بيلىك باسىندا وتىرعان كوسموپوليتتەر قوعامدىق پىكىردىڭ باسىم بولىگى قانشاما قارسىلىق بىلدىرسە دە بەلدەن باسىپ «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەندى سانامىزعا ءسىڭىرىپ جاتىرعاندارى از بولعانداي ەندى قىتاي ءتىلىن ۇيرەتۋدى باستادى. ءبىز كەزىندە وسىلاي كەتە بەرەتىن بولسا، تاياۋ ۋاقىتتا بيلىك باسىندا وتىرعان كوسموپوليتتەر: «ءتورت ءتىل، ءتورت قۇبىلاڭ» - دەگەندى تاعى دا ويلاپ تاۋىپ، حالىقتى قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە شاقىرۋلارى دا مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدىك. بۇل كۇدىگىمىزدىڭ بەكەر ەمەستىگى راستالدى.

ماۋسىم ايىندا اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى جانىنان «كونفۋتسي ينستيتۋتىنىڭ» سالتاناتتى اشىلۋ ءراسىمى ءوتتى. بۇل ۇيعارىم 2010 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا قىتاي ءتىلى كەڭسەسى (حانبان) مەن اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى اكىمشىلىگى اراسىندا الدەقاشان كەلىسىلىپ قويىلىپتى. كىرىسپە ءسوز اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى - ع.ج.نۇرىشەۆ سوزىمەن اشىلىپ، بۇعان اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى ە.ن.ساعىندىقوۆتىڭ جانەقىتاي ەلشىسىنىڭ باس كەڭەسشىسى - چەن حوڭگاڭنىڭ قۇتتىقتاۋىمەن قۇپتالدى. قازاقستاندا العاش «كونفۋتسي ينستيتۋتىن» قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم-شارتقا 2006 جىلى 20 جەلتوقساندا قر-سىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ پەكينگە بارعان ساپارى بارىسىندا قول قويىپتى.

بيلىك باسىندا وتىرعان كوسموپوليتتەر قوعامدىق پىكىردىڭ باسىم بولىگى قانشاما قارسىلىق بىلدىرسە دە بەلدەن باسىپ «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەندى سانامىزعا ءسىڭىرىپ جاتىرعاندارى از بولعانداي ەندى قىتاي ءتىلىن ۇيرەتۋدى باستادى. ءبىز كەزىندە وسىلاي كەتە بەرەتىن بولسا، تاياۋ ۋاقىتتا بيلىك باسىندا وتىرعان كوسموپوليتتەر: «ءتورت ءتىل، ءتورت قۇبىلاڭ» - دەگەندى تاعى دا ويلاپ تاۋىپ، حالىقتى قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە شاقىرۋلارى دا مۇمكىن ەكەنىن ايتقان ەدىك. بۇل كۇدىگىمىزدىڭ بەكەر ەمەستىگى راستالدى.

ماۋسىم ايىندا اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى جانىنان «كونفۋتسي ينستيتۋتىنىڭ» سالتاناتتى اشىلۋ ءراسىمى ءوتتى. بۇل ۇيعارىم 2010 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا قىتاي ءتىلى كەڭسەسى (حانبان) مەن اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى اكىمشىلىگى اراسىندا الدەقاشان كەلىسىلىپ قويىلىپتى. كىرىسپە ءسوز اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى - ع.ج.نۇرىشەۆ سوزىمەن اشىلىپ، بۇعان اقتوبە وبلىسىنىڭ اكىمى ە.ن.ساعىندىقوۆتىڭ جانەقىتاي ەلشىسىنىڭ باس كەڭەسشىسى - چەن حوڭگاڭنىڭ قۇتتىقتاۋىمەن قۇپتالدى. قازاقستاندا العاش «كونفۋتسي ينستيتۋتىن» قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم-شارتقا 2006 جىلى 20 جەلتوقساندا قر-سىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ پەكينگە بارعان ساپارى بارىسىندا قول قويىپتى.

