بۇدان بۇرىن ۋادە بەرگەنىمدەي، جەكە تاقىرىپ رەتىندە «قازاق جانە اعىلشىن تىلدەر اراسىنداعى ۇقساستىقتار» اتتى جاڭاشا جانە تىڭ تاقىرىبىن الىپ وتىرمىن. اتالمىش جۇمىستىڭ تولىق نۇسقاسىن "ادەبيەتپورتال" سايتىنان تابا الاسىز (https://adebiportal.kz/kz/blogs/view/1359).

باتىربەك باعىشبەكۇلى، قازاق جانە اعىلشىن تىلدەر اراسىندا قانشا ۇقساستىق بار ەكەن؟

- ارينە، بۇكىل اعىلشىن ءتىلىن (بۇگىنگى اعىلشىن تىلىندە ءبىر ميلليونعا جۋىق ءسوز بار) ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋگە مۇمكىندىك تە، ۋاقىت تا بولمادى.

- و، وسىنشاما باي سوزدىك قوردى زەرتتەۋگە ءبىر عۇمىر جەتپەيتىن شىعار!

- ارينە. الايدا، مەن 2016-2017 جىلعى اعىلشىن ءتىلىنىڭ وقۋلىقتارى مەن سوزدىكتەرىن وقىپ، ىزدەنىپ، جالپى ءوز ەڭبەكتەنۋىمنىڭ ناتيجەسىندە مىڭعا جۋىق تىلارالىق ۇقساتىق تاپتىم. مەن ولاردى بىرنەشە توپقا جىكتەدىم، لەكسيكالىق، مورفولوگيالىق، سينتاكسيستىك، فونەتيكالىق جانە گرامماتيكالىق ۇقساستىقتار. ەڭ كوبى، ارينە، لەكسيكالىق ۇقساتىقتار. ياعني، 980-گە جۋىق اعىلشىن سوزدەرى قازاق سوزدەرىنە ءارى ماعىنا، ءارى جازىلۋ، ءارى دىبىستالۋ جاعىنان ۇقسايدى ەكەن. ول سوزدەر ءبىر-بىرىنە وموفوندىق، وموگرافتىق جانە سەمانتيكالىق-سينونيمدىك سيپات بويىنشا ۇقساس بولعاندىقتان، مەن ولاردى ءوزىم «ءتاۇ – تىلارالىق امبەباپ ۇقساستىقتار» دەپ ايتامىن. بۇل رەسمي تەرمين ەمەس!

- ءيا، اتى جوق بولسا دا، زاتى بار عوي! مەن بىلۋىمشە، ءسىز بۇل تاڭقالارلىق ۇقساستىقتاردى ءبىر كىشكەنتاي جۇقا سوزدىكتەن عانا تاۋىپ الدىڭىز. سولاي ما ەدى؟

- ارينە، سولاي. ال ەگەر مەن (ەگەر، ارينە، وعان كۇشىم جەتسە (كۇلەدى)) «بولشوي وكسفوردسكي سلوۆار انگليسكوگو يازىكا» دەگەن كوپ تومدىقتى زەرتتەسەم، البەتتە، ۇقساستىقتار ودان دا كوپ تابىلۋى مۇمكىن.

- جالپى، بۇل وتە قىزىق جاعداي ەكەن. ءبىز بىلەتىنىمىزدەي، قازاق ءسوزى تۇركى تىلدەر وتباسىنىڭ قىپشاق تارماعىنان شىققان، ال اعىلشىن ءتىلى ءۇندى-ەۋروپالىق تىلدەر وتباسىنىڭ باتىس گەرمان تارماعىنان، ياعني مۇلدە باسقا تەكتەن شىققان ەدى...

- ءدال سولاي! ەكى ءتىل ءبىر-بىرىنە ءتىپتى «جەكجات» تا ەمەس، دەگەنمەن سونىڭ وزىندە پارادوكسالدى تۇردە مىڭعا جۋىق ۇقساستىق تابىلدى. تاعى ءبىر ماڭىزدى فاكت، مەن كاسىبي «ەسكىشىل» لينگۆيستتەر سياقتى تۇركى كىرمە سوزدەرىن تەك ورتاعاسىرلىق لەكسيكادان (ونىڭ ءوزىنىڭ ۇلەسى رەسمي دەرەك بويىنشا بار جوعى 5-6%-دان اسپاعان ەكەن!) ىزدەگەن جوقپىن، مەن ادەيى كوبىنەسە بۇگىنگى اعىلشىن ءتىلى مەن قازىرگى قازاق ءتىلى اراسىنداعى ۇقساستىقتاردى ىزدەدىم.

