«تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ۇلتقا، ەلگە اپات اكەلەدى»
ءال-فارابي.

«مۇعالىم – زور تۇلعا، ول كۇننىڭ قۇدىرەتتى ساۋلەسى ىسپەتتى»
ك.ۋشينسكي.

كەلەشەگىم، الاش بالاسى، تىرشىلىكتىڭ بارىسىندا جانە تالعامپاز ىزدەنىستىڭ باعىتىندا وي ەلەگى مەن سىن تارازىسىنان وتكىزە وتىرىپ، كوكىرەككە تۇيگەن سان الۋان تۇجىرىمدارىمىز بەن ۇلتتىڭ بۇگىنگى جانە بولاشاق تاعدىرىنا الاڭدايتىن كوكەيتەستى تۇستارىمىزدى ورتاعا سالا وتىرىپ، وي بولىسە، پىكىر الماسا ءبىلۋىمىزدىڭ، ۇلت، ۇرپاقتىڭ ءتالىم-تاربيەسى مەن تاعىلىمىن قايتكەن كۇندە دە باسەكەلى جاھاندىق زاماننىڭ قاتاڭ تالاپتارىنا لايىق جاڭاشا جەتىلدىرە تۇسۋگە ۇلەس قوسا ءبىلۋىمىزدىڭ ءوزى دە ءبىر عانيبەت ەمەس پە؟!

كەشەگى دانا اتا-بابالارىمىز بالاعا ءبىلىم-ىلىمنەن بۇرىن الدىمەن تاربيە بەرىلۋى كەرەك ەكەندىگىن بۇدان مىڭ جىل بۇرىن تاسقا قاشاپ تۇرىپ جازىپ كەتكەن. دەمەك، وتباسى ءتالىمى مەن ەلدىك تاربيە، ۇلتتىق قۇندىلىق پەن ازاماتتىق ۇتقىرلىق، بۇل – باسەكەلى دە ساپالى ءبىلىم جۇيەسىنىڭ ەڭ نەگىزگى ءارى وزەگى، ءارى ايناسى بولسا كەرەك.

ولاي بولسا، بارشا ادامزات دامۋىنىڭ شامشىراق تۇلعاسى جانە ەل مەن تاۋەلسىز ەلدىكتىڭ، ۇلت پەن ۇلتتىق بولمىستىڭ، ءبىلىم مەن بىلىكتىڭ ۇيىتقىسى – مۇعالىم، ۇستاز. الەمدىك دەڭگەيدە – پەداگوگ، ءوز ۇستانىمىزدا مۇعالىم، ۇستاز ۇعىمىنىڭ سيپاتى، ءمان-ماعىناسى قاشاندا ايقىن: ول – مازمۇنى بىرىڭعاي كورەگەن ىزگىلىك پەن ىزدەنىمپاز ىسكەرلىكتەن عانا تۇراتىن ەستى دە تەكتى كاسىپ، ول – ۇرپاق پەن ۇلتقا، ادامزات پەن بولاشاققا بار سانالى عۇمىرىن ارناعان، جانكەشتى حالىقشىلدىقپەن قارا قىلدى قاق جارا الاتىن تۋراشىل، شىنشىل، تازا، ادال قايراتكەرلىك جانە ۇلتشىلدىق دارەجەدە عانا ءومىر سۇرە ءبىلۋ سالتى. ءتىپتى دۇنيەنىڭ ەڭ اسىلى مەن ءىنجۋ مارجاندارىن ىزدەپ تاۋىپ، سونى وزگەگە، اسىرەسە، شاكىرتكە قايتكەن كۇندە دە ۇيرەتپەككە، وي ساناسىنا شەگەلەپ سىڭىرۋگە ۇمتىلاتىن، قۇلشىناتىن جان قالاۋى. ياعني اكە-شەشە مەن ۇستاز ءوزىن-ءوزى تاربيەلەي ءبىلۋدىڭ، جەتىلدىرە، كەمەلدەنە ءتۇسۋدىڭ وزىق ۇلگى-ونەگەسىن وزدىرۋعا كەلگەندە كۇندەلىكتى ومىردە بالاسىنا، شاكىرتىنە كورسەتە ءجۇرىپ ۇعىندىرۋ، وزىنەن، اتا-بابالاردان وزا ءبىلۋدىڭ ءۇردىسىن سەزىندىرۋ ەرەكشە بولعاندىعى اقيقات.

