(ماقسات اۋباكىروۆتىڭ «اۋليە ىرعىزباي جانە تىلسىمدى دۇنيە جۇمباقتارى» كىتابى تۋراسىندا)

ءبىر نارسە تۋراسىندا وي ايتۋدا بۇرىن دا، قازىر دە قازاق زيالىلارىنىڭ وي تولعامدارىنىڭ الا-قۇلالىعىن، ءار ءتۇرلى ۇستانىمدا «مۇسىلماندىق ۇردىستەگى باتىستىق – ابايشىل، مۇسىلمانشىل شىعىستىق – قۇنانبايشىل» بولعاندىعىن ءبىلىپ العانىمىز ءجون. قۇلاگەر تاعدىر مەن باتىراش تۇسىنىك قازاق گەرمەنەۆتيكاسىنىڭ باعىن بايلاعان ءداۋىر دە ورىن الدى. وسى “تۇرپايى الەۋمەتتانۋدىڭ سويقانى” بالاڭ ساناعا قالاي ويران سالعانىن بەردىبەك سوقپاقباەۆ ءوز نارراتسياسىنا وزەك ەتكەن ەدى. ابايشىلدىقتىڭ ورىنىن ەندى مىنە قۇنانبايشىلىق باسىپ وتىر. وتارلىق كەزدەگى – الاش الەمى بار، ازاتتىق كەزدەگى –الاش الەمى بار. وسى داۋىرلىك كەزەڭدەردەگى قازاق تانىم كوكجيەگىندەگى ميستيكا تىلسىمىنىڭ باتىستىق ءاي شىعىستىق تاپسىرلەنۋى مەن تۇسىندىرىلۋلەرى ءار قيلى.

جالپى ءبىز قازاق ادەبيەتتانۋىندا ۇلكەن ءۇش گەرمەنەۆتيكالىق كەزەڭدى باستان كەشتىك. ەندى تازا ۇلتتىق نەوگەرمەنەۆتيكا داۋىرىنە ءوتىپ وتىرمىز. ۇلتتىق گەرمەناۆتيكا – ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ “قازاقتىڭ باس اقىنى” ماقالاسىنان باستاۋ الىپ، 1924 جىلعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى، قازاق كەڭەس گەرمەنەۆتيكاسى مەن الاش گەرمەنەۆتيكاسى جارىسا ءومىر ءسۇردى. ەندى وسى ماسەلەنى قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني كەڭىستىگىندەگى كوركەمدىك ءدۇمپۋ ايدى اسپانعا شىعارىپ، حريستياندىق-باتىستىق جوسىقتاعى «ميستيكامەن» وي جارىستىرعان، مۇسىلماندىق-شىعىستىق اڭىستا ادەبي-كوركەمدىك كۇرەسكە تۇسكەن قازاق پروزاسىنداعى ينتەللەكتۋالدى نازيرا تۋىندىلارىنا قاتىستى باسىن اشىپ الۋىمىز كەرەك.