- دەمەك، سوندا ءسىزدىڭ زەرتتەۋىڭىز فيلولوگيا مەن تاريحتاعى قاتىپ قالعان «قاعيداتتاردى» جوققا شىعارىپ تۇر ما؟

- ولاي ايتۋ تىم باتىل بولار ەدى. دەگەنمەن، بەلگىلى ءبىر ماعىنادا سولاي دەسەك تە بولادى. سەبەبى، كىشكەنتاي عانا سوزدىكتىڭ وزىنەن تابىلعان مىڭ ۇقساستىق، قىپشاق ءتىلىنىڭ تاراپىنان باتىس گەرمان تىلدەرىنە الدەقايدى كوبىرەك ىقپال ەتكەندىگىن مەڭزەپ تۇر. بۇعان مەنىڭ عىلىمي دالەلىم ازىرشە جوق، وكىنىشكە قاراي. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ رەسمي عىلىم ءالى وتە كوپ نارسەنى بىلمەيتىنى راس، قۇپيا ءالى كوپ. سول كوپ سالالى ۇقساستىقتار قالاي پايدا بولدى، قايدان تۋدى، نەلىكتەن پايدا بولدى دەگەن سۇراقتار تىم كوپ. مەنىڭ عىلىمي جۇمىسىم كاسىبي(!) ءتىل ماماندارىنا، تاريح ماماندارىنا تىلارالىق ۇقساستىقتار تاقىرىبىنا تەرەڭىرەك قاراۋعا، جاڭا عىلىمي اكادەميالىق زەرتتەۋلەردى جاساۋعا تۇرتكى بولارىنا سەنگىم كەلەدى.

- مەنىڭ دە سەنگىم كەلەدى، سەبەبى قازاق پەن اعىلشىن ءتىل اراسىنداعى قاتىناستار جاڭا، تىڭ جانە وتە از زەرتتەلگەن تاقىرىپ. فونەتيكا - ءتىل ءبىلىمىنىڭ ىرگەتاسى. ەندى ءبىزدىڭ وقىرماندارعا بىرنەشە فونەتيكالىق ۇقساستىقتارعا مىسال كەلتىرە وتسەڭىز.

- ارينە، مىسالى اعىلشىن تىلىندە ڭ دىبىسىنا ۇقساس (-ng ديفتونگى), ءو دىبىسىنا ۇقساس (-ءىr, -er ديفتونگى), ءا دىبىسىنا ۇقساس (-قىسقا ەكپىنسىز داۋىستى دىبىس «sad, cat, map جانە ت.ب.»), ءۇ دىبىسىنا ۇقساس (tune, soon, ruin ت.ب.) اعىلشىن دىبىستارىن ايتا الامىز.

- ءيا، ماسەلەن، فرانۋز تىلىندە دە ءبىزدىڭ ڭ، ءۇ جانە ءتىپتى ع دەگەن دىبىسقا ۇقساس فونەمالار بار. ەڭ قىزىعى سلاۆيان تىلدەرىندە ونداي فونەمالار جوق. نەلىكتەن؟ سلاۆيان تىلدەرى بىزگە گەوگرافيالىق تۇرعىدان ەۋروپا تىلدەرىنەن جاقىنىراق ەمەس پە؟

- بۇل وتە ۇلكەن لينگۆيستيكالىق قۇپيا! كەيدە الىس ەلدەردىڭ تىلدەرى جاقىن ەلدەردىڭ تىلدەرىنەن الدەقايدا ورتاق قاسيەتتەرگە يە بولادى، الايدا بۇنىڭ ناقتى جانە ارنايى عىلىمي سەبەبىن ايتۋ وتە قيىن. بۇعان ءبىر ەمەس، بىرنشەە ەلدىڭ ءتىل ماماندارىنىڭ جانە تاريحشىلارىنىڭ بىرلەسكەن زەرتتەۋ جۇمىستارى كەرەك. ءسوزىمدى جالعاستىرايىن، وتە قىزىقتى سينتاكسيستىك ۇقساستىقتار. مىسالى، شاق ءبىلدىرۋ ءۇشىن اعىلشىندار دا، قازاقتار دا بىرنەشە ەتىستىكتى (نەمەسە فۋنكتسيونالدى تۇردە ەتىستىككە جاقىنىراق ەسىمشە، كوسەمشى، ۇستەۋدى) ءبىر سويلەمدە قولدانۋعا ءماجبۇر. سوندىقتان قازاقتىڭ ءتۇرلى شاقتا تۇرعان سويلەمدەرىن اعىلشىن تىلىنە ءدال اۋدارۋ وتە وڭاي. «مەن بارا جاتىرمىن» دەگەن «I am going»، بۇل جەردە «am» دە ەتىستىك (auxiliary verb), «going» تە ەتىستىك (infinitive verb). «مەن بارا جاتتىم» دەگەن «I was going»، بۇل جەردە جاڭاعى «am» كومەكشى ەتىستىگى «was» دەگەن وتكەن شاقتاعى فورماسىنا اۋىستى. ءبىزدىڭ قازاقشا مىسالدا دا «بارا» دەگەن نەگىزگى ەتىستىك وزگەرىسسىز قالدى دا، ال «جاتۋ» دەگەن قوسىمشا ەتىستىك «جاتىرمىن»-نان «جاتتىم»-عا وزگەردى.

