سىرتىندا وقۋلىقتار، وقۋ قۇرالدارى، مونوگرافيالار باستىرىپ جارىققا شىعارادى. سونداي-اق، مونعوليا جۋرناليستەرىنىڭ ەكى وداعى مەن جەكە ءباسپاسوز ينستيتۋتى جۋرناليستەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ، قايتا دايارلاۋ ماقساتپەن قىسقا جانە ۇزاق مەرزىمدىك وقىتۋ سەمينارلارىن تۇراقتى ۇيىمداستىرىپ كەلەدى.
مونعول جۋرناليستەرىنىڭ ورتاق باسىلىمى - «سەتگۇۇلچ» (جۋرناليست) جۋرنالىنىڭ نەگىزى 1972 جىلى قالانعان. جۋرناليستەردىڭ شەبەرلىكتەرىن شىڭداۋعا، بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋلەرىنە كومەكتەسۋدى، جۋرناليستيكا سالاسى بويىنشا جازىلعان تۋىندىلاردى كوپتىڭ كادەسىنە جاراتۋدى، كاسىبي ۇيىمداردىڭ، وقۋ ورىندارىنىڭ قىزمەتىن، تىڭ ىزدەنىستەرىنىڭ جەمىسىن ناسيحاتتاۋدى ماقسات ەتەتىن «سەتگۇۇلچ» جۋرنالى ەلدەگى اقپاراتتىق-تانىمدىق بىرەگەي باسىلىم.
موڭعوليالىق جۋرناليستيكانى بىزدىكىمەن سالىستىرعاندا قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىن جوعارىداعى دەرەكتەر ارقىلى باجايلاي بەرۋگە بولاتىن شىعار. ال، بيلىككە ىقپالى قانداي دەگەنگە كەلەتىن بولساق، ولار كادىمگىدەي «ءتورتىنشى بيلىك» رەتىندە تەڭ دارەجەلى ارىپتەس. سوندىقتان دا، قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ قاۋقارى ايتارلىقتاي مىقتى. ول جاقتاعى قازاقتىلدى جۋرناليستيكانىڭ داۋىسى تىم ءالسىز. شىناي راحمەتۇلى، اسقار شايمەردەن (اتاتانىم), سۇراعان راحمەتۇلى سىندى ءبىرلى-جارىم ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا ىلدەبايلاپ، ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ وتىر.
- مەنىڭ شامالاۋىمشا، قازاقستانداعى كازىر كورىنە باستاعان جاس قازاق جۋرناليستەردىڭ سەكسەن پايىزى موڭعوليادا تۋىلعاندار، مۇنىڭ سىرى نەدە؟
- ونىڭ سىرىنا ءۇڭىلىپ كورمەگەن ەكەنمىن. دەگەنمەن، بولجام جاساۋعابولاتىن شىعار. بالالارىنىڭ ماماندىق تاڭداۋلارىنا كوبىنەسە اتا-انالارى ىقپال ەتىپ جاتادى عوي. بالكىم، مونعولياداعى جۋرناليستيكانىڭ قارقىندى دامۋى مەن زور بەدەلىن، شىن مانىندە، بيزنەس پەن رۋحاني مادەنيەتتى قاتار ۇستانعان ەرەكشە ينستيتۋت رەتىندە قالىپتاسقاندىعىن كورگەن ازاماتتار بالالارىنىڭ بولاشاعىن وسى سالامەن بايلانىستىرۋدى ءجون سانايتىن شىعار. ونىڭ سىرتىندا، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلگە ورالعان جەرلەستەرىمىزدىڭ دەنى ۇلتشىل ازاماتتار ەكەندىگىن دە ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. ولار بالالارىنىڭ قازاق جەرىندە ءوز بولمىسىن ساقتاپ قالۋى ءۇشىن عانا مەملەكەتتىك قىزمەتتەرى مەن جەكە بيزنەستەرىن قۇرباندىققا شالىپ، تاريحي وتانىنا ورالعان. شەتەلدەن كەلگەن كەز-كەلگەن قازاقتىڭ ەلدەگى شىنايى احۋالدى كورگەندە، الىپ-ۇشقان كوڭىلى ءاپ ساتتە سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، ەكىۇداي كۇي كەشەتىنى بار. ەلدەگى قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل ءحالى، قۇلدىق سانانىڭ ءزىل باتپان سالماعى، جەمقورلىق پەن ادىلەتسىزدىك جايلاعان كولەڭكەلى كورىنىستەر ءتىپتى اشىندىرىپ تا جىبەرەدى. سوندىقتان، بالالارىنا سونىڭ بارىمەن ىمىراسىز كۇرەسۋدى اماناتتايتىن شىعار. ال، مەنىڭ ءوز بالام ماشينا جاساۋ ينجەنەرى ماماندىعىن تاڭداعان.
- قالاي ويلايسىز، ءبىزدىڭ ەلدە دەموكراتيالىق قازاقتىلدى باق پەن تاۋەلسىز جۋرناليستيكا قالىپتاستى ما؟ تاۋەلسىز جۋرناليست رەتىندە كىمدى اتاي الاسىز؟
- بەلگىلى دەڭگەيدە قالىپتاسىپ وتىرعاندىعىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ايتالىق، كەشە عانا بيلىكتىڭ ءوز ورتاسىندا ءجۇرىپ، دارەجەسى جوعارى لاۋازىمىنان گورى ءتول ماماندىعىن ارتىق ساناپ، وتكىر ماقالالارىمەن مايدان اشقان جۋرناليست-ساياساتكەر التىنبەك سارسەنبايۇلىن دەموكراتيالىق جۋرناليستيكانىڭ نەگىزىن قالاۋشى دەۋگە نەگە بولمايدى؟ ءتىپتى، ادىلەتتىلىك پەن شىندىقتىڭ جولىندا ەسىل ازامات، قايسار دەموكرات قۇربان بولعان جوق پا؟! سول سياقتى مارات قابانباي، باتىرحان دارىمبەت، نۋري مۋفتاح، ارميال تاسىمبەكوۆ دەگەندەي سوزا بەرسەك، بۇل ءتىزىمنىڭ ءوزى سالا قۇلاشقا جەتەتىن شىعار. بۇگىنگى كۇنى ەرمۇرات باپي، سەرعازى مۇحتاربەك، ءامىرجان قوسانوۆ، ءشارىپ قۇراقباەۆ، قازىبەك يسا، جانبولات ماماي، ينگا يمانباي سەكىلدى كوپتەگەن جۋرناليستەردىڭ مويىندارىنا قىل بۇراۋ سالسا دا شىندىقتى ايتۋدان تانبايتىندارىنا كەپىلدىك بەرۋگە بولادى. بىراق، كوپ جاعىنان كەنجەلەپ كەلە جاتقاندىعىمىزدى ايتپاۋ تاعى كۇنا.