ۇلى دالانىڭ تەڭدەسى جوق ونەگەسى زور وركەنيەتى

سونىمەن جاراتۋشى ۇلى يەمىز قىز بالانى 9-10, ۇل بالانى 12-13 جاسقا تولعاندا باليعاتتىق كەزەڭگە قادام باساتىنداي ەتىپ جاراتقان. مۇنى «ون ۇشتە – وتاۋ يەسى» دەگەن اتا-بابالارىمىز دا، قازىرگى عىلىم دا جوققا شىعارمايدى. سونداي-اق، قازاق قاۋىمىندا «ون ۇشىندە ۇل – ۇلان، ون التىدا قىز – ۇلان» دەيتىن ءسوز دە بار. بۇنىڭ ءتۇپ توركىنىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، كوپ جاۋگەرشىلىك زاماندى باسىنان كەشىرگەن قازاق حالقىنىڭ كونە سالتىندا ون ۇشكە تولعان ۇلدى، ون التىعا تولعان قىزدى اتقا قوندىرىپ، قالىڭ قولدىڭ قاتارىندا جاۋعا قارسى شابۋعا قوسقان. بۇل ءداستۇر، ءبىر جاعىنان، قالىڭ قولدىڭ قاراسىن كوبەيتۋدى ماقسات تۇتسا، ەكىنشى جاعىنان، بەيبىت ەلدى شابۋعا كەلگەن جاۋدىڭ ەڭ باستى ولجاسى جاس ۇل-قىزدار بولعان. سوندىقتان بۇل ءداستۇر جاۋدان ساقتانۋ مەن قورعانۋدىڭ ەڭ نەگىزگى جولى بولسا كەرەك.

مىنە، ۇلى دالادا وسىناۋ ايتۋلى سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ ارقاسىندا عانا قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى بايتاق جەردى قورعاي ءبىلۋ، ەل، ۇلت، ۇرپاقتى ساقتاي ءبىلۋ ساناتىنا تىم ەرتە قوسىلعان. وركەنيەتتىڭ تورىندە بولعانى، ونەگەلى ۇلاعاتتىڭ كوگىندە سامعاعانى وتكەن تاريحىمىزدا ايشىقتالىپ كورسەتىلگەنى بەلگىلى.

نە دەگەن كەمەل دە كەمەڭگەر، كورەگەن دە داناگوي، ۇلى كوسەم بولا بىلگەن، قايران بابالارىمىز! جاۋ الدىندا تىزە بۇگۋدى بىلمەگەن حالىقتىڭ بويىنداعى اسقاق رۋحى مەن قاھارمان باتىرلىعى قانداي عاجايىپ دارەجەدە بولعان دەسەڭىزشى...

تاڭقالارلىق ءبىر عاجابى، كەشەگى ۇلى اتا-بابالارىمىز بالاباقشاعا بارعان جوق، مەكتەپتە، ينستيتۋتتا وقىعان جوق، اسپيرانت بولعان جوق، عىلىمي ديسسەرتاتسيا قورعاعان جوق، پروفەسسور، اكادەميك اتانعان جوق. سولاي بولعانىنا قاراماستان، ولاردىڭ وي ءورىسى، اقىل-پاراساتى، جان-جاقتى تەرەڭ بىلىمدىلىگى مەن بىلىكتىلىگى، ەل باسقارا بىلۋدەگى كەمەل دە كورەگەن، كەمەڭگەر كوسەمدىكپەن اتقارعان ىستەرى، جازعان دۇنيەلەرى، قارا قىلدى قاق جارا بىلگەن ءادىل دە تۋراشىلدىعى، بەكزات مىنەزى، سويلەگەن سوزدەرى، قالدىرعان وسيەتتەرى، ۇلگىلى دە ونەگەلى ۇلاعاتتارى ءالى كۇنگە دەيىن قۇندىلىعىن جويعان جوق، كەرىسىنشە، ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇلاسىپ، جاڭاشا جاڭعىرىپ، عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ كەلەدى. بۇلاردىڭ ءبارى بىزدەن كەيىن دە جالعاسا بەرمەك.

ايتالىق، ۇلى ويشىلدار، اعارتۋشىلار، اقىندار، كەمەڭگەر كوسەمدەر، بيلەر، كۇيشىلەر، باتىرلار، دانىشپاندار، قايراتكەرلەر، دانالار، دارالار ومىرگە كەلدى. مىسالى، ءال-فارابي، ءجالاڭتوس ءباھادۇر، اباي قۇنانباەۆ، ىبىراي التىنسارين، تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي، موڭكە بي، قۇرمانعازى، يساتاي، ماحامبەت سىندى، باسقا دا كوپتەگەن ۇلى الىپتارىمىز بەن اسىل تۇلعالارىمىز ارتىنا، بىزگە قالدىرعان اماناتتارى، ەسكەرتپەلەرى شە؟ سوندا بۇلاردىڭ ءبارى قانداي ءبىلىم-ىلىمنەن، قانداي وزىق تاربيەدەن ءوسىپ شىقتى؟ ال قازىر شە؟... اقتالۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس.

ۇل بولساڭ – شوق بول، شوق بولماساڭ – جوق بول

كەشەگى جاۋگەرشىلىك زاماندا جاۋعا قارسى قاسقايىپ تۇرا الاتىن جاۋجۇرەك، رۋحتى، وتتى، شوقتى، جەڭىمپاز ۇلدى ومىرگە كەلتىرۋ، بۇل – قازاقتىڭ ەڭ نەگىزگى ءارى مىندەتى، ءارى بورىشى، سونداي-اق سىن بولعانى بەلگىلى. «ۇل بولساڭ – شوق بول، شوق بولماساڭ – جوق بول» دەيتىن قاتاڭ ءسوز وسى كەزەڭدە شىقسا كەرەك-ءتى. ەكىنشى جاعىنان بۇل ءسوز ۇل ارقىلى اكەسىنىڭ ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تانىتۋ دەگەن ءسوز دە بولار.

