- تەرمين ماسەلەسىمەن تالماي اينالىسىپ جۇرگەن جانسىز. بىراق بۇل سالادا ماسەلە قوردالانىپ قالدى، ونى قالاي شەشەمىز دەپ ويلايسىز؟

- ۇلتتىق تىلگە دەگەن كوزقاراس تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى وتە كۇشتى بولىپ ەدى. فرانتسۋزدار كەزىندە ۇران تاستاپتى عوي: «ۇلتتىق ءتىلدى قورعايىق جانە كوركەيتەيىك!» دەپ، سول سەكىلدى قورعاۋ ءوز الدىنا، كوركەيتۋ بولەك جۇمىس قوي. ءومىردىڭ الۋان سالاسىنا جەتكىزۋ دە كوركەيتۋگە جاتادى. عىلىم مەن تەحنيكا العا وزعان زاماندا، وزىق اتاۋلاردى ۇلتتىق تىلگە يكەمدەۋ مىندەتىن وزىنەن ءوزى ۋاقىت تۋدىرىپ جاتادى. سونداي ۋاقىت ءبىز ءۇشىن 90-جىلدار بولدى، «اركىمنىڭ تەرمينگە بار تالاسى» دەگەندەي جاعدايعا جەتتىك. قازاق تىلىندە تەرمين جاساۋعا قاتىسقان ادامدا ەسەپ بولمايتىن...

- تەرمين ماسەلەسىمەن تالماي اينالىسىپ جۇرگەن جانسىز. بىراق بۇل سالادا ماسەلە قوردالانىپ قالدى، ونى قالاي شەشەمىز دەپ ويلايسىز؟

- ۇلتتىق تىلگە دەگەن كوزقاراس تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى وتە كۇشتى بولىپ ەدى. فرانتسۋزدار كەزىندە ۇران تاستاپتى عوي: «ۇلتتىق ءتىلدى قورعايىق جانە كوركەيتەيىك!» دەپ، سول سەكىلدى قورعاۋ ءوز الدىنا، كوركەيتۋ بولەك جۇمىس قوي. ءومىردىڭ الۋان سالاسىنا جەتكىزۋ دە كوركەيتۋگە جاتادى. عىلىم مەن تەحنيكا العا وزعان زاماندا، وزىق اتاۋلاردى ۇلتتىق تىلگە يكەمدەۋ مىندەتىن وزىنەن ءوزى ۋاقىت تۋدىرىپ جاتادى. سونداي ۋاقىت ءبىز ءۇشىن 90-جىلدار بولدى، «اركىمنىڭ تەرمينگە بار تالاسى» دەگەندەي جاعدايعا جەتتىك. قازاق تىلىندە تەرمين جاساۋعا قاتىسقان ادامدا ەسەپ بولمايتىن...

وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا ءار سالا بويىنشا 20 تومدىق، 90-جىلدارى 31 تومدىق ورىسشا-قازاقشا سالالىق سوزدىك شىعارىلدى. سول «ورىسشا-قازاقشا» دەگەننىڭ ءوزى تەرمين ەمەس، ورىسشادان قازاقشالاۋ ەكەنىن بىلدىرەدى. بىراق احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي، ۇلتتىق ءتىلدى رەسمي تىلگە اينالدىرۋ، تەرمين جاساۋ كەز كەلگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ىنتالانىپ، ورايلى بالاما تابام دەگەنمەن، كورىنگەن ادام تەرمينشى بولا المايدى. ءسويتىپ، قۇلشىنۋ ناۋقانى بولعانىمەن، عىلىمي تەرميندى قازاقشالاۋ جوعارى دەڭگەيدە بولمادى. ونىڭ سەبەبى، وعان عالىمدار كىرىسۋى كەرەك ەدى. بىراق كوپتەگەن عالىمدار، اسىرەسە، تەحنيكا سالاسىنداعى قازاقتىلدى وقىمىستىلاردىڭ ءوزى دە قازاقتىلدى ورتادان 20-30 جىل بويى جىراقتاپ قالعاندار بولاتىن. مەكتەپتى عانا قازاقشا ءبىتىرىپ، بىلايعى ومىردە ورىس ءتىلى نەگىزگى قاتىناس قۇرالىنا اينالعان عوي. سوندىقتان دا الگى اۋەسقوي تەرمينشىلىك ناۋقان ءوز جەمىسىن ويداعىداي بەرمەدى. ال، اتالعان كوپتومدىق سوزدىك تەرمين سوزدىگى بولا المايتىن ەدى، كوپتەگەن شەتەلدىك سوزدەر ورىس ءتىلىنىڭ وزىندە سول كۇيىندە قابىلداناتىن. سول سوزدىكتەر بىرىنەن بىرىنە كوشىرىلۋمەن كەلەدى. بىراق سونى عىلىمي ەڭبەك اتاپ: «بالەن تومدىق، بالەن سوزدىك شىقتى» دەۋ عانا تىلگە تيەك بولاتىن.