«كونفۋتسي ينستيتۋتىنىڭ» ماقساتى: «قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ءبىلىم-عىلىم باعىتىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ، قىتاي ءتىلىن ۇيرەتۋ، قىتاي مادەنيەتى مەن الەۋمەتتىك ءومىرى، ەكونوميكاسى تۋرالى اقپاراتتار بەرۋ، ەكى ەلدىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسىن نىعايتۋ، تىڭداۋشىلاردى قىتاي ءتىلى مەن ەمتيحاندارىن تاپسىرۋعا دايىنداۋ، ەمتيحان وتكىزۋ. نەگىزگى وقىتۋ قازاقتاردى قىتاي ءتىلىن ءبىلۋ دارەجەسىنە قاراي باستاۋىش، ورتا، جوعارعى دەڭگەيگە ءبولىپ وقىتۋ. قىتاي ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىنە قاراي (نسك، ۆست، ءۇست) بارا-بارا دايىندىق كۋرستارىن اشۋ. قىتاي تىلىنە باۋلۋ ءۇشىن قىتاي ەلىنە تىلدىك ساياحاتتار ۇيىمداستىرۋ. قىتايدىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىن سۇعىنا وقىپ، قازاقستاندا تاراتۋ جانە ۋاعىزداۋ. بارلىق كۋرستاردان جاقسى وتكەن سوڭ تىڭداۋشىعا الەمدىك دەڭگەيدە «قىتاي ءتىلىن مەڭگەرگەن مامان» دەگەن كۋالىك بەرىلەدى» ت.ب ەكەن.

بۇل تىزگەندەرىمىزدىڭ بارلىعى جوعارعى وقۋ ورىندارى اياسىندا قالسا عوي، جوق ولاي ەمەس ەكەن. قىتاي ءوز قىزمەتى شەڭگەلىن ورتا مەكتەپتەرگە دە ەنگىزۋدى كوزدەپتى. «كونفۋتسي ينستيتۋتىنىڭ» باستى قىزمەتىنىڭ بىرىنە: «مەكتەپ وقۋشىلارىنا قىتاي ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىن تەكسەرۋ ەمتيحاندارىن» ۇيىمداستىرۋ ەنىپتى. ءتىلدى انىقتاۋ ەمتيحانى «اۋىزشا جانە جازباشا تۇردە جۇرەدى». بۇل جاپپاي ءتىلى شىعىپ ۇلگەرمەگەن بۇلدىرشىندەرىمىزدى قىتايلاندىرۋدىڭ باستاماسى. نە كەرەك ۇلكەنى بار، كىشىسى بار كەز كەلگەن قىتاي ءتىلىن مەڭگەرگەندەرگە قىتاي ءتىلى كەڭسەسىنىڭ (حانبان) كەلىسىمىمەن كۋالىك بەرىلىپ، قىتاي ەلىندە وقۋ گرانتتارى تابىستالادى.

ورىس، اعىلشىن تىلدەرىنىڭ اياسىندا ابدەن السىرەگەن قازاق ءتىلىنىڭ ورنىنا ەندى قىتاي تىلدەرىن وقىتا باستاساق، تاياۋ بولاشاقتا ءوزىمىزدى ايداھاردىڭ اۋزىنا سالىپ، تۇپكىلىكتى جۇتقىزۋىمىز مۇمكىن. قىتايدىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىندا بىلتىردىڭ وزىندە قازاقتىڭ 200-دەي ستۋدەنتى قىتاي ءتىلى مامندىعىنا وقىپ شىققانى بەلگىلى بولىپ وتىر. بۇل سان جىلدان جىلعا كوبەيۋدە. «كونفۋتسي ينستيتۋتى» بۇل باعىتتا «قوسىمشا قىسقا مەرزىمدى وقىتۋ كۋرستارىن اشۋدى كوزدەگەن». قازىردىڭ وزىندە اقتوبەدە  قىتاي تىلىنەن ءدارىس بەرەتىن كۋرستار اشىلىپ، قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە شاقىرعان حابارلاندىرۋلار كوبەيۋدە. قىتاي ءتىلىن وقىتۋ كۋرستارىنىڭ جاپپاي جۇمىس جاساۋىنىڭ قانشالىقتى زاڭعا تومپاقتىعىن تەكسەرىپ، ونىمەن اينالىسىپ جاتىرعان جەرگىلىكتى «قازاق ءتىلى» قوعامى، ىشكى ساياسات دەپارتامەنتى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى دا جوق. قىتاي ءتىلىنىڭ جاپپاي ۇيرەتىلۋى بارا-بارا بارلىق جەردە قىتايدىڭ مادەني-قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ اشىلۋىنا اكەلەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قىتاي ۇلتىنىڭ ءبىر كۇندەرى ۇلكەن دياسپوراعا اينالۋىنا اكەلەتىن جانە قازاقستاندى قىتايلاندىرۋدىڭ العى شارتىنىڭ ءبىرى. سەبەبى، «قىتاي دياسپوراسىنىڭ» كوبەيۋى بارا-بارا قىتاي ءتىلىن ءبىلۋ «قاجەتتىلىگىنە» الىپ كەلەدى. قىتاي قازىردىڭ وزىندە بىزدەگى بيلىك وكىلدەرىنىڭ ساتىلۋىمەن وسى باستى ەكى باعىتتى جۇزەگە اسىرۋعا شىنداپ كىرىستى جانە ىستەرى ناتيجەسىز ەمەس تە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاقستاندى قىتايلاندىرۋدىڭ قارەكەتى مەملەكەت تاراپىنان اقتوبەدە رەسمي تۇردە وسىلاي قۇپتالدى.

