اقسەلەۋ اعانىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋ ءبىر عانيبەت قوي. ول كىسى اڭگىمە ايتقاندا، بايىرعى اڭگىمەشىل قازاقتىڭ سوڭعى تۇياعىنداي كورىنەتىن بىزگە. 1994 جىلى الماتىدا ديسسەرتاتسيا جازۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن كەزىمدە قوڭىر كۇزدىڭ ءبىر كەشىندە اقسەلەۋ اعا سەيدىمبەكتىڭ اڭگىمەشىلدىگىنە كۋا بولعانىم بار ەدى. ول كەزدە مەن ارنايى عىلىمي جولدامامەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا تاجىريبەدەن ءوتىپ جاتقان ۋاقىتىم ەدى. عىلىمي جەتەكشىم سەيىت اعا قاسقاباسوۆ ءال-فارابي اتىنداعى قازمۋ-ءدىڭ نيكولسك بازارىنىڭ جانىندا ورنالاسقان بىلىكتىلىكتى كوتەرۋ ينستيتۋتىنىڭ جاتاقحاناسىنان بولمە الىپ بەرگەن بولاتىن.

كورشىم - قاراقالپاقستاننان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازۋ ءۇشىن كەلگەن قارجاۋباي جۇماجانوۆ دەگەن كىسى. ءبىر كۇنى ول ماعان: «بۇگىن كەشكىلىك بولمەگە ەرتەرەك ورال. اقسەلەۋ سەيدىمبەك پەن شاكىر ىبىراەۆتى شاي ىشۋگە شاقىرىپ وتىرمىن، الماتىنىڭ جانىندا تۇراتىن بالام پالاۋ باستىرىپ الىپ كەلەدى، بىرگە بول»،-دەدى. قۇپ الدىم.

كەشكىلىك قۋىقتاي بولمەدەگى شاعىر ستولعا ءتورت كىسى جايعاسىپ، ۇزاق سوناردىڭ ۋاقىتىن العان اڭگىمە- شايعا جايعاستىق احاڭ سول وتىرىستا «سويلەسە - ءسوزدىڭ شەشەنى، تولعانسا - تەرەڭ ويدىڭ كوسەمى» ەكەنىن تانىتىپ، كوسىلە اڭگىمە ايتتى. شاكەڭ ونى ءالسىن-ءالسىن «احاڭ بۇعان نە دەدى ەكەن؟» دەپ، كوتەرمەلەپ، قولپاشتاپ وتىردى.

ەركىن جاعدايدا وتىرىپ اڭگىمە اعىتىلعان كەشتە احاڭ نە سەبەپتەن فاميليا ورنىنا ءوزىنىڭ شىققان سويىن -تاراقتىنى جازىپ جۇرگەنىن ايتتى. «مەن مۇنى رۋىمدى كورسەتەيىن، ماقتانايىن دەپ، بولماسا تايپالىق سانانىڭ جالاۋىن جەلبىرەتىپ جۇرگەن جوقپىن. ورىستىڭ داستۇرىنەن ورنىققان «وۆ»-تان قۇتىلۋدىڭ ءبىر ءادىسى رەتىندە قولدانىپ ءجۇرمىن. ءبىر كۇنى قىزىقتى وقيعا بولدى. ونوماستيكا جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كەڭەستىڭ مۇشەسى بولىپ جۇرگەن كەزىم. سول كوميسسيانىڭ كەزەكتى ءبىر كەڭەسىندە قازاق اراسىندا، سونىڭ ىشىندە زيالىلاردىڭ، رۋدى فاميليا (تەك) ەتىپ الۋ كورىنىسى سىنالدى. مەنىڭ دە اتىم اتالدى. رەتى كەلگەندە ءسوز الىپ ءوز ويىمدى ايتتىم. داۋ-تالاس تۋدى. سوندا اكادەميك ماناش قوزىباەۆ تۇرىپ بىلاي دەدى: «رۋدى فاميليا ەتىپ الۋ، ەل-جۇرت اراسىنا ىرىتكى سالۋى، تاۋەلسىزدىك الىپ جاتقان جاس مەملەكەتىمىزدىڭ بىرلىگىن بۇزۋى مۇمكىن. سوندىقتان مۇنداي داستۇرگە اۋەس بولمايىق. ال اقسەلەۋگە بۇل جاراسادى. وعان رۇقسات بەرەيىك. وسىمەن اڭگىمە تامام بولسىن»،- دەدى. وسىلايشا «تاراقتى اقسەلەۋ» اتتى تەگىمدى رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كەڭەس ارقىلى، ماناش اعانىڭ ارقاسىندا «اۋىزشا بەكىتىپ» العامىن»،- دەپ كۇلدى.