- ەلدەگى ءباسپاسوزدىڭ 7 پايىزى عانا قازاقتىلدى كورىنەدى، راس پا؟
- ءوز ەلىمىزدە تۇرىپ، ورىس ءتىلدى وتاندىق ءباسپاسوز بەن رەسەيلىك گازەت
جۋرنالداردان اياق الىپ جۇرە المايتىنىمىزعا قاراعاندا سول دەرەك راس شىعار دەگەن ۇرەيلى وي سانادا سۋماڭداي بەرەدى.
- قازاقتىلدى جۋرناليست قانا ەمەسسىز، سول سالانىڭ زەرتتەۋشىسىز دە. ەلدەگى ەكى ءتىلدى جۋرناليستيكانى ءبىر بىرىمەن سالىستىرىپ سيپاتتاڭىزشى.
- بۇل نەگىزى، بىرەر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتقا جۇك بولارلىقتاي سالماقتى ءارى وزەكتى ماسەلە. جۋرناليستيكا اينالىپ كەلگەندە، قوعامدىق ءومىردى شىنايى بەينەلەيتىن اينا ىسپەتتى دۇنيە عوي. سوندىقتان، قوعام قانداي بولسا، جۋرناليستيكا دا ءدال سولاي. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، ەكى ءتىلدى جۋرناليستيكانى بولە-جارىپ قاراۋعا كەلمەيتىن تۇستارى دا بار. جالپى ايتقاندا، قازاقستانداعى ءبىرتۇتاس جۋرناليستيكانىڭ ورىس ءتىلدىسىن زور، قازاقتىلدىسىن قور ساناۋ ەش قيسىنسىز. ەكەۋى دە ءبىر دەڭگەيدە. ورىس ءتىلدىسىنىڭ بار ارتىقشىلىعى - بيلىكتەگى «بيزنەسمەن-شەنەۋنىكتەردىڭ» ولارعا بۇيرەكتەرى بۇرىپ، استىرتىن قولداۋ كورسەتىپ تۇراتىندىعىندا عانا.
ايتالىق، جارنامالىق ماتەريالداردى، تاپسىرىستىق ماقالالاردى، ءارتۇرلى PR جازبالاردى، وزدەرىنىڭ يميدجدەرىن قالىپتاستىراتىن نەمەسە كلانارالىق قاقتىعىستاردا ءبىر-بىرلەرىن قارالايتىن دۇنيەلەردى سولارعا اپارىپ تىقپالايتىندارى ءورىستىلدى گازەتتەردى كەرەمەت وقىلىمدى ءارى تارتىمدى ەتىپ كورسەتىپ جاتۋى ابدەن مۇمكىن. قۇلدىق سانانىڭ شىلاۋىنان شىعا الماعان سول ازعانا بيلەۋشى توپ وزدەرىنشە قازاقتىلدى باسپاسوزگە عانا ەمەس، ەلدىڭ تيتۋلدى ۇلتىنا مۇرىندارىن شۇيىرە قارايتىندارى بارىمىزگە بەلگىلى جايت. قوعامداعى وسىنداي كەرى پسيحولوگيا وزگەرمەيىنشە، ولاردى قازاقتىلدى باسپاسوزبەن ساناساتىن جاعدايعا جەتكىزۋ قيىن.
تاعى ءبىر ماسەلە، ەلدەگى بارلىق اقپارات تەك قانا ورىس تىلىندە تاراتىلاتىندىعىندا. ۇكىمەت وتىرىستارى، پارلامەنت جينالىستارى دەيسىڭ بە، بارلىق رەسمي ءىس شارالار ورىس تىلىندە وتكىزىلەتىندىگى قوعامدى جاپپاي جات جۇرتتىڭ تىلىندە تاراتىلاتىن باسپاسوزگە تاۋەلدى ەتۋگە اكەلىپ سوقتىرادى. مۇنىڭ وزگە دە سان قىرلى فاكتورلارى بار. ونىڭ ءبارىن اشىپ كورسەتۋ ءۇشىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋ كەرەك. ءوز باسىم قازىرگى تاڭدا وزگە سالادا ءجۇرمىن.
بۇگىندە ۇكىمەت تەندەرىنەن قارجى الىپ وتىرعان، ءباسپاسوز سالاسىنىڭ وسىنداي كۇردەلى ماسەلەلەرىن زەرتتەپ تۇجىرىمداۋدى مويىنىنا العان ەلدەگى بىردەن ءبىر ۇيىم - پروفەسسور نامازالى وماشەۆ باسقاراتىن جۋرناليستيكا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى. ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى دە اي قاراپ وتىرماعان شىعار. نەگىزى وسىنداي ماسەلەلەرمەن اينالىسۋ سولاردىڭ ابزال بورىشتارى. تىم قۇرىعاندا، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن الىپ وتىرعان قارجىلارىن اقتاۋ ءۇشىن ارەكەت جاسايتىندىقتارىنا سەنگىم كەلەدى.