ءبىز مىنانى قاتتى ەسكەرگەنىمىز ءجون. ەگەر بىزدەر «جوعارى ايتتى بولدى، ءبارى دۇرىس» ەكەن دەپ نازار اۋدارماساق، وسىنىڭ بارلىعى ەرتەڭ قىتاي ءتىلىن ۇيرەنگەن قازاقتارىمىزدىڭ تۇراقتى كاسىبىنە اينالىپ، قىتاي قازاققا ءتىل ۇيرەتۋدى ءوز قازاعىمىزدىڭ قولىمەن ىسكە اسىرا باستايدى. ءبىر كەزدە «ءبىزدىڭ باسىمىزدى بىرىكتىرەتىن ورىس ءتىلى» دەگەن ۇندەۋمەن ورىس ءتىلى دە وسىلاي قازاققا ورىس ءتىلىن كاسىپ ەتكەن مۇعالىم قازاقتاردىڭ وقىتۋىمەن تۇپكىلىكتى تاڭىلعانىن نەگە ۇمىتامىز. قيت ەتسە ويباي، سەن ۇندەمە، بىزگە تىنىشتىق كەرەك، بىزدە ءبارى جاقسى، ءبارىنىڭ بارى جاقسىدەپ، بىرەۋمەن قورقىتىپ ەكىنشى جاقتى ۇندەتپەي، قىتايدىڭ جىمىسقى ساياساتىنىڭ قۇرىعىندا كەتىپ بارا جاتىرعان قازىرگى بيلىكتىڭ ۇلكەن سوزدەرىنە يلانۋدى دوعارۋمىز كەرەك. قىتاي تىلىنە ۇيرەتۋ قازاعىمىزعا ۇلكەن قاۋىپ اكەلەتىنىن تۇسىنەتىن ۋاقىت كەلدى. مەملەكەتىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ويلاعانمالايزيا مەن يندونەزيا ۇكىمەتتەرى قىتايدىڭ ىشكە ەنۋدەگى بارلىق جىمىسقى ىستەرىنە زاڭمەن تيىم سالىپ وتىر. ولارعا ادام قۇقىقتارىن شەكتەپ جاتىرسىڭدار دەپ جاتىرعان ءبىر دە ءبىر مەملەكەت جوق.

اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى جانىنان اشىلعان «كونفۋتسي ينستيتۋتى» ورتالىعى قازىردىڭ وزىندە جارنامالارىن ۇدەتىپ، وزدەرىنىڭ بايلانىس تەلەفوندارىن بەرىپ حالىقتى وقۋعا شاقىرىپ جاتىر. بارلىق وقىتۋ شارالارىن قىتاي جاعى قارجىلاندىرادى. قىتاي قازاق جەرىندە ۇزاعىنان ورنىعۋ ءۇشىن بارىن شاشادى. «كونفۋتسي ينستيتۋتى» دەگەنىمىز بەت پەردە عانا. ءبىز ونى قانشا جەردەن ءىلىم دەپ قابىلداساق تا ولار ءۇشىن ساياسات. بۇعان ىشتەي نارازىلىق ءبىلدىرىپ جۇرگەن، اشىق ايتۋعا دارمەنسىز اقتوبەلىك جوعارعى وقۋ ورىندارى مۇعالىمدەرىنىڭ ايتۋىنشا قىتايلىقتاردىڭ باس جوسپارىندا كەلەسى كەزەكتە كونفۋتسي ينستيتۋتى اياسىندا قىتاي ءتىلى فاكۋلتەتتەرىن اشۋ ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، قىزىلوردا، باتىس قازاقساتان وبلىستارىنىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارى تۇرعان كورىنەدى.