قازاق (كەڭەس) گەرمەنەۆتيكاسى ادەبي ءماتىن بويىنان ءمان ىزدەۋدە – كەڭەستىك تۇرپايى الەۋمەنتتانۋشىلىق ادەبىندە قالىپتاسىپ، 1930-1952 جىلداردىڭ ارالىعىندا ەل تانىعان ادەبي الىپتارىمىزدىڭ كوپشىلىگى كەيىن اۋزى كۇيەتىن ءسوز ايتىپ، كىتاپحانالار مۇراعاتىنداعى ءبىر كەزدەرى ءوز جازعاندارىن ءوز قولدارىمەن جۇرتتان جاسىرىپ، جىرتقاندارىنىڭ كۋاسى بولدىق. بۇل – ولاردى قارالايتىن، ارۋاقتارىن قورلايتىن جاعدايات ەمەس، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ورنىقتىرعان گەرمەنەۆتيكالىق وي ايتىپ، پىكىر ءبىلدىرۋ جوسىعى. ەشكىم كىنالى ەمەس، ول كەزدەگى پىكىر ايتقانداردىڭ ارتىنداعى ۇرپاعىنىڭ قۋىستانىپ، ۇيالىپ قىسىلۋىنىڭ ەش قاجەتى جوق: بار كىنا – وتار ەل بولعاندىعىمىزدان شىعىپ وتىر. 1953-1986 جىلدار ارالىعىندا جۇمسارتىلعان قازاق گەرمەنەۆتيكاسى ومىرگە كەلىپ قالىپتاسىپ، ماركسيستىك كوزقاراس تۇرعىسىنان «اقتى-قارا» دەيتىن ءماتىن لاعىندىعىن ومىرگە اكەلگەن، قازىر باز بىرەۋلەر جابىسىپ الىپ، تىستەسە قاتىپ قالعان ادەبي-كوركەم ەستەتيكالىق ۇستانىمداعى قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىردى. 1972-1987 جىلدار ارالىعىندا ءاسىلى فيلولوگتار دا، فيلوسوفتار دا ەمەس، قولدانبالى ىرگەلى عىلىم سالاسىنداعى قازاق وقىعاندارى «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ ماڭىنا الاش گەرمەنەۆتيكاسىنىڭ سەركەلەرىن توپتاستىرا ءبىلدى. بۇرىن تابۋ سالىنىپ قوزعالماي جۇرگەن تىڭ دۇنيەلەردىڭ ۇلتىمىزعا جەتۋىنە سەپ بولا الدى. الكەي مارعۇلان، اعجان ماشاني، سابەتقازى اقاتاي،  اقسەلەۋ سەيدىمبەك، سەيىت قاسقاباسوۆ، ەدىگە تۇرسىنوۆ، تۇرسىن جۇرتباي، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ت.ب. ازات ويلى ەركىن دە، جالتاقسىز الاش گەرمەنەۆتيكاسىنا ەكىنشى ءومىر سىيلاپ، دۇنيەگە اكەلدى. بۇل ءۇشىن ولارعا ۇلت گەرمەنەۆتيكاسى قارىزدار. ءارى قازىر ونىڭ جەمىسىن جەپ وتىمىز. وعان كۋا – وقىرمان قولىنا ەندى ءتيىپ وتىرعان ماقسات اۋباكىروۆتىڭ «اۋليە ىرعىزباي جانە تىلسىمدى دۇنيە جۇمباقتارى» كىتابى.

سولاردىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىنىڭ، عىلىمي كوزسىز العادايلىقتارىنىڭ (كاميكادزەلىكتەرىنىڭ) ارقاسىندا قازىرگى قازاق نەوگەرمەنەۆتيكاسى بۇرىنعى جانە بۇگىنگى قالامگەرلەر تۋراسىندا بىرەۋگە ۇناپ، بىرەۋگە ۇنامايتىن، بىرەۋ قۇپتاپ، كەلەسىلەر ورە تۇرەگەلەتىن ءتۇرلى پىكىردى جۇرتتىڭ «پاراسات كەڭىستىگىنە» ۇسىنىپ ءجۇر.

قازاق ادەبيەتىندە الەم مادەنيەتىنىڭ ۇلتسىزدانا اداسۋىنان تۋىنداعان پاۆيچ ءۇردىسى، بورحەس جوسىعى دەگەن جوق. تەك ءجۇسىپ بالاسۇعىننان باستاۋ الىپ، دانىشپان ابايدىڭ «عاقلياسىنا» ۇلاسقان  «قۇتتى بىلىكتىك» دانالىق دايەگى عانا بار. قازاق پروزاسىندا سوڭعى كەزدە تىنىنە «دانالىق دايەگى» وزەك بولعان ءبىتىمى بولەك، جانرى سان قىرلى، ءستيلى سان تارام تاماشا تۋىندىلار ومىرگە كەلىپ جاتىر. ءام كەلە بەرمەك...