- قازاقتىلدى ساراپتامالىق ءباسپاسوزدىڭ دارمەنى قانشالىقتى؟
- ساراپتاما جاساۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن زاڭدىق كەپىلدىك پەن اقپارات الۋ جانە ونى تاراتۋ بوستاندىعىنىڭ شىنايى تەتىكتەرى كەرەك. ىشكى، سىرتقى جانە ساناداعى تسەنزۋرا اتاۋلىنىڭ بارىنەن ارىلعان ابزال. ول ءۇشىن ساراپتامالىق جانردىڭ ەڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى بولىپ تابىلاتىن جۋرناليستىك زەرتتەۋگە توقتالايىق. جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ بۇلجىمايتىن راس دەرەككە نەگىزدەلەتىندىگىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، باستى ەرەكشەلىگى - ماسەلەنىڭ استارىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، ونىڭ قىر-سىرىن تولىقتاي اشىپ كورسەتەتىندىگىندە. مىسالى، ۇكىمەت ورنى ەلدەگى شارۋاشىلىق نىسانداردىڭ كىرىستەرىنە سالىناتىن سالىق تۋرالى زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋدى ۇسىنىپ، ونى پارلامەنت ارقىلى بەكىتتىرىپ الدى دەلىك. زاڭعا نەگە وزگەرىستەر قاجەت بولدى، كىمنىڭ مۇددەسى كوزدەلىپ وتىر، ونىڭ ارتىندا كىم تۇر؟ - دەگەندى قازبالاپ، سەبەبىن تولىقتاي تابۋعا زەرتتەۋ باعىتتالۋعا ءتيىس. ول ءۇشىن جۋرناليست زاڭداعى وزگەرىستەر ءبىرلى-ەكىلى كومپانيا نەمەسە ازعانا توپتار ءۇشىن پايدالى قۇقىقتىق احۋال قالىپتاستىرۋى ىقتيمال دەگەن بولجام جاساپ الىپ، ونى دالەلدەۋدى ماقسات ەتەدى دەگەن ءسوز.
جۋرناليستىك زەرتتەۋ بەلگىلى ءبىر ماسەلەنىڭ وزگەشە تۇستارى مەن ۇقساستىقتارىن سالىستىرىپ، ءمانىن انىقتاۋدى ماقسات ەتەدى. ماسەلەن، بانكتەردى بانكروتقا ۇشىراتۋ ءۇردىس ءار ساتىلاپ، ۇكىمەت ورنىنىڭ شەشىمىمەن جاسالىپ كەلگەن بولسا، ونى تەرەڭدەپ زەرتتەۋ ارقىلى وعان كىنالى قۇرىلىم با، الدە، اتقارۋشى بيلىكتىڭ كەرى ارەكەتىنىڭ قايتالانۋى ما؟ - دەگەندى وبەكتيۆتى تۇردە انىقتاۋعا بولادى.
جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ كۇش-قۋاتى-الەۋمەتتىك تومەنگى توپتارعا، باسپاناسىزدارعا، جۇمىسسىزدارعا جاناشىر بولىپ، شىنايى اقپارات بەرۋمەن قاتار ولاردىڭ ساناسىنا سەنىم ۇيالاتا الاتىندىعىندا. وسى ماعىناسىنا ساي جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ تاقىرىبى تومەندەگى باستى فاكتورلاردى ءوز بويىندا ساقتايدى:
- جۇرتشىلىقتىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرۋ، قاجەتتىلىگىنە ساي كەلۋ;
- ساياسي، قوعامدىق ماڭىزدىلىعى جوعارى، ەلدىڭ پسيحولوگياسىنا ىقپال ەتەرلىكتەي اۋقىمدى بولۋ;
- ادامدارعا ءاربىر وزگەرىستى، جاڭا بەتبۇرىستى ءوزىمىز جاساي الامىز دەگەن سەنىم تۋدىرۋ.
ولاي بولسا، جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ باستى وبەكتىلەرى تومەندەگىلەر بولماق:
- ۇكىمەت ورنى;
- ساياسي ۇيىمدار;
- سىرتقى قاتىناس;
- قارۋلى كۇشتەر جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك;
- ءىرى بيزنەس ورىندارى، وليگارحتار;
- ءبىلىم بەرۋ سالاسى;
- الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ.
ونىڭ سىرتىندا پاراقورلىق، سىبايلاس-جەمقورلىق سەكىلدى ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن تىكەلەي بايلانىستى ىستەر جان-جاقتى قاراستىرىلادى. جۋرناليستىك زەرتتەۋ قۇپيا قىلمىستاردى اشكەرەلەپ سىناعانىمەن، ول - سوت ەمەس، سوندىقتان، ەشكىمدى ايىپتاۋعا، جازالاۋعا قاقىسى جوق. باستى قىزمەتى - بەلگىلى ءبىر ارەكەتتىڭ سالدارىن، كەلتىرگەن زيانىن ىزدەستىرىپ تاۋىپ، ونى ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەپ، جۇرتتىڭ نازارىنا ۇسىنۋ عانا. ماسەلەنى ءتيىمدى شەشۋدىڭ جولدارىن جۋرناليستىك زەرتتەۋ كورسەتۋى دە مۇمكىن. الايدا، ونىسى - ءجۋرناليستىڭ ساياسي كوزقاراسى ەمەس، تەك ءارتۇرلى كوزدەردەن الىنعان اقپاراتقا عانا نەگىزدەلەدى.
ولاي بولسا، قازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ دارمەنى قانشالىقتى ەكەندىگىن وسى تالاپ تۇرعىسىنان قاراساڭىز، ءبارى بەلگىلى بولاتىن شىعار.
- قازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ دەرتى نەدە؟
- دەربەستىك پەن بىلىكتىلىكتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. سونىمەن قاتار جاعىمپازدىقتىڭ، جالتاقتىقتىڭ تىم بەلەڭ الۋى. ەڭ ۇلكەن قاسىرەت كوبىنەسە سالانى ىسكەرلىگى مەن بىلىكتىلىگىنەن گورى بيلىك باسىنداعى جەرلەستەرىنە نەمەسە تانىس سىبايلاستارىنا سۇيەنگەن دارىنسىزداردىڭ باسقاراتىندىعى. مەملەكەت پەن ۇكىمەتكە وپپوزيتسيا ىسپەتتى جۇمىس ىستەپ، قوعامدىق مۇددەنى عانا ۇستانۋدىڭ ورنىنا بيلىكتىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنا اينالىپ وتىرعاندىعى - قازاقتىلدى ءباسپاسوزدىڭ دەرتى عانا ەمەس، قاسىرەتى.
- قازاق ءتىلىنىڭ احۋالى قازاقتىلدى باق جاعدايىنا قانشالىقتى تاۋەلدى، كەرىسىنشە، باقتىڭ باعى تىلگە قانشالىقتى قارايلاپ وتىر؟
- ءتىل ماسەلەسى باق جۇيەسىندە عانا ەمەس، جالپى بۇكىل قوعامنىڭ باس اۋرۋىنا اينالىپ وتىرعاندىقتان ونى ءبولىپ قاراۋعا كەلمەيدى. ۇلتى ءۇشىن جانى اشيتىن بارلىق سانالى ازاماتقا ورتاق قاسىرەتتى قايتالاپ ايتا بەرۋدىڭ ءوزى جۇرەككە زىلدەي اۋىر سالماق تۇسىرەدى.