جالپى ۇلتتا تۋىنداعان كەز كەلگەن سۇرانىس، كەيىن ۇسىنىس تۋدىرماي قويمايتىندىعى ءسوزسىز. دەمەك، بۇگىنگى تاۋەلسىز اتانعان ەلدىڭ قازاق قاۋىمىندا جوعارىدا اتاپ وتكەن سان الۋان ۇلىلارعا سۇرانىس تا، ۇسىنىس تا قۇردىمعا جەتكەنى اقيقات. ويتكەنى، ولاردى قايتكەن كۇندە ومىرگە كەلتىرۋ ءۇشىن ەشكىم ارماندامايدى. باسىن اۋىرتقىسى كەلمەيتىن قازاق قاۋىمى كۇرەسكىسى دە كەلمەيدى. قازاقتا «اقىلىڭ جەتپەسە، اقىلدى ساتىپ ال»، «ۇلىڭدى ۇلىققا جۇمسا» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءوسىپ كەلە جاتقان ۇلدى ەلگە اتى جايىلعان تۇلعانىڭ، ەل باسقارۋشى، بيلىك ايتۋشى ۇلىقتىڭ الدىن كورىپ وسكەنى ابزال، سونىڭ ونەگە-ۇلگىسىن السىن دەگەن نيەتتەن شىققان ءسوز. شىندىعىنا كەلگەندە، ۇرپاققا ۇلىلاردىڭ الدىن ءجيى كورسەتە وتىرىپ ءوربىتۋ، جەتىلدىرۋ، بۇل – تاربيەنىڭ ەڭ ۇلىسى.

كەشەگى ۇلى دالانىڭ ۇلىلارىن ومىرگە كەلتىرۋدىڭ قامى ءۇشىن بالانى تاربيەلەۋدەن بۇرىن ەڭ الدىمەن اتا-انا دا، ۇستاز دا ءوزىن-ءوزى تاربيەلەي ءبىلۋى قاجەت... اكە بولۋعا، ۇستاز بولۋعا جارايمىن با؟ – دەگەن ۇلكەن سۇراق، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك تاۋلىك بويىنا قاتتى مازالاۋى كەرەك. ومىرگە كەلگەن مىنا بالا مەنىڭ بالام ەمەس، ول ەلدىڭ بالاسى، ۇلتتىڭ بالاسى، حالىقتىڭ بالاسى، تاۋەلسىزدىكتىڭ بالاسى، ەرتەڭگى كۇنى مەنەن قالاتىن جەردى قورعايتىن، ەلدى ساقتايتىن، جەردىڭ استى مەن ۇستىندەگى سان الۋان بايلىققا يە بولاتىن، ۇلتتىڭ يەسى بولاتىن، مىنە وسىلار دەپ سەنىم ارتا  الامىز با؟ – دەگەن سۇراق ەشكىمدى دە مازالامايتىندىعى اسا قاۋىپتى جاعداي. قۇداي الدىندا دا، ۇلت الدىندا دا پارىزىمىز بەن قارىزىمىزدى ءمىنسىز تولىق وتەي الدىق پا، و دۇنيەدە تىنىش ۇيىقتاي الامىز با؟ – دەگەن سۇراق شە... قىسقاسى، بۇل ۇل اللاھ تاعالا ماعان بەرگەن امانات قانا، سول ۇلى اماناتقا قيانات جاساۋعا ەشقاشاندا بولمايدى دەيتىن ۇلتتىق وي سانانى قالىپتاستىرمايىنشا، ۇلتتىق پسيحولوگيانى قالامايىنشا، داستۇرگە اينالدىرمايىنشا، الەمدىك جاھاندانۋ، عالامدانۋ اجداھاسىنان، عالامتورلىق الاپاتتان قازاق ۇلت رەتىندە امان قالۋ-قالماۋى ەكىتالاي دۇنيە. دەمەك تاعدىرىمىز قىل ۇستىندە تۇرعانى ايداي انىق. بارلىق قاۋىپ-قاتەرلى كەساپاتتىڭ گابى، مىنە، وسىندا جاتسا كەرەك. مۇنىمەن، ارينە، مەملەكەت تە جانقيار دارەجەدە كۇرەسە ءبىلۋ كەرەكتىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