بۇل جەردە ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار. تەرمين جاساۋ - ناۋقاننىڭ ناتيجەسى ەمەس، عالىمداردىڭ ۇلتتىق تىلدە ويلاپ، سويلەۋ قابىلەتىنەن تۋىندايتىن ناتيجە عوي. عىلىم ۇلتتىق تىلدە سويلەمەسە، ونى اۋدارما تىلمەن كوگەرتۋ مۇمكىن ەمەس. قىسقاسى، عىلىمنىڭ جازۋ، سويلەۋ ءتىلى بولسا، قازاق تىلىندەگى تەرميندەر جاساندى جولمەن ەمەس، تابيعي جولمەن تۋىندار ەدى. جانە سول تىلدەگى تەرمينگە سۇرانىس پايدا بولىپ، ول اينالىمعا ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ ىشكى قۋاتىن جولعا قويادى.

تاۋەلسىز بولعانىمىزعا 20 جىل بولسا دا، نەگىزگى ەڭبەكتەر ورىس تىلىندە جازىلادى جانە سول تىلدە وقۋلىقتار مەن عىلىمي ادەبيەتتەر شىعارىلادى. ال قازاق تىلىندە سونىڭ اۋپىرىممەن اۋدارماسى عانا شىعۋى مۇمكىن. سوسىن ورىس تىلىنە توسەلگەن عالىمدار وزگە تىلگە بەت بۇرعىسى كەلمەيدى جانە قازاق تىلىندە جاسالعان تەرميندى جاتىرقاپ، وگەيسىپ اينالىمعا سالۋعا قۇلقى بولمايدى. وعان ماجبۇرلەيتىن، مىندەتتەيتىن، بولماسا ىنتالاندىراتىن بىزدە جۇيە جوق. وسىلايشا تەرمين دە، وقۋلىق تا «باياعى جارتاس -ءبىر جارتاس» بولىپ قالا بەرەدى. ال، قازاق تىلىندە بىردەڭە جازا قالسا، كوزگە ءتۇسۋ ءۇشىن، ۇلتشىل بولىپ كورىنۋ ءۇشىن ءۇستىرتىن، شالا دۇنيەلەر تۋىنداپ جاتادى، ول قازاقتىلدى ورتانىڭ سورىنا اينالادى. سودان بارىپ، قازاقتىلدى دۇنيەلەرگە سەنىمسىزدىك تۋىنداپ، ارتى «قوي، بولدىعا» جالعاسادى. سوندىقتان تەرميندى قازاقشالاۋعا مۇمكىندىك كەرەك، مۇمكىندىك بولعاندا قازاقتىلدى عىلىمي ورتا كەرەك. احاڭنىڭ (بايتۇرسىنۇلى) كەزىندەگى عىلىمي ورتا مەن كازىرگى ورتانى سالىستىرۋعا بولمايدى، كازىرگى عىلىمي ورتانىڭ دەنى قازاقى توپىراقتان جۇرداي، ءشالاتىلدى، ءشالادىلدى، قازاقى ورتادان اجىراعان ءدۇبارا قاۋىم. ال، انا بۋىننىڭ ءبارى ۇلتتىق ءتىلدىڭ مايەگىن، ادەبيەتتى، ۇلتتىڭ جان دۇنيەسىن سىڭىرگەن ورتادان شىققان. مىسالى، احاڭدار سونىڭ ارقاسىندا قانشا تەرميندى قازاقشا شىعاردى، تەرميندەرى قانداي جاتىق، ءسىڭىمدى دە تابيعي، قازاقى!