- ءبىزدىڭ (ارينە، اڭگىمە تەك قانا قازاقتىلدى) باقتاردىڭ اقپارات ءوندىرۋ، تاراتۋ، قارجى تارتۋ قابىلەتتەرى قاي شامادا؟
- كوڭىل كونشىتپەيدى. ءوزىن ءوزى قارجىلاندىراتىن، ەشكىمنىڭ ىعىنا جىعىلمايتىن، قارا قىلدى قاق جارىپ تەك ادىلدىكتى ايتاتىن قانداي باق-تى اتاي الامىز؟ ونداي تەلەارنا، گازەت-جۋرنال بار ما؟ ال، اقپارات تاراتۋ دەگەندى قاراپايىم تۇردە تۇسىندىرەر بولساق، باردى بار، جوقتى دەپ شىنايى ءومىردى ەش بوياماسىز كورسەتۋ عانا عوي. ۇلكەن وكىنىشكە قاراي بىزدەگى باق تىم «ساياسيلانعان-وليگارحتانعان»، «ۇكىمەتتەنگەن-رەسميلەنگەن»، «نۇرلانعان-سۇرلانعان»، «ءدىني اعىمدانعان-سەكتالانعان» جانە ازعانا توپتىڭ قولشوقپارىنا اينالعاندىقتان جاۋىردى جابا توقيتىن سۇرعىلت كەيىپكە ەنىپ كەتكەن. جاندى اقپارات اتاۋلىدان اۋلاق، ءبىر-بىرلەرىن قايتالاپ سۇڭقىلداعان سۇرقىلتايعا اينالىپ، حالىقتى مەزى ەتەتىن تۇرلەرى بار. ال، قارجى تارتۋ قابىلەتىنىڭ وسالدىعىن ۇكىمەتتىك بيۋدجەتتەن بولىنەتىن تەندەردىڭ تيىن-تەبەنىنە تەلمىرىپ وتىرعاندىعىنان-اق اڭعارۋعا بولادى عوي.
الەمدە باق-تىڭ كوممەرتسيالىق قۇرال رەتىندە كورىنىس تابۋى ءبىرشاما كۇش الدى. گازەت، جۋرنال باسۋ، باعدارلاما دايىنداۋ ءۇردىسى اقپاراتتىق ءوندىرىستىڭ سالاسىنا اينالىپ، تۇتىنۋشىلاردىڭ نارىقتىق تالاپتارىنا بوي ۇرعان ىسكەرلىك سيپات، ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋگە باعىتتالعان مەنەدجمەنت، ماركەتينگ ستاندارتتارى ەنگىزىلۋدە. اقش اقپارات سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ «امەريكانىڭ اقپاراتتىق ءوندىرىسى - بيزنەس» دەپ مالىمدەۋلەرى كەزدەيسوقتىق بولماسا كەرەك. باتىس ەۋروپانىڭ وزىندە باق-تى - «مەديا-ءوندىرىس»، جۋرناليستەردىڭ تۋىندىلارىن نارىقتاعى وزگە تاۋارلارمەن بىردەي «مەديا-ءونىم» دەپ اتايتىن بولدى.
كوممەرتسيالىق باعىتتاعى جۋرناليستيكادا (profilt seeking) جۋرناليست پەن ءباسپاسوز، اقپارات قۇرالى بەلگىلى ءبىر نارىققا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس دەگەن دۇنيەتانىم ورنىقسا، ءداستۇرلى جۋرناليستيكادا ەڭ الدىمەن ازاماتتارعا، قوعامدىق ساناعا نەمەسە جەكە تۇلعالار بولىپ تابىلاتىن وقىرماندارعا جول تارتۋعا ءتيىس دەلىنەدى.
جۋرناليستيكانىڭ كوممەرتسيالىق سيپاتى باسىمدىق تانىتىپ وتىرعان كەزەڭدە نارىق مەحانيزمدەرى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىن باق پەن ءجۋرناليستىڭ قىزمەتىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان ۇيلەستىرۋ ماڭىزدى مىندەت اتقارادى. نارىق قىسىمىنىڭ ءوزى باسەكەلەستىك اياسىندا قىزمەتىن جۇرگىزىپ وتىرعان باق پەن ءجۋرناليستىڭ ارتىقشىلىعىن جانە «ويىن ەرەجەسىن» انىقتاپ بەرەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. كوممەرتسيالىق فاكتوردىڭ قازىرگى باق-تىڭ قىزمەتىنە قالاي اسەر ەتىپ وتىرعانىن امەريكا جۋرناليستيكاسىنان انىق كورۋگە بولادى. توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا اتالمىش ەلدىڭ گازەتتەرى ءوز بيۋدجەتىنىڭ 80 پايىزىن جارنامادان، 20 پايىزىن جازىلۋشىلار مەن ساتۋدان تۇسكەن اقشادان قۇراعان. ياعني، جارناما بەرۋشىلەر مەن وقىرمانداردىڭ گازەت قارجى كوزىن قۇراۋداعى ارا سالماعى 4:1 بولىپ وزگەرگەن. جارنامانىڭ وسىنشاما زور ىقپالى ءباسپاسوزدىڭ مازمۇنىنا دا اسەر ەتىپ، مەيىلىنشە وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىن اۋداراتىنداي ماتەريالدار جاريالاۋدى كوزدەيتىن بولدى. ايتالىق، 90-جىلداردىڭ باسىندا اقش گازەتى تىلشىلەرىنىڭ 19 پايىزى سپورت، 8 پايىزى قىلمىس جانە سوت ءىسى جايىنداعى ماسەلەلەر، 7 پايىزى بيزنەس تاقىرىبى بويىنشا ارنايى ماماندانعان. ولاي بولسا، قوعامدىق، الەۋمەتتىك جانە ءبىلىم ماسەلەلەرى بويىنشا ماماندانۋشىلار نەبارى ءتورت-اق پايىزدى قۇراعان.