بۇگىنگى قازاق وتباسىنداعى بالا تاربيەسىنە توقتالا كەتەلىك. ءيا، زامانا اعىمىنىڭ، قوعامدىق قاتىناستىڭ، ءومىر ءسۇرۋ بۇرىنعى ۇلى ۇردىستەردىڭ جاھاندىق سيپاتقا ەنۋى وزىندىك اسەرىن تيگىزگەنى دە بەلگىلى. ايتالىق ۇلى بابالار سالعان ۇلى جولدان اۋىتقىماۋعا قوعامدىق قاتىناستاعى ۋاقىت كوشىمەن بىرگە كەلگەن ەۆروتسەنتريستىك وزگە ۇلت-ۇلىستار تيگىزگەن ىقپالعا تۇسىنىستىكپەن قاراساق تا، قازاق ءوزىنىڭ نەگىزگى دىڭگەگىنەن، كەشەگى ۇلىلار سالعان سۇرلەۋدەن اجىراماۋعا بولاتىن ەدى. قازاق قوعامىندا كەمەڭگەر كوسەمدىكتىڭ بولماۋىنىڭ كەساپاتىنان، وكىنىشكە قاراي، باتىستىڭ قاقسىعىنا، اسىرەسە ورىسقا ەلىكتەۋشىلىك، ەرمەلىك تەك قازاقتى عانا ۇلتتىق تەكتى بولمىسىنان، قادىر-قاسيەتىنەن ايىرىپ، شەكتەن تىس قور بولۋعا جىقتى. ورىستە مالىمىز، توسەكتە جانىمىز ارالاسىپ، بىرگە تىرشىلىك كەشىپ كەلە جاتقان كورشى وزبەك حالقى «ورىس بولامىن دەسەڭ، الدىمەن قازاق بولىپ ال» دەپ مازاق قىلىپ، كەلەمەجدەۋى مىنە، وسىدان تۋىنداعانى بەلگىلى.

ءبىر-اق مىسال. ءوزىنىڭ ءتىلى جانە وزىق ۇلتتىق بولمىسىنا يە بولا الماعان بىزدەي ەلدى، قازاقتاي ۇلتتى تابا قويۋ وتە قيىن شىعار. وسىعان وراي ءبيشى مايا پليسەتسكايا «قازاقتىڭ ورىسقا قۇلاي بەرىلگەندىگى، ورىسشا اكتسەنسىز سويلەۋگە تىرىسىپ قۇبىلۋى قانداي جيىركەنىشتى، قانداي وكىنىشتى وپاسىزدىق» دەيتىن ءسوزى دە ايداي شىندىق.

قالاي ايتقان كۇندە دە بۇگىنگى ۇل-قىزدى تاربيەلەۋ ءۇردىسى كەشەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ قالاعان ۇلاعاتى زور ونەگەلى جولدان تۇبەگەيلى الشاقتاۋ بۇلاي تۇرسىن، ءتىپتى قۇردىمعا جەتكەنى اششى بولسا دا شىندىعى – وسى. بۇعان كىم كىنالى؟ بۇل – ارينە، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ كىناسى.

مەن – قازاق، قازاقپىن دەپ ماقتانامىن،

ۇرانعا الاش دەگەن اتتى الامىن.

سۇيگەنىم قازاق ءومىرى، ءوزىم قازاق،

مەن نەگە قازاقتىقتان ساقتانامىن؟

الاش اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «مەن، قازاق!» – دەگەن ولەڭىندە وسىلايشا جىرلاۋمەن وتكەن عوي. سوندا تەگىمىز – تۇرىك، ءدىنىمىز – يسلام، ءوزىمىز قازاق بولساق، ءبىز، قازاق، نە ءۇشىن قازاقى مادەنيەتتەن قاشقاقتايمىز؟ تاعدىرشەشتى ماسەلەگە كەلگەندە قازاق نەگە جاۋاپسىز؟

ۇلتقا جانقيار كوزقاراس تۋماي – ەشنارسە وڭبايدى

حان حالىقتىڭ قامى ءۇشىن جانىن قيار، ءادىل، تازا، ادال قۇلى بولمايىنشا، قازاق ەلى تەڭدەسى جوق دارەجەدە تونالۋدان دا، يت توزگىسىز توزاق پەن ازاپتان دا قۇتىلا المايدى.

ماسەلەن، ۇرپاققا ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ سالاسىن الايىق. بۇل جەردە ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بىرنەشە مەملەكەتتىك ەڭ وزەكتى دە، ەڭ وتكىر دە ومىرلىك فاكتورلار بار.

بىرىنشىدەن، ەڭ باستىسى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا رەفورما جۇرگىزۋدى جەلەۋ ەتىپ، ءمينيستردىڭ ورىنتاعىنا كاسىبي بىلىكتىلىگى مەن ۇلتتىق ءپرينتسىپى جوق كىسىنى («پروراب»، «كاسسيردى») وتىرعىزۋدىڭ كەساپاتىنان اتالمىش كيەلى سالا تابانتاسىنا دەيىن تالقاندالىپ، قۇردىمعا جەتتى;

قىسقاسى، وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى قوعامدا جەمقورلار – مۇعالىم، مۇعالىمدەر – جەمقور بولدى. ويتكەنى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى پارا الۋعا ماجبۇرلەيتىن ءداستۇر ورنىققانى قاي زامان. ادامي تىرشىلىك اتاۋلى پاراسىز بىتپەيتىن كۇيگە جەتتىك. «ەت ساسىسا تۇز سەبەدى، تۇز ساسىسا نە سەبەدى» دەگەندى وسىنداي وپاسىزدىق جايلاعاندا ايتىلسا كەرەك. قازاقستاننىڭ بولاشاعى بولعان جاستاردى جەمقورلار تاربيەلەپ جاتسا، ەلدىڭ ەرتەڭى نە بولماق؟ قاسقىرعا قوي باقتىرىپ وتىرعان مىنا تۇرىمىزبەن الداعى ءجۇز جىلدا دا جەمقورلىقتى جويا المايتىن شىعارمىز.