- ەندى ول كەزدەگى جاعداي مەن كازىرگى جاعدايدى سالىستىرۋ دا قيىن عوي...

- جوق ەندى، ول كەزدە زامان باسقا عوي، بىراق ەندى عالىمداردىڭ دەڭگەيى دە باسقاشا، جان-جاقتى بولىپ كەلەتىن. كازىرگى وقىمىستىلار قازاق ءتىلىن بىلمەيدى دەۋگە بولادى، سوسىن وعان قانشا جەردە قازاقشا ءسوز بولسا دا قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيەدى، دۇرىس ەمەس كورىنەدى، جات بولىپ قابىلدانادى. قازاقشا قانشا جەردەن جاقسى تەرمين بولسا دا، ورىسشاسىن قورعاپ، ازار دا بەزەر بولادى...

- ەندى تەرمين سالاسىندا ءبىر ناقتى تالاپ، سونى جۇيەلەيتىن ءبىر قۇرىلىم بولۋ كەرەك ەمەس پە؟

- ماحامبەت ايتقانداي، «تىلدە بار دا، دىلدە جوق مۇسىلماندىق - كىمدە جوق؟!» دەگەندەي تەرمينگە كورىنگەن ادام ۇرىنا بەرۋى دۇرىس ەمەس، ارينە، عىلىمي تالاپتى ۇستانىپ، ەڭبەكتەنۋ - جوعارى سانالىلىقتىڭ بەلگىسى. تالاپ دەمەكشى، 1994 جىلى قازاق تەرميندەرىن جاساۋدىڭ تۇجىرىمداماسى شىققان بولاتىن. تەرمين وندىرىسىنە قاجەتتى پرينتسيپتەر ايقىندالعان ەدى، بىراق ىسكە كىرىسكەندە، سونى جاساعان ادامداردىڭ وزدەرى ونى ۇمىتىپ كەتتى. ول تالاپتار احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1920 جىلعى تالاپتارىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان ەدى. تەرميندى مۇمكىندىگىنشە قازاقشالاۋ، ول مۇمكىن بولماعاندا تۇرىك ءتىلىنىڭ تاجىريبەسىن پايدالانۋ دەگەن سىقىلدى. ال، بىراق بۇگىنگى قازاقشالانعان تەرمينگە قاراپ تۇرساڭ، نەبىر سۇمدىققا كەزدەسەتىن بولدىق. ويتكەنى، تەرميندى قازاقشالاۋ كەز كەلگەننىڭ ەرمەگىنە اينالدى. سودان كەلىپ، تەرميندى قازاقشالاۋ ءىسىنىڭ قادىرى قاشتى. سوسىن بىزدە مىناداي ءبىر داعدى بار: ءبىر اكادەميك مۇرنىن تىجىرايتىپ، «مىنالارىڭ نەمەنە؟» دەسە ءبىتتى، الگى تەرمين دۇرىس ەمەس بولىپ تانىلادى، وعان لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان تالداۋ جوق، بەدەل ءبارىن شەشىپ تاستايدى... ياعني تەرمينگە اقىل ەمەس، اتاق ارالاسىپ كەتەدى. ۇدەرىسكە اقىلدى ەمەس، اتاقتى تىقپالاپ، بىلىكتىڭ بەرەكەسىن قاشىرۋ - ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ورتاق دەرتى!