جارقىندا تۇركى تىلسىمى اۋليە ىرعىزباي دوسقاناۇلىنىڭ تاريحي تۇلعاسى توڭىرەگىنە توپتاسقان جاڭا كىتاپ ءوز وقىرمانىنا جول تارتتى. وقىدىق، تاڭداي قاقتىق، سانانى سان ساققا جۇگىرتتىك، جادىنى ساۋلەلەندىرە جاڭعىرتتىق، ناتيجەسىندە الاشتىڭ «تىلسىمدى تورتكۇل تۇڭعيىعىنا» وزىنشە ورەلىكپەن تۇرەن سالا بىلگەن اۆتور ەڭبەگىنە قاتىستى وسى ءبىر ماقالا ومىرگە كەلدى.

ادەبيەت مادەنيەتتىڭ بولىنبەس ءبىر بولشەگى بولىپ تابىلاتىن ونەر ءتۇرى، ونى تەك ءوزى ومىرگە كەلگەن ءداۋىردىڭ جاھاندىق مادەنيەتىننەن تىسقارى قاراستىرا المايمىز، ءارى گۋمانيتارلىق عىلىمداعى باتىستىق دۇنيەتانىمنىڭ تايلاعى رەتىندە جەتەكتەتىپ جىبەرە المايمىز. رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنداعى تۇركىلەردى تاريحي جادىسىزداندىرۋ ءۇشىن وتارشى عالىمدار بىزگە ادەبي تۋىندالاردى تانىپ بىلۋدە تەك ەستەتيكاعا عانا يەك سۇيەۋدىڭ ينتەللەكتۋالدىق قۇلدانۋ ءمورىن سانامىزعا باستى. وسى قۇلدانۋعا تاۋەلسىزدىك جىلدارى شىعىس عالىمىن جارعا جىعاتىن ەۋروتەكتىلىك عىلىمي كونتسەپتسيالار ايارلىقپەن تاڭىلدى.

ەگەر ادەبيەت كونەدەن تامىر تارتقان مادەنيەت تاريحىنىڭ بەلگىلى ءداستۇرلى عىلىمي زاڭدارى مەن زاڭدىلىقتارىنا باعىناتىن ونەر ءتۇرى بولاتىن بولسا، قازىرگى قازاق ادەبيەتتانۋى ونى بىردە الەمدىك ادەبي پروتسەسپەن بىردە ۇقساستىرا، ەندى بىردە ايىرماشىلىقتا قاراستىرۋى كەرەك.  بىراق بۇعان كوزى قاراقتى وقىرمان: «اۋ، اعايىن، بۇرىن ادەبيەتتانۋ ەستەتيكاعا ارقا سۇيەدى ەمەس پە؟» دەپ قارسى داۋ دا ايتادى. بىزدىكى بولماس داۋعا جول بەرۋ ەمەس، قايتا كەڭەستىك ادەبيەتتانۋدىڭ كەيبىر رۋحاني كىسەنىنەن بوساپ شىعۋعا باعدار ۇستانۋ.

ويتكەنى، قازىر الاش ادەبي پروتسەسىندە نەوكەڭەس-قازاق ەستەتيكالىق ادىسناماسىمەن ءتۇسىندىرىپ بەرۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس جاڭا قۇبىلىس ورىن الىپ كەلەدى. ول – عىلىميلانعان ناسىر (پروزا) مەن نازىمنىڭ (پوەزيانىڭ) سينتەزىنەن تۇراتىن ۇلتتىق نازيرا جانرىنىڭ قايىرا تۇلەۋى. اتالعان جانردىڭ قايىرا تۇلەۋىنە اعا بۋىن اقىندارى زور ۇلەس قوسىپ ءجۇر. جاستار جاعى باتىستىق ۇردىستەگى پوستمودەرننىڭ بار-جوعى قازاق ادەبيەتىندە بۇرىننان بار نازيرا جانرى ەكەنىن ءجوندى ۇعىنباي جۇرگەنى وسى ورايدا عىلىمي جۇرەكتى سىزداتىپ، الاشتىق كوڭىلگە كىربىڭ تۇسىرەدى. ويتكەنى، باتىس گۋمانيتارلىق جوسىقتاعى دۇنيەلەردىڭ ءبارىن ءوز ىڭعايىنا تارتىپ، ادام تۇسىنبەستەي عىلىميلاندىرىپ، قاجەتتى دە، قاجەتسىز فيلوسوفيالىق تەرميندەرمەن قويىرتپاقتاپ تاستادى. بىراق شىعىس قالامگەرى ءۇشىن باتىستىق پوستمودەرن قاشاندا نازيرا بولىپ قالا بەرەدى.