- ءيا، ءيا، مەن ەندى نازار اۋداردىم! ارينە، «مەن بارا جاتارمىن» دەگەندى، ورىس تىلىندەگىدەي «يا پويدۋ» دەي سالماي، ناقتىراق ەتىپ «I shall be going» دەپ ايتۋعا بولادى. ايتپەسە، «يا پويدۋ» دەگەندى مەن «مەن بارارمىن» نەمەسە «مەن بارماقشىمىن» دەي سالۋعا بولادى عوي. مەندە سۇراق: شاقتىڭ Perfect فورماسىنداعى اعىلشىننىڭ سويلەمدەرى ەسىمشە ارقىلى اۋدارىلادى ءيا؟ اۋدارمانىڭ ءسىزدىڭ ءوز اۆتورلىق نۇسقالارىڭىز بويىنشا ايتىڭىزشى.

- ءدال سولاي! مىسالى، ورىس تىلىنە اۋدارۋ كەزىندە ونداي ءدال ءتارجىمالاۋ  «فوكۋستارىن» جاساۋ قيىن، كەلىسەسىز عوي! مىسالى، «I have gone» دەگەندى «مەن بارىپ قويدىم» دەپ، «I had gone» دەگەندى «مەن بارعان ەدىم»، ال «I shall have gone» دەگەندى «مەن بارىپ قويماقپىن» دەپ اۋدارۋعا بولادى. ءتىپتى Perfect Continuous فورماسىنداعى سويلەمدەردى اۋدارۋ جەڭىل، مىسالى «I have been going» - مەن بارىپ قويىپپىن، «I had been going» - مەن بارىپ قويعان ەدىم نەمەسە مەن بارعان تۇعىنمىن، ال «I shall have been going» - مەن بارىپ قويارمىن. بۇل جەردە نۇسقالار كوپ بولۋى مۇمكىن، الايدا ەڭ باستىسى اعىلشىننىڭ ەڭ كۇردەلى سويلەمدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ جەڭىل. مەنىڭ نەگىزگى ماقالامدا ءتىپتى جالعاۋ مەن جۇرناققا قاتىستى دا كوپتەگەن ۇقساستىقتار بار. مىسالى، post-man, rich-man, police-man جانە ت.ب. جاندى زات ەسىمدەردەگى «-man» جۇرناعى ءبىزدىڭ «-مان، -مەن» جۇرناعىنا سايكەس: شابار-مان، كورەر-مەن، قاھار-مان جانە ت.ب.، ال ەتىستىكتەگى «-n» ءبىزدىڭ «-عان، -گەن» جۇرناقتارىنا ۇقساس، مىسالى stoleN – ۇرلانعان، brokeN – سىنعان،  shakeN – شايقالعان جانە ت.ب. ىسپەتتەس مورفولوگيالىق مىسالدار وتە-وتە كوپ. ءتىپتى قازاق تىلىندە جوق ارتيكلدەرمەن جازىلعان ءسوز تىركەستەرىن دە قازاق تىلىنە اۋدارۋعا بولادى. مىسالى، Give a pen – قالام بار، Give the pen – قالامدى بەر جانە سول سياقتى...

اسا قىزىق! الايدا، ءبىز ۋاقىت تىعىزدىعىنان، تەك لەكسيكالىق ۇقساستىقتارمەن عانا سۇحباتىمىزدى ءتامامدايمىز. اعىلشىننىڭ ءبىراز سوزدەرىنىڭ قازاق سوزدەرىنە ءارى جازىلۋ، ءارى دىبىستالۋ، ءارى ماعىنا(!) بويىنشا ۇقساس ەكەندىگىن دالەلدەدىك. ەندى سول لەكسيكالىق ۇقساستىقتاردى مەن سۇحباتتىڭ سوڭىنا قويامىز.

سۇحباتتىڭ فورماتىن ەسكەرە وتىرىپ، مۇندا 1000 ەمەس، تەك 100 ۇقساستىق عانا كەلتىرىلگەن. قالعان ۇقساستىقتاردى تومەندەگى سىلتەمە https://adebiportal.kz/kz/blogs/view/1359 ارقىلى وقۋعا بولادى.

P.S. جوعارىداعى ماتەريال اۆتوردىڭ جەكە پاتەنتتەلگەن جۇمىسىنان الىنعان. اۆتورلىق قۇقىقتارى قورعالعاندىعىن ەسكەرتەمىز!

سۇحباتتاسقان: ريزا ىسقاق

Abai.kz