- تەرمين - تىلدىك ماسەلە مە، ۇلتتىق ماسەلە مە؟

- ءوز باسىم تەرمين ماسەلەسىنىڭ تالاسىندا ونى ۇلتتىق ماسەلە تۇرعىسىنان جاسالۋ كەرەكتىگىن ۇسىنىپ ءجۇرمىن. تەرميندىك مۇددە ءۇش بولىكتەن تۇردى: ءبىرىنشى، ءتىلدىڭ مۇددەسىنە ساي بولۋى كەرەكتىگى، تەرمين تىلگە زيان كەلتىرمەۋى كەرەك، كەرىسىنشە ول سونىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى، تەرمين ۇعىمدىق، قوعامدىق جانە دىبىستىق تۇرعىدا ۇيلەسىمدى بولۋى قاجەت، ءتىلدىڭ تالابىمەن ۋاجدەلۋى كەرەك. مىسالى، «زەينەتاقى» ءسوزى ەكى قازاق ءسوزىنىڭ جىمداسۋىنان، ءسوزجاسام قابىلەتىنەن تۋىندادى; سول سياقتى «كاتاليزاتوردى» «ورشىتكى» دەۋدى ۇسىنىپ ءجۇرمىن، «ءورشىت» بۇيرىق رايلى ەتىستىككە «كى» جۇرناعى جالعانۋ ارقىلى جاسالىپ تۇر، بۇل ءتىلدىڭ ءوز مۇمكىندىگىنەن تۋىنداعان ءارى ۇعىمدى تولىق ءبىلدىرىپ تۇرعان ءسوز.

-  بىراق ءوزىڭىز بىلەسىز، تەرمين ءتىلدىڭ ءبىر بولىگى بولعاسىن، مۇنداي جاڭا لەكسيكالىق بىرلىكتەر ساراپتالىپ بارىپ، بەكىتىلگەنى ءجون عوي. ايتپەسە، بىلىكسىزدەر ونى ەرمەككە نە كۇلكىگە اينالدىرماي ما؟

- مەن اتاپ وتىرعان تەرميندىك مۇددەلەردى ساقتاساق، وعان جول بەرىلمەس. جاڭاعى ءسوزدى جالعاستىرايىن، تەرمينگە قويار تالاپتىڭ ءبىرى - ءتىل مۇددەسى بولسا، تاعى بىرەۋى - الەۋمەت مۇددەسى. ونى كوبىنە ەشكىم ەسكەرە بەرمەيدى، حالىق جاڭا تەرميندى تانۋى جانە جاتىرقاماي قابىلداۋى كەرەك. سوندا عانا جاڭا لەكسيكالىق بىرلىك تىلگە تەز سىڭەدى جانە قولدانىسقا تۇسەدى. مىسالى، «ازوت» دەسەم، ءسىز قاساڭ تۇردە قابىلدايسىز، ونىڭ تولىق نە ەكەنىن ەلەستەتە المايسىز. ال، ەگەر مەن ونى «ومىرتەك» دەسەم، وندا ول قازاققا بارىنشا تۇسىنىكتى جانە قابىلداۋعا جەڭىل، تەرمين رەتىندە تىلگە تەز سىڭەدى. ويتكەنى، ءومىردىڭ كوزى - ازوت! بۇرىنعى جاسالعان وتتەك، سۋتەك، كومىرتەك سوزدەرىنىڭ ىزىمەن بۇل دا كىرىگىپ كەتەدى.تەرميننىڭ تاعى ءبىر مۇددەسى - عىلىمي سالا، ياعني عىلىمي قاتىناستار ءۇشىن قاجەتتى ءتىل بولىگى. مىنە، تەرمين وسى ءۇش مۇددەدەن تۇرادى. وسىلاردى دىتتەسەك، وندا ۇلتتىق تەرميندەۋ قاعيداسى مەن ونى ومىرگە ەنگىزۋ قالىپتاسار ەدى.