عىلىميلانعان ناسىر (پروزا) مەن نازىمنىڭ (پروزانىڭ) سينتەزىنەن تۇراتىن «اۋليە ىرعىزباي جانە تىلسىم دۇنيە جۇمباقتارى» اتتى تاعى ءبىر ادەبي جاھۇتپەن تولىقتى. كىتاپتى وقۋ بارىسىندا ورىس اقىنى سەرگەي بيريۋكوۆتىڭ «مونيكا، يلي و سمەشاننوي تەحنيكە (text)» دەلىنەتىن ساليقالى ماقالاسى ويعا ورالدى. وندا: ...ماسەلەن، زوليا ءوز كەزىندە باسپاسوزدە جارىق كورگەن ماقالالارىنان قۇرىلعان «ەكسپەريمەنتىك رومان» جيناعىن شىعارماقشى بولادى، رەسەيدە ۆ.كاۆەرين ءوز ماقالارى مەن جازبالارىن «ۇستەلدەگى جازبالار» دەپ اتاپ جاريا ەتتى. ...پوەزيا پايعامبارى حلەبنيكوۆ ارشاردى (ارالاس ستيلدىك شارعىنى//سمەشنىي ستيل//سمەشتەح) كوپ قولدانعانى ادەبيەت تاريحىنان جاقسى ءمالىم. بۇل قاعديدات – ءبىرتۇتاس كىتاپ (قازاقى دۇنيەتانىمدا – كيگىز كىتاپ – ءا.ءا.ءا.) دەپ اتالادى»،- دەپ جازىلادى.

ءدال وسى «كيگىز كىتاپ» ءتاسىلىن دميتري كۋزمين (نوۆوە ليتەراتۋرنوە وبوزرەنيە 2001, №50) ءوز ۇلتىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن ءام بولشاعىن تۇتاستىقتا الاتىن پوستكونتسەپتۋاليست اۆتورلاردىڭ بەلگىلى ءبىر ميلەتي زاڭعار تۇلعانى تۋىندى دىڭىنە وزەك ەتەتىن «ايشىقتى وي الاڭى» دەپ اتايدى.

ءيا، قازاق ادەبيەتىندە تورتكۇل دۇنيە تىلسىمىنا اۋليە ىرعىزباي ارقىلى ۇڭىلەتىن ءبىتىمى بولەك تۋىندى ومىرگە كەلدى. «اۋليە تىلسىمى»، «تىلسىمات» جانە «تىلسىم ءسات» دەلىنەتىن ءۇش بولىمنەن تۇراتىن شىعارمادا اۆتور ءوز ويىن تۋىندىگەرلىك اڭىستاعى پوەتيكالىق، مادەني جانە ەستەتيكالىق كونتسەپتىلەرى ارقىلى وقىرمانعا ۇسىنادى.

وسى ورايدا دميتري ءدزيۋميننىڭ: «الەمدىك مادەنيەتتە كەزدەيسوق ەشتەڭە جوق، ءبارى بەلگىلى ءبىر قاتاڭ ساتىلانۋعا باعىنىشتى، سوندىقتان كەز كەلگەن ەكسپەريمەنت ەڭ اۋەلى زاڭدىلىققا باعىنىشتى، سودان كەيىن بارىپ عىلمي الەمگە تۇسىنكتى...» دەگەن پىكىرى ويعا ورالادى.

قازاق ادەبيەتتانۋشىلارى كوپدەڭگەيلى تۇتاستىق ءادىسىن قولدانعان شاقتا فيلوسوفقا، پسيحولوگقا ءام مادەنيەتتانۋشىعا اينالادى. قازىرگى ادەبيەتتانۋعا تۇتاستىق، تۇلعا كونتسەپتسيالارى گۋمانيترالىق وزگە سالالاردان كوپتەپ ەنىپ جاتىر. ونىڭ ەنۋىنە ماقسات اۋباكىروۆتىڭ «اۋليە ىرعىزباي جانە تىلسىمدى دۇنيە جۇمباقتارى» سياقتى تۋىندالار سەبەپ بولۋدا.