ءبىز ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە ورىنسىز ءمىن تاعىپ وتىرعان جوقپىز. جەمقورلىقپەن كۇرەس اگەنتتىگىنىڭ ءوزى بۇل سالادا جەڭ ۇشىنان جالعاسقان قىلمىستىڭ كوپ ەكەنىن ايتىپ وتىر. ونىمەن قوسا، مينيستر اۋىسقان سايىن رەفورما جاسالاتىن بۇل سالانىڭ داۋ-دامايى باسىنان اسىپ، ۋشىعىپ بارادى. مەملەكەت ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى مينيسترلىكتىڭ مۇنشا بىلىققا باتىپ جاتقانى جانىمىزدى ايرىقشا قاتتى اۋىرتادى.

بۇگىنگى تاڭدا كەز كەلگەن مۇعالىمدى ۇستاز دەپ اتاۋعا بولمايدى. ۇلى ويشىل ابايشا ايتقاندا، ولار تولىق ادام ەمەس، ياعني تولىق ۇستاز ەمەس. دەمەك، ءححى عاسىردىڭ ساحناسىندا شىن مانىسىندەگى جانقيار حالىقشىلدىعى مەن بەلسەندى كۇرەسكەرلىگى زور ناعىز ۇستاز جوق. سەبەبى، ۇستاز دەگەنىمىز اسا قاستەرلى دە ۇلى ەسىم. سول ۇلى ەسىمگە قول جەتكىزە ءبىلۋ ءۇشىن  مۇعالىمگە تەك قانا ءبىر پانگە نەمەسە ءبىر تاقىرىپقا بايلانىپ قالعان اكادەميالىق ءبىلىم مەن ىزدەنىسكە قوسا، ولە-ولگەنشە بەينەتقورلىق ەڭبەك پەن جانكەشتى كۇرەسكەرلىكتى جانە امبەباپتىق قابىلەت-قارىمدى ايرىقشا دارەجەدە دامىتۋدى تالاپ ەتەدى. ولسىز كەمەلدەنۋدىڭ ءساتى تۋمايدى.

ەكىنشىدەن، بارلىق شارۋا حالىقپەن اقىلداسىپ شەشىلگەن ءىس اناعۇرلىم ءونىمدى بولماق. بىزدە ەشكىم ەشنارسەگە جاۋاپ بەرمەيتىن، حالىقپەن مۇلدە ساناسپايتىن، تەك جەكە باسقا تابىناتىن سىبايلاس پاراقور، جەمقور، قىلمىسكەر، قىسقاسى، وپاسىز، قۇدايسىز قوعام ورنىقتى;

- بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن دارەجەدە ۇلتتىق مۇددە، حالىقتىق مۇددە تابانعا تاپتالىپ جاتىر;

- ءومىر ساپاسى – وتباسىنداعى تۇيىتكىلدى ماسەلە دەر كەزىندە شەشىلۋىنە تىكەلەي بايلانىستى. ءۇيسىز، كۇيسىز، جۇمىسسىز، ياعني لاجسىزدىقتان قازاق تۇرمىس قۇرا الماي، قىز – كارى قىز، ۇل – سور ساقا بويداق اتانۋى، ءتىپتى وتاۋ كوتەرگەندەرىنىڭ ءوزى تۇرمىستىق جوقشىلىققا شىداي الماي اجىراسىپ كەتۋى شەكتەن شىعىپ، ۋشىعىپ بارادى;

دەسەك تە، وتان وتباسىنان باستالادى. ءوزىنىڭ كەۋدەسىن جىلىتۋعا جاراي الماعان ۇل، وزگەنىڭ كەۋدەسىن جىلىتۋعا جاراي الا ما؟ راسىندا كوپتەگەن جاستاردىڭ ەكونوميكالىق بەلسەندى توپقا كەش قوسىلۋى دا، «باس ەكەۋ بولماي – مال ەكەۋ بولمايدى» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنىن ۇعىنۋدان قالعان، ءتۇرلى الەۋمەتتىك كەدەرگىلەردى سىلتاۋ ەتىپ، وتباسىن كەش قۇراتىنداردىڭ قاتارى دا شەكتەن تىس قالىڭداپ بارادى، سونداي-اق بالالىق شاقتان كەش قول ءۇزۋدىڭ باسىم ءتۇسۋى سەبەبىنەن تۋىندايتىنىن دا ەرەكشە ەسكەرگەنىمىز ابزال.

- ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ – الدىمەن مەملەكەتتىك تىلدەن باستالادى. ەل ىشىندە ءسوز بوستاندىعى بوپسالاندى جانە ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ، ياعني مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ نان تابارلىق داستۇرگە اينالاتىنداي ءتۇرى ءالى كورىنبەيدى;

ماسەلەن، «2019 جىل – جاستار جىلى» دەپ جاريالانعاننان كەيىن «شىندىقتان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ» دەگەن پلاكاتتى كوشەدە ۇستاپ تۇرعانى ءۇشىن عانا جاس جىگىت تەمىر تورعا قامالدى. جۋرناليستەرگە ءار قيلى كۇش كورسەتىلدى. بۇل – ەڭ سوراقى سۇمدىق ەمەس پە؟