- قازاق باق-تارى مەنەدجمەنت سالاسىندا ارتتا قالىپ وتىرعان جوق پا؟
- ارتتا قالعاندارى سونشالىق، ءتىپتى جۇرتتا قالىپ، جەر شۇقىپ وتىر دەۋگە بولادى. ەگەر ونداي بولماسا، ءبارىمىز گازەت ساندارىن كەزەككە تۇرىپ ساتىپ الاتىن، تەلەارنالاردىڭ باعدارلامالارىن تامسانا تاماشالايتىن جاعدايعا جەتەر ەدىك قوي. ءبىزدىڭ مەديا-مەنەدجەرلەر وقىرمانى مەن اۋديتورياسىنا مويىن بۇرۋدىڭ ورنىنا قۇرىلتايشى-قوجايىننىڭ كوڭىلىنەن شىعۋدى، سولارعا جاعىنۋدى عانا ءجون سانايدى. سەبەبى، ونى شىعارماشىلىق ۇجىم سايلاعان جوق. جەم بەرىپ وتىرعان قوجايىن تاعايىنداعان جانە ونى قىزمەتتەن قۋىپ تاستاۋ دا ءبىر ادامنىڭ قولىندا. كوڭىلى قالاعاندا تاعايىندايدى، ۇناتپاعان كۇنى الىپ تاستاي سالادى. بۇل جەردە ىسكەرلىكتەن گورى جاعىمپازدىق ارتىعىراق ءرول وينايدى. ال، ۇجىمدى باسقارىپ وتىرعان باس مەنەدجەر شىنايى ىسكەرلەر مەن قابىلەتتى مامانداردى ولسە دە ماڭىنا جولاتپايدى. سەبەبى، وعان جۇمىستىڭ مۇددەسىنەن گورى ءوزىنىڭ لاۋازىمى قىمبات.
مەنەدجمەنتتىڭ شىعارماشىلىق جاعىنان اقساپ جاتۋى قانشا قارجى قۇيساڭ دا ەش اقتالمايتىندىعىنىڭ ءبىر عانا مىسالىن بۇگىنگى «جەتىنشى ارنانىڭ» كەسكىن كەلبەتىنەن انىق اڭعارۋعا بولادى. بۇگىندە ونىڭ قاي ەلدىڭ ارناسى ەكەندىگىن ايىرۋدان قالدىق. كۇندەلىكتى جاڭالىقتارىنىڭ ۋاقىتى بار-جوعى جيىرما مينۋتتى قۇرايتىن، ونىسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى اۋدارمالىق ماتەريالدان تۇراتىن، قالعانىن «باي ىزدەگەن كارى قىزدار مەن قالىڭدىققا ءزارۋ بويداقتاردىڭ» ارزانقول اڭگىمە-دۇكەندەرىمەن، جالعان ۇتىس ويىندارىمەن، رەسەيلىك ارنالاردىڭ حابارلارى مەن فيلمدەرىن كوشىرۋمەن جاباتىن ءدال وسى «جەتىنشى ارنا» مەنەدجەرلەرىنىڭ قالاي ىشتەرى پىسىپ كەتپەيتىنىن، جۇمىستىڭ سەگىز ساعاتىن نەمەن اينالىسىپ وتكىزەتىندىكتەرىن وزدەرىنەن سۇراساڭىز وتە قىزىق بولار ەدى.
- وتاندىق تەلەيندۋستريا قازاق كورەرمەنىنە نە بەرىپ، نە بەرە الماي وتىر؟
- بەرگەنىنەن بەرە الماي وتىرعاندارى كوپ سەكىلدى كورىنەدى. ءتىپتى كەيدە بەرىپ جۇرگەندەرىنىڭ ءوزىن كوپ كورىپ، ەڭ دارىندى، ەڭ بىلىكتى دەگەن جۋرناليستەردى سالادان الاستاتىپ جىبەرەتىندەرى بار. وعان الىسقا بارماي-اق، "قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىن عالىم دوسكەن باسقارعان كەزدەگى شىعارماشىلىق ۇجىمدى مىسالعا الساق تا جەتكىلىكتى.
الەمنىڭ ونەركاسىبى جوعارى دامىعان ەلدەرىنىڭ باق-ىنىڭ دامۋىنداعى ەلەۋلى ءبىر كورىنىس - ولاردىڭ ساناۋلى ءىرى كونتسەرندەردىڭ يەلىگىنە شوعىرلانۋى بولىپ وتىر. ولار الەمدىك اقپارات نارىعىنا ەنۋ ماقساتىمەن ءىس قىزمەتتەرىن ەلارالىق باعىتقا بۇرعان. بۇگىندە اقپاراتتىق قارىم-قاتىناستىڭ ەڭ سوڭعى ۇلگىدەگى تەحنولوگياسىن پايدالاناتىن قارجى، ەكونوميكالىق ءىرى بازالى كورپوراتسيالار حالىقارالىق اقپارات نارىعىندا الدىڭعى قاتاردا ءجۇر. ولاردىڭ ءىس قىزمەتىنىڭ بۇكىلالەمدى قامتي باستاۋى اقپارات ءوندىرىسىنىڭ جاھاندانۋى بولسا كەرەك.
توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا الەم اقپارات نارىعىندا العا شىققان ەلارالىق كورپوراتسيا - «تايم-ۋورنەر» بولدى. ونىڭ اياسىندا تەرنەردىڭ «CNN News Group»، كوڭىل كوتەرۋگە ارنالعان تەلەۆيزيانىڭ كابەلدىك جۇيەسى، نۆو-نىڭ اقپاراتتىق جانە ادەبي-كوركەم باعدارلامالار ارناسى، سازدى اۋەندىك «Warner Musik Group»، «New Line Cinema» كينو كومپانياسى، كوپتەگەن باسپالار، كىتاپ دۇكەندەرى، كىتاپقۇمارلاردىڭ كلۋبى، ينتەرنەتتەگى جۇزدەگەن ونلاين باسىلىمدار، Web سايتتار قىزمەت جۇرگىزەدى. 2000 جىلى قاڭتاردا «تايم-ۋورنەر» مەن «امەريكان ونلاين» كورپوراتسياسىنىڭ بىرىگۋى ءىرى مەگا-كونتسەرنگە اينالۋعا جول اشتى. ولار بىردەن ءححى عاسىردى «ينتەرنەت ءداۋىرى» بولادى دەپ جاريالاعان. جاڭا كونتسەرننىڭ قاتارىنا 33 ءىرى جۋرنال، نۆو، CNN, TBS, TNT, Cartoon Network جانە وزگە ونداعان باق، كينو كومپانيالار، «Compuserve»، «Netscape» سەكىلدى كومپيۋتەرلىك اقپارات قاتىناس جۇيەسى كىرەدى.