ادەبيەتتانۋ ەندى ءتىلدىڭ اڭگەلەگى ەمەس، فيلوسوفيانىڭ تايلاعىنا اينالدى. ادەبيەت تەورياسى كوز الدىمىزدا فيلوسوفيالىق ادەبيەتتانۋعا اينالىپ بارادى. قوس عىلىمىنىڭ وسىلايشا ءتۇيىسۋى تەك پايدالى عانا ەمەس، تمد تۇركى الەمى قاشىپ قۇتىلمايتىن قاجەتتىلىك.

ەندى «بۇنىڭ سەبەبى نەدە؟» دەگەن ساۋالعا تۇرىلىنشە جاۋاپ بەرۋگە بولادى....

ادەبيەت تەورياسى كوز الدىمىزدا فيلوسوفيالىق ادەبيەتتانۋعا اينالىپ بارادى دەگەنگە بەرىلەر جاۋاپ بىرەۋ عانا ەندىگى جەردە زەرتتەۋ نىسانى ادەبي-كوركەم تۋىندىنىڭ قاراقان باسى ەمەس، ەستەتيكالىق پروتسەستەگى ورىن الاتىن ارالاس-قۇرالاستىقتىڭ بارلىق بولشەكتەرىنىڭ بىرتۇتاستىقتا قاراستىرىلۋى.

ەندى وسى بولشەكتەرگە توقتالا كەتەيىك. ءار بولشەك ءوز الدىنا كوپدەڭگەيلى تۇتاستىق قۇرا الادى. ءارى بولىپ تابىلادى. بولمىس (ۋنيۆەرسۋم) – اۆتور تۇلعاسى – كوركەم تۋىندى – قابىلداۋشى تۇلعات – بولمىس. مىنە، وسى بولشەكتەر ەڭ نەگىزگىسى.

وسىنىڭ نەگىزىندە تۋىندىنىڭ بولمىسى تانىلىپ، اۆتور الەمى اشىلىپ، پروزاگەردىڭ ەلگە ايتپاق بولعان ءوزدى ويى جاريا بولادى. وسىلايشا، كوركەم تۋىندىنىڭ ءمانىسى ءتۇپ نەگىزىنە وي جەتپەيتىن الدەبىر ميستيكالىق تىلسىمدى پەردە دەيتىن تۇسىنىكتىڭ تۋىنداۋى ادەبيەتتانۋشىلىق ءادىسناماسىنىڭ بىرجاقتى تىلدىك اڭىس پەن جوسىققا عانا سۇيەىپ كەلە جاتقان تيىمسىزدىگىن جاسىرىپ جابۋدان كەلىپ شىعادى. شىن مانىسىندە كوركەم تۋىندىنىڭ كۇردەلىگى كوزگە ۇرىپ تۇراتىن  سىرتقى تۇرپاتىندا ەمەس، كەرىسىنشە مەنى تانىپ ال دەيتىن استارلى جابىندى قاتپارىندا. ول سان الۋان سوندىقتان ءبىر زەرتتەۋشىنىڭ نازارىنا تۇسكەن تۇسى، ەكىنشى زەرتتەۋشىنىڭ زەيىنىنەن تىس قالىپ جاتادى.