اڭگىمەنىڭ اۋانى «تاراقتىلارعا» اۋعاندىقتان، احاڭ تاراقتى رۋىنان شىققان اتاقتى بي-باتىرلاردى تۇگەندەي باستادى. اڭگىمە تۇركىستاندا جاتقان نايمانتاي باتىرعا اۋىستى. «مەن سەندەرگە، - دەدى اقسەلەۋ اعا، - نايمانتاي مەن تاما ەسەت باتىردىڭ دوس اتانىپ، قۇدا بولۋ اڭىزىن ايتىپ بەرەيىن. سول قۇدالىقتىڭ سوڭى بۇگىنگى ءاسانالى ءاشىموۆ پەن ءىليا جاقانوۆقا دا قاتىسى بار»،- دەپ ءبىر ەلەڭدەتىپ قويدى.
- ەرتەرەكتە تامالاردىڭ قىس قىستاۋى مىناۋ قازىرگى وزبەكستان جەرىندەگى ۇشقۇدىق ماڭى، تامدى وزەنىنىڭ بويى ەكەن دە، جاز جايلاۋى تورعايعا دالاسىنا اساتىن ىرعىز بويىندا بولعان. تاراقتىلاردىڭ قىستاۋى سارىسۋ بويى ەكەن دە، جايلاۋى ۇلىتاۋ، قيما وزەنىنىڭ بويى ەكەن. قازاق ىشىندە بارىمتا-قارىمتانىڭ كوپ كەزى. ول كەزدە «مەن» دەگەن باتىرلار بارىمتانى يا جاۋدان، نە بولماسا جاۋدان ولجا ءتۇسىرىپ، ونىمەن بولىسپەگەن اۋىلدان الادى ەكەن. ءبىر جىلى تاما ەسەت باتىر قالماقتى شاۋىپ، تابىن-تابىن جىلقى ايداپ كەلىپتى-مىس. تاڭباسى ءبىر تامادان ولجا دامەتكەن تاراقتى نايمانتاي «اتاسى بولەك، ءدىنى بولەك قالماقتان تۇسكەن تەگىن ولجا عوي» دەپ، ەسەت باتىردان ءوزىمسىنىپ سىي كۇتەدى. بىراق باتىردان باتىرعا سىي كەلە قويمايدى.
ءبىر كۇنى جاز مەزگىلىندە ۇلىتاۋدى جايلاپ وتىرعان تاراقتى نايمانتاي ىرعىز بويىنداعى تاما ەسەتتىڭ اۋلىنا بارىپ، «وزىمە ءتيىستى ولجانى الدىم» دەگەندەي، جىلقى بارىمتالايدى. نايمانتاي جىلقىعا ءتيىسىپ جاتقاندا، تاما ەسەت باتىر تابىننان الىستا ورنالاسقان اۋىلدا ەكەن. حابار ەسەت باتىر اۋلىنا تاڭ اتا جەتەدى. ەسەت باتىردىڭ بايبىشەسى جايسىز حاباردى ەستىسىمەن: «مەن ساعان ايتتىم عوي ەركەك ەمەسسىڭ، باتىر ەمەسسىڭ دەپ، باتىردىڭ جىلقىسىن جۇرت بارىمتالاي ما ەكەن؟»،- دەيدى. بايبىشەسىنىڭ بۇل ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت ايتۋى ەكەن. بۇرىن ايتقاندا باتىر: «قاھارىمنان قالماق ىعىسقان داڭقىمدى قاتىندىعىنا سالىنىپ كورە الماي ءجۇر عوي».- دەپ ويلاپ، ءمان بەرمەي كەلگەن ەكەن.

وسى جولى سول ءسوز اۋىر ءتيىپ، اشۋعا بۋلىققان تاما ەسەت باتىر جورىققا اتتانارداي بەس قارۋىن بويىنا ارتىپ، قول جيناماستان بارىمتاشىلاردىڭ ارتىنان جالعىز قۋا جونەلەدى. بارىمتاشىلار دا ەداۋىر ۇزاپ، ىرعىزدىڭ تورعايعا ۇلاساتىن مويىنىنا جەتىپ قالعان ەكەن. ارتىنان «قايت» دەپ جالعىز شاۋىپ كەلە جاتقان كىسىنى كورىپ، تاراقتى نايمانتاي: «مىناۋ ءداۋ دە بولسا، تاما ەسەتتىڭ ءوزى شىعار. قالماقتىڭ قۇتىن قاشىرعان جۇرەك جۇتقان باتىر جىلقى العان بارىمتاشىلاردان قورىقسىن با، جالعىز قۋىپ كەلەدى ەكەن»،- دەيدى دە، ماڭىنداعى جىگىتتەردى سول جەردە قالدىرىپ، ءوزى تاما ەسەتكە قاراي قارسى شابادى. اۋدەم جەر قالعاندا، نايمانتاي باتىر تاما ەسەتكە بىلاي دەيدى: «قالماقتى شاۋىپ، ورتاعا ولجا ءۇيىردى دەپ ەستىپ ەدىم. سىيلاسقان كىسىگە اتاسى بولەك قالماقتان تۇسكەن ولجادان تاتىرمادى» دەگەن وكپەمەن ءوشىمدى جىلقى بارىمتالاۋعا سالىپ ەدىم. جەكپە-جەككە شىعىپ، كۇش سىناسايىق، جەڭگەن - جىلقىنى ايداپ كەتسىن»،-دەيدى.