ەكىنشى باستى مەديا-كونتسەرن - «ۋولت-ديسنەي». ونىڭ قاتارىنا جۇزدەگەن اقپارات قۇرالدارىمەن قاتار الەمنىڭ ەڭ ءىرى تەلەكومپانياسى امەريكاندىق اۆس كىرەدى. جوعارىدا اتالعان ءىرى التاۋدىڭ قاتارىنا «عوح» تەلەجۇيەسى، «Fox News Channel»-ءدىڭ يەسى ر.مەردوكتىڭ «نيۋز كورپورزيشن»، NBC تەلەجۇيەسى، CNBC كابەلدىك جۇيەنىڭ مەنشىك يەسى «جەنەرال ەلەكتريك» كونتسەرنى، تاۋلىك بويى حابار تاراتاتىن كابەلدىك تەلەۆيزيانىڭ MSNBC ارنانى مەنشىكتەيتىن «مايكروسوفت» كورپوراتسيالارى جاتقىزىلادى.
جۋرناليستيكا «ينفو-نوو» اياسىنداعى كورىنىسكە اينالدى دەگەن ءسوز ءجيى ەستىلەتىن بولدى. اقپاراتتىق قاتىناس جۇيەسىنىڭ جاھاندانۋى بۇكىلالەم حالىقتارى مادەنيەتىنىڭ ءوزارا ىقپال ەتۋىنە، بايىتىلىپ دامۋىنا، اقپاراتتى دۇنيەنىڭ قاي بۇرىشىنا دا جەدەل جەتكىزۋگە لايىقتالعان اشىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىنا قولايلى جاعداي تۋدىرىپ وتىر. سونىمەن قاتار ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن جوعالتۋىنا، ساناسىن ءبىر قالىپقا سالىپ تەڭەستىرۋىنە ىقپال ەتۋى دە عاجاپ ەمەس. ال، ءبىز الەمدىك كوشتىڭ سوڭىندا جۇرگەن رەسەيلىك تەلەارنالاردىڭ باتىستىق ارىپتەستەرىنەن كوشىرگەن ارزانقول باعدارلامالارىنا جاتىپ كەپ تامسانامىز. ال، سوندا ونى ءوزىمىز جاساۋعا قارىم-قابىلەتىمىز جەتپەيتىن بولعانى ما؟!
ولاي بولسا، وتاندىق تەلەيندۋستريانىڭ قازىرگى وگىز اياڭىنا قاراپ بىزگە بىردەمە بەرەدى دەپ كۇتۋدىڭ ءوزى ابەستىك سياقتى.
- تەلەەكرانعا قاراپ، اسىرەسە، تەلەمامانداردىڭ تاپشىلىعىنا ويىمىز ويىسا بەرەدى. شىنىندا دا سولاي ما، الدە باردى كەلىستىرە الماي وتىرمىز با؟
- باردى باعالاي الماي جوقشىلىقتى قولدان جاساپ وتىرعان شىعارمىز. مەن سونداي ويدامىن. تەلەۆيزياعا مامان تاڭداۋعا وراسان كوپ قاتەلىكتەرگە جول بەرىلەدى. قازىر ومىرىندە ەلۋ جول زامەتكا جازىپ كورمەگەن بازبىرەۋلەر تەلەجۋرناليستەرگە اقىل ايتقانسىپ، جاڭالىقتار قىزمەتىن باسقارعانسىپ وتىر. ادەبيەت پەن تاريحتان بەيحابار بىرەۋلەر ونان-مۇنان كوشىرىپ، تەلەۆيزياعا دەرەكتى ءفيلمنىڭ ستسەناريىن جازادى. وسىدان كەيىن كورەرمەنگە جەتەتىن تۋىندىنىڭ ساپاسى قانداي بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مۇنىڭ ءبارى ماماننىڭ تاپشىلىعىنان بولىپ وتىرعان جوق. بىلىكتى ماماننىڭ قاراسىن كورسە ات تونىن الا قاشاتىن، ماڭىنا جۋىتپايتىن تەلەارنا باسشىلارى مەن قوسشىلارىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ بەرۋگە بولادى. ونىمەن قويماي الگى بەيشارالار كىم كورىنگەندى جۇمىسقا قابىلدايدى. نەگىزى، تەلەمامانداردى گازەت، جۋرنال رەداكتسيالارىندا جۇمىس ىستەپ، جازۋ-سىزۋ شەبەرلىكتەرىن شىڭداعان جۋرناليستەردىڭ اراسىنان ىرىكتەپ العان الدەقايدا ءتيىمدى.
- قازاق تەلەەكرانى شاكىرتتىك كەيىپتەن قايتكەندە ەسەيەدى؟
- ادام بالاسىنىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا ەشكىم شەك قويا الماسى ايدان انىق. سول سۇرانىس ۇلعايعان سايىن تەلەونەر تۋىندىلارى مەن شىعارماشىلىق يەلەرىنە دە قويىلاتىن تالاپ بيىكتەي بەرمەك. سونداي-اق، ادامدار رۋحاني تۇرعىدان بايىپ، تالعامدارى وسۋمەن قاتار تەلەۆيزيا تەحنيكالارى دا قارىشتاپ دامىپ كەلەدى. ءاربىر شىعارماشىلىق قىزمەت، سونىڭ ىشىندە تەلەۆيزيا جۋرناليستيكاسىنىڭ ناتيجەسى دە ءوز ءىسىنىڭ سيپاتتارىن انىقتايتىن ساپالىق جاڭا «ءونىم» بولاتىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. تەلەۆيزيا ءوز اۋديتورياسىنا پوزيتسياسى تۇرعىسىنان وزىنە ءتان بولمىسى بار تەلەتۋىندىلاردىڭ جيىنتىعى رەتىندە جەتەدى. ونى دايارلاۋعا شىعارماشىلىق ۇجىم، ءتۇرلى سالانىڭ ماماندارى، ينجەنەر-تەحنيكتەر، رەجيسسەرلەر، تەلە-وپەراتورلار، قالامگەرلەر، تەلەجۇرگىزۋشىلەر اتسالىسادى.