اتالعان تۋىندىداعى اۆتور وبرازى ۇلتىمىز ءۇشىن «اينەكسۋداعى بىلىمگە» اينالعان ەۋروپالىق ءبىلىم مەن تانىمعا قارسى ءوز ويىن ميلەتىنە تانىتۋ. جالپى قازىرگى تاڭدا قازاق وقىرمانىنىڭ قولىنا ءتيىپ، كوڭىل كوزىن اشىپ، دۇنيەتانىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭىتىپ وتىرعان نازيرالىق اڭىستاعى ينتەللەكتۋالدى پروزا ءوز بويىنا شىعىستىق گۋمانيتارلىق عىلىمىنىڭ بارلىق قاتپارلارىن سىڭىرگەن «كيگىز كىتاپ» بولىپ تابىلادى. باباقازاق جازبا مادەنيەتىنەن باستاۋ العان قازاق پروزاسىنىڭ قازىرگى تاڭداعى نازيرالىق بارشا تاماشا تۋىندىلارىنىڭ كىشىك قۇرىلىم (ميكروسترۋكتۋرا) وزەگىندە ىرىگ قۇرىلىمنىڭ (ماكروسترۋكتۋرا) بارشا تاعانتاستىق سيپاتتى بارلىعىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. وسىلايشا كىشىك قۇرىلىم مەن ىرىگ قۇرىلىمدىق سارالاۋدى  ادەبي تۋىندىعا قولدانۋ قوسارلى سينتەزدىڭ كىلتىن تابۋعا سەپتەسەدى. تاياقتىڭ ەكى باسىنداي وسىنداي سينتەز: بەلگىلى ءبىر اۆتوردىڭ ءوزى تۋىندىسىن جازۋ بارىسىندا ويعا الىپ، كەيىن شىعارماشىلىق مەحناتپەن جۇزەگە اسىرعان مازمۇن جوسپارى مەن ايشىقتاۋ جوسپارىنان تۇرادى. العاشقىسى – تۋىندىنىڭ ەستەتيكالىق قىرىنا ەسىك اشار بولسا، سوڭعىسى – شىعارمانىڭ وزدىك ەستەتيكالىق تاتىمى. مىنە وسى ەكى جايت زەرتتەۋشى تاراپىنان ءوزىنىڭ ءتۇپ تامىرىن قازبالاپ، باس جىگىن ايىرۋدى قاجەت ەتەدى.

ەندى كوزى اشىق وقىرمان ىقىلاسى مەن ادەبي-مادەني زيالى ورتانىڭ ءىلتيپاتىنا بولەنگەن كەز كەلگەن تۋىندىنى قولىمىزعا الىپ، زەردەلەۋ جاساعان شاقتا  ونىڭ مازمۇندىق جانە سەمانتيكالىق دەڭگەيىنە دەن قويامىز.

الاش زەرتتەۋشىسى تومەندەگىدەي ساۋالدار توڭىرەگىندە وي قوزعاپ وعان جاۋاپ ىزدەيدى. تۋىندى بويىندا ورىن العان قانداي يدەيالار كوركەمدىك-عىلىمي زەيىن اۋدارۋعا تۇرادى. اۆتور قولدانعان كوركەم اقپارات قالاي بەرىلگەن ءام ول وقىرمان تاراپىنان قالاي قابىلدانادى. تۋىندىداعى اۆتورلىق تۇلعا ءۇشىن ونەردىڭ ماڭگىلىك وزەكتىلىگى مەن كوكەي كەستىلىگى نەدەن تۇرادى دەگەن ساۋالدار توڭىرىگەندە جاۋاپ ىزدەلەدى. ونى تابۋ دا، تاپپاي قۇر دالاڭداۋ دا زەرتتەۋشى جازىمىشى.

قالامگەر ماقساتتىڭ العا قويعان جازۋشىلىق باستى مىندەتتى ەۋروپالىق «اينەكسۋ بىلىممەن» شەكتەلىپ، دەيدەيتۇركى مادەنيەتىنىنىڭ ءمولدىر باستاۋ بۇلاعىنان ءنار الۋدىڭ ورنىنا كرانداعى سۋداي باتىستىق ءۇردىستىڭ جەتەگىندە كەتۋشىلىكپەن كۇرەسۋ. دۇنيەنىڭ تىلسىم سىرلارىنا قاتىستى وي تولعاي وتىرىپ، مۇسىلمان قازاق اۋلەيەلىگى جايلى بىردە عىلىمي بايىپتىلىقپەن، بىردە كوركەم سوزبەن كەستەلگەن وي تولعام جاساۋشىلىق  تۋىندى قۇنىن ارتىرىپ تۇر.