ۇشىنشىدەن، ۇلت، ۇرپاق قامى ءۇشىن تەك ات ۇستىندە جارىق جۇلدىزداي جارقىراپ ءجۇرىپ، جانىن قيا الاتىن ادال زيالى قاۋىم جوق. بارى ۇلتتىق بولمىسقا، ەلدىك، حالىقتىق مۇددەگە قارسى جۇزۋگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن، وڭشەڭ ساتىلىمپاز، ەكىجۇزدى، جاعىمپاز، وپاسىز... ياعني ەڭ زياندى توبىر عانا بار;

تورتىنشىدەن، ۇستازدىقتى ويلاۋ – ەلدىگىمىز بەن ۇلتتىعىمىزدى ويلاۋ. بۇگىنگى قازاق قوعامىندا ۇرپاق، شاكىرت قامى ءۇشىن جانقيار حالىقشىلدىعى مەن ونەگەلى كۇرەسكەرلىگى زور ناعىز ۇستاز جوق. بارى تەك ولمەستىڭ قامىن عانا كۇيتتەگەن، وڭشەڭ بايىنان ايىرىلعان تەكسىز، بيلىككە كىرىپتار بەيشارا، سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە سايلاۋشىلاردىڭ داۋىسىن ۇرلايتىن كۇناھار، ەرتەڭىنە كلاسقا بارىپ، شاكىرت الدىندا ءدارىس بەرۋدەن ۇيالۋدى بىلمەيتىن ۇياتسىز، ساعاق ۇزبەس ماڭگۇرت، ءدۇبارا، رۋحسىز، جىگەرسىز، دارمەنسىز... ۇستازسىماق قۇلدار قوعامىمىزدى تۇبەگەيلى جايلادى; سوندا ۇل-قىزدارىمىز وزىق، ۇتقىر ۇلگى-ونەگەنى كىمنەن الماق؟ جەر، ەل، ۇلت، ۇرپاق قامى ءۇشىن كۇرەسەتىن توپقا قالاي كىرمەك؟

ۇستازدىق تۇلعا – ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا دا، ءتالىم-تاربيەنى ۇتقىرلىقپەن وزدىرۋ باعىتىندا دا مىندەتتى تۇردە ءپىر تۇتارلىق كيەلى تۇلعاعا اينالا بىلگەندە عانا ۇرپاق، شاكىرت وركەنيەتتىڭ تورىنە شىقپاق.

ءسوزدىڭ شىنى كەرەك. وسى جولدىڭ اۆتورى 1994 جىلدان بەرگى ۋاقىت ىشىندە ۇستاز بەن دارىگەردىڭ مارتەبەسىن زامان تالاپتارىنا لايىق جەدەل تۇردە جاڭاشا زاڭداستىرۋدىڭ اسا قاجەتتىگىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ماقالا كۇيىندە دە، اشىق حات تۇرىندە دە، مىنبەدەن سويلەۋ كەزىندە دە ۇنەمى جاريالاپ كەلەمىن. ايتالىق، «ساعاق ۇزبەس ماڭگۇرت ۇستاز كىمگە ءتيىمدى؟ نەمەسە جانقيار حالىقشىلدىعى زور ناعىز ۇستاز قاشان قاۋلايدى؟»، «حان – قۇدايدىڭ ۇلى ەمەس، ۇستاز – حاننىڭ قۇلى ەمەس» اتتى اشىق حاتتار جارىق كوردى. ايتارىم كوپ...

ولاي بولسا، رۋحى اسقاق، ۇلتشىلدىق قايراتكەرلىگى زور، ەستى دە تەكتى، تازا دا ادال ەركەكتى ۇستازدىق قىزمەتكە ورنالاستىرۋدى 90 پايىزعا جەدەل تۇردە جەتكىزبەيىنشە، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ايى ەشقاشاندا وڭىنان تۋمايتىندىعى الىمساقتان ايان. ول ءۇشىن ەركەكتى قولداۋ مەن ىنتالاندىرۋعا قاتىستى قىسقا مەرزىمدى باعدارلاما كەرەك. رۋحى مىقتى، باتىلدىعى باسىم، ىزدەنىمپاز دا تالعامپاز، تۋراشىل دا جانقيار حالىقشىل، تالانتتى قازاقتىڭ ەركەكتەرى – سارقىلمايتىن قاجىماس قۋات، تاۋسىلمايتىن اسىل قازىنا. تەك سولاردى ۇلتتىق يگىلىكتەرىمىزگە جاراتا الماي وتىرعاندىعىمىز ەشكىمدى دە قىنجىلتپايتىندىعى جۇرەگىمىزدى قان جىلاتپاي قويمايدى. اباي حاكىم ايتپاقشى «قولىمىزدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەپ» ءجۇرۋىمىز قالاي؟ بۇگىنگى تاڭدا كەۋدەسىندە وتى جوق، جىگەرسىز، كۇرەسسىز، نامىسسىز، ارمانسىز، دارمەنسىز، ىنجىق، ماڭگۇرت، قۇل، ياعني، وڭشەڭ ماسىل ۇرپاقتى قاۋلاتۋ كىمگە ءتيىمدى؟ جەر، ەل، ۇلت، ۇرپاق، شاكىرت قامى ءۇشىن توپقا تۇسەتىن وتتى ۇرپاقتى، جالىنداعان شاكىرتتى، ياعني جانقيار حالىقشىلدىعى مەن قاجىماس قايسار  قايراتكەرلىگى زور ناعىز ۇستازدى كىم تاربيەلەيدى؟ توپقا تۇسۋگە جارايتىن ابادان ۇلدى كىم تۋعىزادى؟ الەمدە جەر استى جانە ءۇستى تولعان تەڭدەسى جوق وراسان زور بايلىقتىڭ ۇستىندە وتىرعانىمىزعا قاراماستان، قازاق شىقپاشى جانىم شىقپاشى دەپ تەك ولمەستىڭ كۇيىن عانا شەگۋ، بۇل – ءومىر ەمەس.