ەفيرگە شىعارىلعان ءاربىر تەلەتۋىندى قىرۋار دايىندىق جۇمىستارمەن قاتار ونى جاساۋ بارىسىنداعى «تابان ەت، ماڭداي تەردىڭ» ارقاسىندا پايدا بولماق. بەلگىلى تەلەكومپانيانىڭ باعدارلامالىق ساياساتى مەن تۇجىرىمداماسىن جاساۋ، ماتەريال-تەحنيكالىق بازاسىن قالىپتاستىرۋ، اقپارات كوزدەرىمەن بايلانىس ورناتۋ، شىعارماشىلىق ۇجىمدى ۇيىمداستىرۋ، ولاردىڭ جۇمىس باعىتتارى مەن ەڭبەك بولىنىستەرىن ۇيلەستىرۋ، ۇتىمدى ۇيىمداستىرۋ، ۇستاناتىن ەرەجەلەردى جاساۋ سەكىلدى ىستەردى سول شارۋالارعا جاتقىزۋعا بولادى.
بەلگىلى ءبىر تەلەحاباردى دايىنداۋ ءۇشىن ءىستى جوسپارلاۋ، ءتۇسىرۋ توبىنىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ، اقپارات جيناۋ، تۋىندىنىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساۋ، ستسەناري جازىپ، ونى رەداكتورلاۋ، مونتاجداۋ جۇمىستارىن ءبىتىرىپ، باعدارلاماعا ەنگىزۋ، اۋديتوريانى زەرتتەۋ، ولارمەن كەرى بايلانىس ورناتۋ ونەرىن يگەرۋ سىندى قىرۋار شارۋالار قاربالاسىپ جاتادى.
شىعارماشىلىق تۋىندى - ءىس قىزمەتتىڭ ىسكەرلىك ىزدەنىس پەن قالىپتاسقان جۇمىس فورماسىن ۇنەمى قاتار قولدانىپ وتىرادى. ونىڭ دەڭگەيى ءجۋرناليستىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىنە، العان ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىنە، ماشىقتانعان داعدىسىنا، يگەرگەن تاجىريبەسىنە، ىشكى رۋحاني قۋاتىنا قاراي كورىنىس تابادى. سونىمەن قاتار تۋىندى جاساۋشىلاردىڭ وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناسى دا ايتارلىقتاي ءرول اتقارماق. ءجۋرناليستىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسى ءىس قىزمەتتىڭ بارلىق كەزەڭدەرى مەن ساتىلارىندا، ءتىپتى ءار قادام سايىن قاجەت ەتىلەدى. ىزدەنىس شىعارماشىلىقتىڭ ناقتى جاعدايىمەن سايكەسكەن تاسىلدەردى تالاپ ەتەدى. ونىڭ ءوزى جەكە ادامنان ءون بويىنداعى بارلىق مۇمكىندىكتەرى مەن الەۋەتىن بارىنشا تولىق پايدالانۋىنا جاعداي تۋدىرادى. قىسقاسى، تەلەجۋرناليست باعدارلاماعا جان-تانىمەن بەرىلۋگە ءتيىس.
- اسىرەسە، مەملەكەتتىك ەمەس تەلەارنالاردا قازاقتىلدى رەداكتسيالار نەگە 2-پلاندا جۇرەدى؟ جەتەكشى ۇجىم بولاتىن ۋاقىت قاشان كەلمەك دەپ ويلايسىز؟ جەكە تەلەارنالار ءۇشىن قازاقتىلدى كورەرمەن جوققا ءتان، سىرى نەدە؟
- ونىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار. ەڭ ءبىرىنشىسى، قازاقتىڭ قولىنان ەشتەڭە كەلمەيدى دەپ ورىنسىز جوققا شىعارۋعا بەيىم تۇراتىن قوعامدا قالىپتاسقان قۇلدىق سانانىڭ سالدارى. كەلەسىدە، قازاق رەداكتسيالارىنىڭ وزدەرىنىڭ السىزدىگى مەن شىنايى شىعارماشىلىق ورتانىڭ جوقتىعى. جەتەكشى عانا ەمەس، كوشباسشى ۇجىم بولۋعا بولادى. ول اركىمنىڭ ءوز قولىنداعى شارۋا. ال، بىزدە ەشبىر تەلەارنا نەمەسە عىلىمي-زەرتتەۋ ۇيىم تەلەسۇرانىستى زەرتتەۋمەن، كورەرمەندەر اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزىپ، ماسەلەنىڭ ءمانىن تۇسىنۋمەن اينالىسپايدى. مۇنداي جاعدايدا شىعارماشىلىق جۇمىستا قانداي بەرەكە بولماق. اركىم ءوز بىلگەنىمەن ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، ەنجار تىرلىكپەن اينالىسىپ جۇرە بەرەدى دە.
- مەملەكەتتىك تەلەارنالاردا قوعامدىق كەڭەس سەكىلدى باقىلاۋ بولماعاندىقتان، بەتىمەن كەتىپ، بيلىك كىم بولسا سوعان باسقارتىپ بەرەكەتتى الىپ وتىرعان جوق پا؟
- جالپى دەموكراتيالىق قوعامدا مەملەكەتتىك تەلەارنا اتاۋلى بولماۋى
كەرەك. مەن جوعارىدا دا ايتتىم، مەملەكەت، رەسمي ۇكىمەت باق ىسىنە ارالاسپاۋعا ءتيىس. بىزدە كوپ دۇنيە كەرەعار كورىنىس تاۋىپ جاتادى عوي. مىسالى، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا زاڭمەن تىيىم سالىنادى دا، وليگارحتار مەن ميللياردەرلەر، قارجى توپتارى سولاردىڭ اراسىنان تۋىپ جاتادى. سول سياقتى كونستيتۋتسيادا دەموكراتيالىق زايىرلى مەملەكەتپىز دەپ الامىز دا ۇكىمەتىمىز باق-عا يەلىك ەتەدى، ولاردىڭ باسشىلارىن تاعايىندايدى، قىزمەتتەن بوساتادى. ءسوز بەن ءىستىڭ الشاقتىعى كوبەيگەن سايىن سولاي بولادى دا. ونداي كەلەڭسىزدىككە جول بەرمەۋ ءۇشىن الدىمەن باق اتاۋلىنى ءجۇز پايىز جەكەشەلەندىرىپ، سوسىن، قوعامدىق كەڭەس قۇرعان ءجون. ءار ۇجىم ءوز باسشىسىن ورتالارىنان تاۋىپ سايلاۋ ارقىلى تاڭداۋلارى كەرەك. ولاي بولمايىنشا، ەش نارسە وزگەرمەيدى، دامۋدىڭ ورنىنا كەرى كەتە بەرەمىز.