ءارى ءبىر ستيل ەكىنشىسىن الماستىرىپ، ءبىر جانر كەلەسىنە ۇلاسادى. بۇدان شىعارما قۇندىلىعىنا سەلكەۋ كەلتىرمەي قايتا اۆتور ۇتىپ وتىر.

ۇلت مادەني ءام رۋحاني قۇندىلىعى قاتىستى ءوز وقىرمانىن سۇحباتتاسۋعا شاقىرعان اۆتور: «...قاپەرسىز قايران قازاعىم، قاسيەتتى ايىنان اينىماعان ەلدەردەن قاشان ۇلگى الار ەكەنسىڭ؟ – دەگىڭ كەلەدى. ءيا، بىزدە بەلگى كوپ. وزىمدىكى دەيىن دەسەڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ وزگەلەر يەلەنىپ العان. وزگەنىكى دەيىن دەسەڭ وزىمىزدە بار. وسى ءبىر ەرتە تۋىپ، كەش قالىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ بۇل بەلگىلەردە نەگىزىندە ۇلكەن ءمان بار. ءبىز سونى دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. ۇلى كونفۋتسي: «بولاشاقتا دۇنيەنى رامىزدەر مەن بەلگىلەر بيلەيدى» - دەگەن ەكەن. بۇل دا ءبىر تىلسىم دۇنيە...»

قازقتىڭ ومىردەن ءام عىلىم مەن مادەنيەتىنەن ءوز ورنىن تابۋىن قازاق پروزاگەرلەرى ءوز تۋىندىلارىندا باستى ورىنعا قويىپ وتىر.

زەرتتەۋشى رەتىندە «اۋليە ىرعىزباي جانە تىلسىمدى دۇنيە جۇمباقتارىنان» ماسەلەنىڭ مانىسىنە جاۋاپ ىزدەگەن شاقتا وسى ساۋالداردى اينالىپ وتە المايمىز. بىزگە ۇسىنىلعان اقپاراتتىڭ بارشاسى وبرازدىلىقپەن سومدالعان تۇلعا كونتسەپتسياسى توڭىرىگىنە شوعىرلانىپ، ودان كەيىن اۆتور قالاۋىمەن پايىمدالا «سارالانىپ» كوركەم تيپتەندىرۋدىڭ ء(ادىس، تەك ءام مەتاجانر) ستراتەگياسىنىڭ كومەگىمەن تۇتاستانا تۋىنداعان دەگەن تۇجىرىم جاسايمىز.

اۆتور تۋعان جەرى تارباعاتايدىڭ اسىل ءتاجى اقساۋاتى جايلى «...بۇل ءوڭىر شاشاسىنا شاڭ جۇقپاعان وسى دالانىڭ برەندى اتاقتى تۇلپار ەلىكجيرەن مەن كەشەگى دارابوز باتىردىڭ قاسيەتى قۋباس اتتارىنىڭ تۇياقتارى ءمور بولىپ باسىلعان جومار تا، قارپايىم ولكە...» دەپ توگىلتىپ كەلە جاتىپ، ارشار ءادىسى ارقىلى ءستيلىن قۇبىلتىپ جىبەرىپ: «...عاسىرلار بويى ءوز قۇپياسىن جۇمىر تاستارىمەن جۇمباقتاعان بورتاستاعان تاسىنىڭ كەرەمەتى دە وسىندا، ونىڭ تاريحي پەردەسىن وسى كۇنگە دەيىن ەشكىمنىڭ دە ءداتى بارىپ سىپىرا الماۋىندا. ايتىلىپ جۇرگەننىڭ ءبارى جاي بولجام، اركىمنىڭ تەوريالىق پايىمى، اۋەسقويلاردىڭ اۋەستىك ويلارى. ۇلى دالانىڭ جۇمباقتارىنىڭ ءبىرى وسى ءبىر الىپ تاستىڭ عىلىمي تۇجىرىمىن جاساپ، سوڭعى نۇكتەسىن قوياتىن ادامىنىڭ ءالى تابىلماۋى دا ۇلى دالانىڭ ۇلى جۇمباقتارىنىڭ ءبىرى شىعار..» دەپ وقىرمانىن ەلىكتىرىپ، عىلىمي وي توپشالاۋ جاساۋعا كوشەدى. بۇل قازاق ادەبي پروتسەسىندەگى جاڭا قۇبىلىس. ءوزىن اقتايتىن سونى ستيلدىك ايشىقتاۋ. اۆتور وسىلايشا وقىرمان ساناسىنا وي سالا وتىرىپ: «...ەندى بورتاستاعان جايلى عىلىمي ويلاردىڭ بار ەكەنىن بىلدىك. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا رەسپۋبليكالىق «جۇلدىز» جۋرنالىندا تۇرسى جۇرتباەۆتىڭ «اقسۋات ارنالارى» دەگەن جول ساپارلىق تاريحي-تانىمدىق كولەمدى ماقالالار توپتاماسىن وقىدىم. سول ەسسە-تولعاۋدا «بورتاستاعان» جايلى اۆتور بۇل تايگاعا ءتۇستى دەپ تابا الماي جۇرگەن تۇڭعىس مەتەوريتى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام ايتىپتى» دەگەن پايىمدى جاريا ەتەدى.