بەسىنشىدەن، ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى «جۇرت بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن...» دەمەكشى، بۇگىنگى تاۋەلسىز اتانعان قازاق ەلى، ۇلتتىق وتباسى مەن مەكتەپ اتاۋلى كەشەگى تەكتى ءتالىم-تاربيەنىڭ وزىق ۇلگىلى دە ونەگەلى ۇردىستەرىنىڭ تىزگىنەن تولىق ايىرىلىپ قالدى;

بۇلاردىڭ سىرتىندا باسقا دا كەزەك كۇتتىرمەيتىن كوپتەگەن كوكەيتەستى ۇلتتىق ماسەلەلەردىڭ اۋقىمى شەكتەن شىعىپ، ۋشىعىپ بارادى. وسىلايشا ايتا بەرسەك، كوكەيدە سۇراق وتە كوپ.

بۇگىنگى يەسىز ۇلتتىڭ بالا تاربيەسىندەگى ولقىلىقتار

رەتى كەلگەندە اتا-اناعا قاتىستى اڭگىمەنى دە ايتا كەتەلىك. جالپى اتا-انا مەن ۇستازدىڭ قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى، ولاردىڭ جەكە باستارىنا قاتىستى ايتار بولساق، ولار ۇرپاق، شاكىرت ءپىر تۇتارلىق ۇلگىلى دە ونەگەسى وزىق كەلبەتتە بولۋى اسا قاجەت. ويتكەنى، ولار – ۇل-قىزدارىنا، شاكىرتتەرىنە ەڭ ىزگى نيەت، شىنايى ماحاببات ارناۋعا قوسا، كۇرەسكەر تۇلعالىق ۇردىسكە باۋلي وتىرىپ، ولاردىڭ بۇگىنى جانە بولاشاق قامىنا، جان-دۇنيەسىنە رۋحى مىقتى، كۇرەسكەرلىك قابىلەت-قارىمى زور ساۋلەلى جارىقتى تۇسىرە ءبىلۋ باعىتىنداعى جۇلدىزدىق سيپاتتا بولۋ كەرەكتىگى داۋسىز.

ەندەشە شىندىعىنا كەلەتىن بولساق، اتا-انانىڭ كوپشىلىگى، ءبارى دەسەك تە بولادى، تەك ماتەريالدىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتۋدى، اسىرەسە الپەشتەۋدى، جيىرمادان اسقانشا، ءتىپتى وتىزعا دەيىن بەسىككە بولەۋدەن باسقاسىن، ياعني شارۋانىڭ ءبارىن جاساۋدى بالا تاربيەسىندەگى باستى قاعيداسى رەتىندە تۇسىنەمىز. بۇل تۇسىنىك ءوز كەزەگىندە اتا-بابالاردان بىزگە جەتكەن «بالاڭدى جەتى جاسقا دەيىن پاتشاڭداي كور، جەتى جاستان سوڭ قۇلىڭداي جۇمسا، ون بەس جاسىنان دوسىڭداي سىرلاس» دەيتىن ءمان-ماعىناسى مول وسيەتتى، تاربيەلىك-ومىرلىك ماڭىزى زور ۇعىمدى سانادان تۇبەگەيلى شىعارىپ الۋعا جەتكىزدى.

ەستى دە تەكتى، دانا قازاق «ون ۇشتە – وتاۋ يەسى» دەپ تەگىن ايتپاعان. ون ءۇش جاس – العاشقى مۇشەل جاس. اتا-بابالارىمىز بۇل جاسقا كەلگەندى ازامات بولدىعا بالاپ، ءبىر شاڭىراقتىڭ جۇگىن ارقالاتقان. وسى جاستا بابالارىمىز امەڭگەر اتانعان. جەتىم بالا، تاستاندى بالا، جەتىم بالالار ءۇيى، قاراۋسىز قالعان قارتتار ءۇيى دەگەن ۇعىمنىڭ پايدا بولۋىنا جول بەرمەگەن. ال بۇلاردى بۇگىنگى قازاق ساناسىنا سىيدىرا المايدى. نەگە؟ ويتكەنى، اسىرە بالاجاندىلىق، بالاعا تاپ بولۋى مۇمكىن قاۋىپ-قاتەردەن تۋىندايتىن سەكەمشىل سەزىم، باسقا دا قورقىنىش سانانى بۋىپ، جان-جاقتى ويلاۋعا، بابالاردىڭ سوناۋ ۇعىم-تۇسىنىكتىڭ ءمانىسىن تەرەڭ تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى.