وراي كەلگەندە ايتامىز، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلگەن قازاقتىڭ جىرىنداعى حالىقتىق افوريزمدەر، ماقال-ماتەلدەر، شەشەندىك سوزدەر قاشان دا ءومىر تاجىريبەسىن ەكشەپ، ونىڭ ەڭ ءنارلى ءتۇيىنىن ۇسىنادى. حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ ءبىر سالاسى بولىپ ەسەپتەلەتىن تەرمەلەردەگى بابالاردان قالعان يدەيالىق مازمۇنى جوعارى دانالىق افوريزمدەرى جاستاردى ۇلتىن، ءتىلىن سۇيۋگە تاربيەلەيدى، لوگيكالىق وي-جۇيەسىن دامىتۋدا، تاپقىرلىققا باۋلۋدا باعا جەتپەس قازىنا. «ءداستۇرلى جىر ونەرى» فاكۋلتەتتەرى كورشى ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا قالاسىنىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىندا اشىلىپ، ناتيجەلى جۇمىس جاساپ جاتىر.

ەندەشە بىزگە ءىلىم قاجەت بولسا حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى تەرمە، جىر ونەرىنە نەگە نازار اۋدارمايمىز. ماسەلەن وسى باعىتتا اقتوبە وبلىستىق تاريحي ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ باسقارماسىنىڭ ديرەكتورى بەكارىستان مىرزاباەۆ اقتوبە جوعارعى وقۋ جانىنان حالقىمىزدىڭ وزىندىك تەرمە، جىر ايتۋ ماقامىن ۋاعىزدايتىن، جاس ۇرپاققا ۇيرەتەتىن «ءداستۇرلى جىر ونەرى» ساباعىن اشۋ قاجەتتىگىن ايتىپ ماسەلەنى كوتەرىپ جۇرگەنىنە بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. بۇل سالانى الىپ كەتۋگە دايار قولداۋشى مامان وقىتۋشىلار تابىلىپ تۇرسا دا اتالمىش فاكۋلتەتتى اشۋعا جەرگىلىكتى جانە ينستيتۋت اكىمشىلىگىنىڭ نيەتى بولماي وتىرعان كورىنەدى.

توقەتەرى، قىتايلىقتارعا كورسەتىلگەن بۇل «قامقورلىق» ۋاقىتى كەلگەندە ولاردىڭ قوعامداعى بەلسەندىلىگىنىڭ وسۋىنە، اسەر ەتۋى مۇمكىن. كەلە-كەلە قىتايلىق ۇستەمدىكتىڭ ساباقتارىن ۇيرەتە باستايدى. مۇنىڭ سوڭى دالىرەك ايتقاندا وزدەرىنىڭ دەربەس الەۋمەتتىك سۋبەكت رەتىندە جەر ماسەلەسىندە، مەنشىك بولىسىندە بارا-بارا باسقا دا جاسىرىن جاتقان ءومىر سۇرۋىنە قاجەتتى تالاپتاردى شىعارادى. ەكى دۇنيەنىڭ تايتالاسى تۋىنداي قالسا، ءبىر كۇندەرى قازاقستان «مايدان دالاسى» بولىپ شىعا كەلۋى دە عاجاپ ەمەس. «ءتورت ءتىل ءتورت قۇبىلاڭ» بولىپ، قىتاي ءتىلىنىڭ دە ومىرىمىزگە ەنۋى دە الىس ەمەس اعايىن. ءوز قولىمىزبەن ىستەگەنىمىزدى، ءوز موينىمىزبەن كوتەرەتىنىمىزدى ەرتە باستان سەزىپ، بىلگەنىمىز ارتىق بولماس. كەش قالىپ جۇرمەيىك. ويلان قازاق!

اقتوبە قالاسى.