- بىراق ءوزىڭىز اتاعانداي، كەيدە عىلىم مەن ءتىلدىڭ مۇددەسى قايشىلىققا ۇرىنىپ جاتادى عوي. كەيبىر قازاقشالانعان تەرميندەر داۋ تۋعىزىپ جاتادى، ول جونىندە نە ايتاسىز؟ مىسالى «اعزا» ءسوزى تۋرالى داۋ بار...

- مىسالى، «بەلوكتى»، «كلەتكانى» الىپ تەكسەرەيىك. وسى سوزدەر قاراپايىم حالىقتىق ءسوزجاسام تاسىلىنە نەگىزدەلگەن، سول سەكىلدى تۇركى تىلدەرى دە «بەلوكقا» قاتىستى «اقۋىز» تۇرىندە السا، ەشبىر ەرسىلىگى جوق ەمەس پە؟ قاراپايىم ادام سولاي دەمەي مە؟ «جەلتوك» دەپ جۇمىرتقانىڭ سارى ۋىزىن ايتادى ورىستار، سوندىقتان ءبىزدىڭ «اقۋىز»، «اقزاتىمىزعا» كۇماندانىپ كەرەك ەمەس، تىلدە انالوگى بار لەكسەمالار.

- مىنا تۇرىك ءتىلى بىزدەن گورى الەممەن ەرتەرەك ءارى ەركىن تىلگە اينالدى عوي، سونىڭ تاجىريبەسىن الىپ، سول تىلدەن تەرميندى كوبىرەك قابىلداۋعا بولماي ما؟
- كەزىندە احاڭ قازاق تىلىنە قاتىستى ماحابباتپەن ەمەس، عىلىمي دالەلمەن ايتقان ءسوزى بار عوي: «تۇركى ءتىلىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تازا ءتىل - قازاق ءتىلى» دەپ، ونى بارلىق تۇركىلەر مويىندايدى. سوندىقتان تۇرىك ءتىلى قازاق ءتىلى ءۇشىن «ۇستاز» بولا قويمايدى. مىسالى، تاتار ءتىلى جازۋدىڭ دۇرىس ەمەستىگىنەن بىرنەشە دىبىسىنان اجىراپ قالعان، تۇرىك ءتىلى دە سونداي احۋالدى باستان كەشكەن ءتىل. اتاتۇرىكتىڭ كەزىندە بۇلار تەرميندى ەبروپادان سول كۇيىندە الا سالدى. ونى ءبىر باق كوردى، «تازا كۇيىندە الىپ جاتىرمىز» دەپ، سودان ول ءتىل شۇبارلانۋعا اياق باستى. بىراق ايىرمامىز شامالى، ءبىز ورىستان الدىق دەگەندەي، ءتىلدى قالاي بىلعاعاندا ءبارىبىر ەمەس پە؟! سوندىقتان ءبىز ۇلگى الاتىنداي باۋىرلارىمىز جوق. ونىڭ ۇستىنە ءبىز حح عاسىردا احمەت بايتۇرسىنۇلى الىپبيىمەن ەڭ جەتىك ءالىپبي جاساعان حالىقپىز، تۇركىلەر ىشىندە ەڭ العاشقى ءتىل وقۋلىقتارىن جازعان جۇرتپىز، سوندىقتان ءبىز ءالى سول قاۋقارىمىزدى ىسكە قايتا قوسقان جوقپىز.

- قاي سالا عىلىمى قازاقشا تەرميننەن الدا كەلەدى؟
- قاي عىلىم قازاقشا دامىسا، سول سالا قازاقى تەرميندەر بويىنشا جەتىك بولادى. ۇلتجاندى، قازاقشىل عالىمى كوپ سالا تەرميندى قازاقشالاۋدا الدا بولادى. ءبىر كەزدە ماتەماتيكتەر كۇشتى بولعان، كازىر حيميكتەر ماقتانا الادى. سوڭعى ون جىلدا حيميك عالىمداردىڭ ۇلتشىلدىعى تەرميندە مول ءىز قالدىردى، ونداعان سوزدەر قازاقىلاندى. 31 تومنىڭ ىشىندەگى سالالىق تەرميندەردى سالىستىرساڭىز، سوزدىكتىڭ ءوزى ايتىپ بەرەدى.