بالا كوزدەن تاسا بولسا، مازاسىزدىق ەڭدەپ، الدەبىر قارا نيەتتى ادام ۇرلاپ كەتكەندەي شالا بۇلىنەمىز (بۇنى كوشەدە قاۋىپ-قاتەردىڭ ۋشىعۋىنا وراي تۇسىنىسۋگە دە بولار), اۋلاعا شىقسا، ءبىر كەسەلگە ۇرىنىپ قالاتىنداي قالتىراپ-دىرىلدەپ شەكتەن تىس كۇيگەلەكتى كۇيگە تۇسەمىز. اقىرىندا كۇيبەڭدەپ جانىنان شىقپاي، سىلاپ-سيپاپ، بايعۇس بالانى «بولەپ» تاستايمىز. مۇنداي اتا-انا «ون ۇشتە – وتاۋ يەسى» دەگەن ۇلى ۇعىمدى ساناسىنا قايدان سىيدىرسىن؟

ون ەكى جاستاعى ۇلدى ۇيدەن تاياق تاستام جەردەگى دۇكەنگە جۇمساي قالساق، جىك-جاپپار بوپ، ابايلا دەپ سان قايتالاپ، شىعارىپ سالامىز. دۇكەننەن كەلگەندە قاتەرلى قىل كوپىردەن ءوتىپ كەلگەندەي قارسى الامىز. سودان سوڭ «ازامات بولدى دەگەن وسى» دەپ ارقاسىنان قاعامىز.

بۇگىنگى ون ۇشتەگى ۇلىمىزدى انا ءسۇتى اۋزىنان كەتپەگەن سابيشە كورەتىندىكتى جوعارىدا اتاپ وتتىك. بۇل ءوز كەزەگىندە كوپتەگەن ۇل-قىزدىڭ ون ءۇشتى بىلاي قويعاندا، وتىزعا، وتىز بەسكە كەلگەنشە ومىردەن ءوز ورنىن تابا الماۋىنا، اتا-انانىڭ زەينەتاقىسىنا تەلمىرىپ، ماسىل بولۋىنا اكەلەتىندىگى داۋسىز. ۇل-قىزدى ەرتە ەسەيتۋ، وڭ-سولىن ەرتە تانىتۋ ءوز قولىمىزدا. ول ءۇشىن ۇرپاققا سەنىم ارتا بىلەيىك، شەكتەن تىس وبەكتەمەي، ءبىر ءسات ءوز بەتىنشە ارەكەت ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن ابزال. بالانىڭ بولمىس-ءبىتىمى، مىنەزى ورنىعار 13 جاسقا كەلگەن ساتتە سەنىم ارتا بىلگەن كەشەگى ەستى دە تەكتى، كەمەل قازاقتىڭ بۇگىنگى بۋىنى 19-20 جاسىندا وتاۋدىڭ، 25-30 جاسىندا ۇلت، وتان جۇگىن ءمىنسىز كوتەرە ءبىلۋدىڭ ماقساتىنا باۋلي بىلۋگە كەلگەندە ءبارىمىز دە اسا قاتاڭ تۇردە جاۋاپتى ەكەنىمىزدى ۇمىتپايىق.

ادام قۇقىعى كۇندەي سالتانات قۇرماي – وركەندەۋدىڭ ايى تۋمايدى. قازاق الدىمەن قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلمايىنشا، تۇبەگەيلى ويانىسقا تۇسپەيىنشە، ۇلت، ۇرپاق قامى ءۇشىن جاپپاي قاۋلاعان جانكەشتى كۇرەسكە تۇسپەيىنشە، ۇلى دالا وركەندەۋدىڭ سىلكىنىسى مەن سەرپىلىسىنە تۇسپەيتىنى انىق. ياعني ءححى عاسىردا ەل، ۇلت، ۇرپاق قامى ءۇشىن تاۋەلسىز ەلدىڭ وزىق ۇلگىلى دە ونەگەلى وتباسىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان دارەجەدە جەدەل تۇردە قالىپتاستىرا وتىرىپ، وزگە ۇلت-ۇلىستان وزدىرا ءبىلۋ، بۇل – ەڭ ماڭىزدى مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق ماسەلە.

قورىتا كەلگەندە ايتارىمىز، ءبىز، قازاق بالاسى، كەشەگى وتكەن عاسىرلارداعى ۇلى اتا-بابالارىمىزدىڭ قول جەتكىزگەن تەڭدەسى جوق جەتىستىكتەرىمەن ماقتانۋدى قويىپ، ەندىگى جەردە، ءححى عاسىردا ءوز ۇل-قىزدارىمىزدىڭ شىققان بيىك شىڭدارىمەن عانا ماقتانا الاتىن، مارقايا الاتىن، ءتىپتى الەمدى تاڭقالدىراتىن ۇتقىر ءۇردىستى ورنىقتىرا وتىرىپ، وزدىرا ءتۇسۋدى جەدەل تۇردە قولعا الۋىمىز ءارى قارىز، ءارى پارىز ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق، اعايىن!

مولداعالي ماتقان

Abai.kz