- استانادا تۇراسىز، قازاقتىلدى راديو تىڭدايسىز با؟ مەن ىلعي دا ەرتەڭگىسىن جۇمىسقا بارا جاتىپ، كەلە جاتىپ تىڭدايمىن. سوندا قازاق راديوسىنىڭ ەكى عانا تولقىنى قازاقشا بەرەدى قالعانى رەسەيلىك كونتەنتتى تولقىندار. بۇنى تۇزەۋ ءۇشىن بيلىك پەن راديوتولقىنعا قالاي ىقپال ەتۋگە بولادى جانە قانداي اكتسيا جاساۋدى ۇسىنار ەدىڭىز؟
- ۇنەمى تىڭداۋعا ۋاقىت مۇرشا بەرمەيدى. دەگەنمەن، «شالقار»، «استانا» جانە «قازاق راديوسىنىڭ» كەيبىر باعدارلامالارىنا قۇلاق تۇرەمىن. ءىشىنارا تارتىمدى باعدارلامالار مەن مىقتى جۇرگىزۋشىلەر بارشىلىق. ۇلاعات حانزادا، امانكەلدى قۇرمەت، مەيرام ساپارعاليەۆ سىندى جاستاردىڭ بەتالىستارى ءتاۋىر. ال، رەسەيلىك تولقىنداردى شەكتەۋ ءۇشىن ولاردان رۇقسات سۇراۋدىڭ قاجەتى جوق قوي. بالتىق جاعالاۋىنداعى كەيبىر ەلدەر قوعامدىق ورىنداردا ورىسشا ءان ايتۋعا تيىم سالدى. سودان بولىپ تۇتىنىپ كەتكەن سوعىس ءورتىن كورمەدىك. رەسەي راديوحابارلارىن شەكتەۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ارنايى زاڭ قابىلداۋدىڭ دا قاجەتى شامالى. سالانى جاۋاپتاناتىن ءمينستردىڭ بۇيرىعى شىعارىلسا جەتىپ جاتىر.
- قازاق راديوتولقىندارى حح عاسىردىڭ دەڭگەيىندەگى ارحايكالىق اڭگىمە مەن ادىستەن اسپاعان، ءىش پىسادى، كوڭىل جابىرقايدى.جايلاۋدا جاتىپ الىپ تىڭدايتىن «جارىقتىق» حابارلار. سوندا بۇل دەڭگەي تىڭدارمانداردىڭ سۇرانىسى بولعانى ما، الدە راديوجۋرناليستەردىڭ بارى سول ما؟
- بۇل سۇراققا راديونىڭ باسشىلارى جاۋاپ بەرگەندەرى دۇرىس بولار.
- قالاي ويلايسىز: بىزدەگى مامانداردىڭ قانشاسى جۋرفاكتان، قانشاسى «كوشەدەن»؟
- Cاناپ كورمەپپىن (كۇلدى). قىتايدىڭ اتاقتى رەفورماتورى دەن سياو ءپيننىڭ (دۇرىسى: دىڭ شوۋ پيڭ) «مىسىقتىڭ ءتۇسى قارا بولا ما، اق بولا ما، ءبارى ءبىر ەمەس پە، تىشقان اۋلاسا بولعانى» - دەگەنىندەي، جازۋ-سىزۋعا قابىلەتتى بولسا، تابيعي دارىنى مەن بىلىكتىلىگى تالاپقا ساي كەلسە ماماندىقتا تۇرعان نە بار. جۋرفاكتىڭ ديپلومى مەن بەرگەن ءدارىسى قارىمدى جۋرناليست بولۋعا كەپىلدىك بولمايدى. تابيعي تۇيسىگى مەن شىعارماشىلىق قابىلەتى، جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىمى بولسا جاراپ جاتىر، ول مەيلى، زاڭگەر، قارجىگەر، فيزيك، ماتەماتيك، ەكونوميست بولسىن. كەرىسىنشە، جەتىك بىلەتىن سالالارىن سولاردىڭ جازعانى ءتيىمدى بولماي ما. ءوز باسىم ەشكىمدى ءبولىپ جارىپ قارامايمىن. كىم تىڭ وي ايتسا، ەلدى ەلەڭ ەتكىزەرلىكتەي جاقسى دۇنيە جاساپ، تارتىمدى ەتىپ جازسا - سول مەنىڭ ارىپتەسىم.
- «جۋرفاكتىڭ ورنىنا بەس-التى ايلىق كۋرستاردان جوعارى ءبىلىمدى جازا بىلەتىن جاستاردى وقىتىپ شىعارۋ كەرەك» دەگەن پىكىرگە قالاي قارايسىز؟
- باتىس ەۋروپا جۇرتىنا كەڭ تاراعان «كەمبريدج ءبىلىم بەرەدى، ال، قۇداي جاراتپاعان دارىندى دارىتا المايدى» دەگەن ءسوز بار. سول سياقتى تۋمىسىنان ەشتەڭە جازا المايتىن ادامعا ەرەكشە دارىن مەن قابىلەتتىلىكتى جۋرفاك تا، كۋرس تە بەرە المايدى.
- مەملەكەتتىك تاپسىرىس نە ءۇشىن كەرەك جانە سوعان وندىرىلگەن ونىمدەر قانشالىقتى ساپالى ءارى قاجەت؟
- مەملەكەتتىك تاپسىرىس قازىرگى كەزدە كوبىنەسە مينيسترلىكتە تامىر تانىستارى مەن ەت جاقىن تۋىسقاندارى بارلارعا اسا قاجەت بولىپ تۇرعان سەكىلدى. ويتكەنى، مەمتاپسىرىسقا قاتىسۋ ءۇشىن ەسىل وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنان تانىس ىزدەيتىندەردى وتە كوپ كەزدەستىرەمىن. سونداي تاپسىرىستارمەن جاسالعان تەلەتۋىندىلاردى قالت جىبەرمەۋگە تىرىسامىن. جاقسىلارىن اڭعارماي جىبەرىپ الامىن با بىلمەيمىن، ايتەۋىر، مەنىڭ كورگەندەرىم تۇككە تاتىمايتىن ساپاسىز بىردەمەلەر بولىپ شىعادى.
سۇحباتتاسقان - س.ابدىرەشۇلى
استانا
«اباي-اقپارات»