- قاتەسىز دە ەمەس شىعار؟

- ارينە، قاتە بولۋى مۇمكىن، بىراق قاتە قازاقشالاۋ دۇرىس قازاقشالاۋعا جول اشادى، تەرمينولوگيا سولاي داميدى. ءوز باسىم حيميا سالاسىندا تەرمينولوگياعا قانشالىقتى ۇلەس قوسقانىمىزدى ساراپتاپ قويدىم، قانشالىقتى جۇرناق-جالعاۋلار اينالىسقا ءتۇستى، سونىڭ ءبارىن قاراستىرىپ، تاجىريبەگە اينالاتىنداي تالداپ قويدىق. ارينە، جاسالعان قازاق تەرميندەرىن ەنگىزۋ وڭاي بولعان جوق، قارسىلىق كۇشتى بولدى، «اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى اۋزىڭنان كەتپەيدى» دەگەندەي، قۇلدىق بارىمىزدە دە بار عوي. سودان وسىلاي بىرتىندەپ ارىلىپ جاتىرمىز عوي، ونىڭ ۇستىنە عىلىمي تۇردە ءبارىن دالەلدەپ بەرگەن سوڭ، قارسىلاستار امالسىز، ءۇنسىز كەلىسىپ تىنادى.

-  بىزدە ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى بار ەمەس پە، سول تەرميننىڭ تەورياسىن، جاڭا سوزدەردى تالداپ، دايەكتەپ بەرمەي مە؟

- ونداعى ازاماتتار ماعان رەنجۋى مۇمكىن... ول ينستيتۋت ءبىز تاۋەلسىزدىك العان بويدان، تەرميندى قازاقشالاۋعا جالاۋلاتىپ، وسى كوشتىڭ دە، ءىستىڭ دە الدىندا ءجۇرۋى كەرەك ەدى. بىراق ولاردىڭ بارىن بايقاعان ەمەسپىز. ول ينستيتۋت ءبىر دە ءبىر سالاعا تەرمين جاساۋعا كومەكتەسكەن ەمەس. تەرميننىڭ ايتۋلى ەكى ماسەلەسى بار: ۇعىمى، مازمۇنىن سالا ماماندارى شەشەدى، ال ءسوزدىڭ تۇلعاسى قانداي بولۋى كەرەك، قالاي بىرىگۋى كەرەك، تەوريا جاعىنان سونى نەگىزدەپ، ساراپتاپ، تىلگە سايكەستىگى مەن قايشىلىعىن اجىراتىپ، تورەلىگىن ايتۋى كەرەك ەدى. تەرميننىڭ جاسالۋ جولدارىن اشۋى كەرەك ەدى، ءوز باسىم سوعان ەندى كىرىپ كەلەمىن، سەبەبى، مەن حيميكپىن عوي. سوندىقتان ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ بۇعان شاماسى دا كەلگەن ەمەس جانە جاردەمىن دە تيگىزگەن ەمەس. مەتاللۋرگيا سالاسىنىڭ تەرميندەرىن تالداعاندا وسى ينستيتۋتتان ءبىر قىزمەتكەردى اپارعانىم بار، سوندا الگى لينگۆيست ەشبىر بەلسەندىلىك تانىتپادى، تەرميندەۋ ۇدەرىسىنە بيلىك ەتپەدى. جالپى، لينگۆيستەر تەرمين الدىنداعى بورىشىن وتەمەي ءجۇر.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت، ىسەكە!

سۇحباتتاسقان - سەرگەك ەرقوساي

سپانديار اقايۇلى، حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى

«اباي-اقپارات»