ەكى باتىر وسى سوزگە توقتاپ، سول جەردە كۇش سىناسادى. الدىمەن اق نايزانى قولعا الىپ، ايقاسقا تۇسەدى. نايمانتاي باتىر تاما ەسەتتىڭ نايزاسىن قاعىپ تۇسىرەدى. كەزەك جالاڭداعان قىلىشقا كەلەدى. بۇل جولى دا جەڭىس نايمانتاي جاعىندا بولادى. «ەر كەزەگى – ۇشتەن» دەگەندەي، سوڭعى كۇش سىنسۋدى ات ۇستىندەگى بەلدەسۋمەن وتكىزبەك بولىپ كەلىسەدى. ەكى باتىر بەلدەسە كەتكەندە، نايمانتاي قارسىلاسىن ەر ۇستىنەن كوتەرىپ جۇلىپ الىپ، كوكپار تارتقانداي ات ۇستىنە كولدەنەڭ وڭگەرىپ الادى. سول كەزدە، تاما ەسەت باتىر مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرەدى. نايمانتاي باتىر دەرەۋ: «نەگە كۇلدىڭ، باتىر؟»، - دەيدى. سوندا تاما ەسەت: «بايبىشەم ەركەك ەمەسسىڭ، باتىر ەمەسسىڭ دەيتىن. سول ءسوزدىڭ راستىعىنا كۇلدىم»،-دەيدى. تاما ەسەتتىڭ اۋزىنان شىققان مىنا ءسوزدى ەستىگەن ءمارت نايمانتاي باتىردى بوساتىپ: «قالماقتىڭ تاباسىنان قاتىننىڭ تاباسى جامان» دەگەن، ءتۇس اتتان، جىلقىنى الدىڭا سال، مەنى بايلا دا، اتىڭا وڭگەرىپ، اۋلىڭا اپار»،- دەيدى.

تاما ەسەت نايمانتايدىڭ ايتقانىن ىستەيدى. نايمانتايدى بايلاپ-ماتاپ، الدىنا وڭگەرىپ الىپ، بايبىشەسىنىڭ الدىنا اكەلىپ، وڭگەرىلگەن تۇتقىندى «دۇڭك» ەتكىزىپ تاستاي سالادى. اۋىلدىڭ اقساقالدارى، كىسىلەرى دە جينالىپ قالادى. تۇتقىنعا قاراسا - ورتا ءجۇزدىڭ نوقتاعاسى تاراقتىدان شىققان نايمانتاي باتىر. سودان باتىردىڭ بايبىشەسى تاما ەسەتتىڭ الدىنا تىزەرلەپ وتىرىپ، «قاتە ايتىپپىن، جاڭىلىس ايتىپپىن، ناعىز ەركەكسىز، ناعىز باتىرسىز» دەپ كەشىرىم سۇرايدى.

اۋىل اقساقالدارى «اتاقتى باتىردى بۇلاي قورلاعان جارامايدى، تاڭباسى ءبىردىڭ تالاسى ءبىر» دەگەن، قالماقتان كەلگەن جىلقىعا تالاسىپ، ءوزىمسىپ بارىمتاعا كەلگەن ەكەن. بىزدەن دە اعايىندىق ايىپ بار. بوساتىڭدار، باتىردى»- دەيدى.

ءسويتىپ، تامالار تاراقتى نايمانتاي باتىردى تۇتقىننان بوساتىپ، قاسىنداعى جىگىتتەرىن قوسىپ، قوناقاسى بەرەدى. اس ۇستىندە قوناقتاردى كۇتىپ جۇرگەن تاما ەسەتتىڭ سۇلۋ قارىنداسىنا نايمانتاي باتىردىڭ كوزى تۇسەدى. ەرتەڭىنە تاما ەسەت تاراقتى نايمانتايدى جىگىتتەرىمەن بىرگە، سىي-سىياپات بەرىپ اتتاندىرادى. ەلىنە كەلگەن نايمانتاي اۋىلدىڭ بەدەلدى كىسىلەرىن تاما اۋلىنا قۇدالىققا جىبەرىپ، ەسەت باتىردىڭ قارىنداسىن الادى. وسىلايشا تاڭباسى ءبىر تايپالار قۇدا اتانادى.

تاما ەسەت دۇنيەدەن ءوتىپ، ىرعىز، ەلەك بويىنا ورىستار بەكىنىس سالىپ، كوش-قون تارىلعان ۋاقىتتا تامالاردىڭ ءبىر بولىگى سارىسۋعا- قۇدالارىنا قاراي اۋىپ، كوشىپ كەلەدى. ەندى ولار تاراقتىلارمەن بىرگە سارىسۋ مەن سارىارقا اراسىن جايلاي باستايدى. سول تامالاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى ءاسانالى ءاشىموۆ پەن ءىليا جاقانوۆ»،- دەپ اڭگىمەسىن اياقتاپ، احاڭ قالتاسىنداعى «قۇنانباي شاقشاسىنا» قول سالدى... سول كەشتە ماعان ول «كۇي شەجىرە» اتتى كىتابىنا قولتاڭبا قويىپ، سىيعا تارتتى.

الماسبەك ابدسادىقتىڭ facebook پاراقشاسىنان

Abai.kz