ءوز تاراپىنان:

...بەلگىسىزدەۋ تاريحىڭ، تاعدىرىڭ دا،

زۋلاي-زۋلاي عارىشتا بلدىردىڭ با؟

سپارىڭ اياقتالماي تايگا جاقتا،

نۇكتەسىن ءبىزدىڭ جەردە قالدىردىڭ با؟ - دەپ وي كەستەيلەيدى.

ءىستىلدى تاپ وسى تۇرعىدان تاپسىرلەگەن شاعىمىزدا كەز كەلگەن مازمۇنعا يەلىك ەتە الاتىن كوپ دەڭگەيلى جۇيەنىڭ ەستەتيكالىق ايشىقتانۋى رەتىندە ەرەكتەنەدى. وسى جاعدايدا تۋىنىدىنىڭ اسىل وزەگىن قۇراتىن ءتىل ءىستىلدىڭ كەي جاعدايدا عانا باسىمدىققا يە ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى عانا. كوركەم ءتىل اقپاراتتى تۇتىنۋشىعا (دەگدار وقىرمانعا) «سىعىمدالعان» تۇردە ۇسىنىلمايدى، قايتا ونىڭ بويىنا وبرازدى ايشىقتاۋ ارقىلى كوپ دارگەيلى تىزبەكتى مونوورتالىق قۇرىلىم (مونوتسەنتريچەسكايا سترۋكتۋرا) تۇمشالانعان اسا كۇردەلى كوپ جوسىقتى اقپاراتتى سىيدىرادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا بۇل سويلەۋ ءتىلى ەمەس، ورازدى تاڭبالانعان اقپاراتتىق كوركەم ءتىل. بۇنىڭ سەبەبى، تۋىندى الەمىندە دانىشپاندىق تەگىنىڭ دانەگى بايىزداعان تۇتاسقان تۇلعات كونتسەپتسياسى بۇعىپ جاتادى. وسى تۇتاسقان تۇلعات كونتسەپتسياسى باسىم كوپشىلىك ناشار قابىلداعان تۋىندىنىڭ ادەبي باعىن اسىراتىن جاعدايلاردا ورىن الىپ تۇراتىندىعىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

كەزىندە ماعجان جۇماباەۆ «ءبىز ۇيرەنەتىن ەۋروپا ءبىر مولدا ەمەس، مىڭ مولدا» دەسە، ەندى قازاق پروزاگەرلەرى بىزدەن ۇيرەنۋ ارقىلى «ەۋروپا الەمدى الجاستىرعان مىڭ مولداعا اينالىپ وتىر» دەگەن ءوز مادەني-رۋحاني كونتسەپتسيالارىن الاش وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىر. ماقسات اۋباكىروۆتىڭ جاڭا تۋىندىسى وسى كونتسەپتسيانى تۋ ەتۋىمەن قۇندى.

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz