قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ سەمەي وڭىرىندەگى وكىل يمامى، سەمەي قالاسىنداعى قوس مۇنارالى ورتالىق مەشىتتىڭ باس يمامى ماقسات قاجى التىبايمەن سۇحبات.

– قۇرمەتتى وكىل يمام، تاياۋدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ جولداۋىندا دىنارالىق تۇسىنىستىكتىڭ  ماڭىزدىلىعى جونىندە اڭگىمە قوزعادى. وسى كەلەلى ماسەلە جونىندە ءوزىڭىزدىڭ ويىڭىزدى بىلدىرە كەتسەڭىز.

– پرەزيدەنتىمىزدىڭ تۇڭعىش جولداۋى كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرە كەلىپ، تابىستىڭ كىلتى ەلدەگى بەرەكە-بىرلىك ەكەندىگى قاداپ ايتىلدى. مەملەكەت ەگەسى بولىپ سانالاتىن قازاق ۇلتىنا قويىلاتىن جاۋاپكەرشىلىگى جونىندە وي قوزعالدى. جالپى  كوپ ۇلتتى مەملەكەت بولعاندىقتان ەل ىشىندەگى بەرەكە-بىرلىككە ايرىقشا كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك. ەلىمىزدە بۇل باعىتتا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ  كوپتەگەن يگىلىكتى ىستەر اتقارىلۋدا. سونىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە جۇزدەن استام ۇلىستار بەيبىت، تاتۋ ءومىر سۇرۋدە. ءبىزدىڭ ەڭ باستى بايلىعىمىز مەلەكەتىمىزدەگى ىنتىماق دەپ بىلەمىز. بەيبىتشىلىك، ءوزارا تۇسىنىستىك بار جەردە تابىس تا، جەڭىس تە بولادى.

– بۇگىنگى تاڭداعى حالقىمىزدىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعى جونىندە نە ايتاسىز؟

– كەڭەستىك زامانداعى اتەيستىك قوعامنان كەيىن قايتا ورالعان  ءدىنىمىزدى  حالىق اراسىنا ناسيحاتتالۋى ءبىرشاما جاقسى جولعا قويىلدى. قازىرگى كەزەڭدە قالامىزداعى، اۋدان ورتالىعىنداعى  كوپتەگەن مەشىتتەردە قىزمەت اتقاراتىن ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ جوعارى ءدىني بىلىمدەرى بار. سونىمەن قاتار، حالىق اراسىندا جۇرگىزىلەتىن ءدىني ۋاعىزداردىڭ تاقىرىبى دا، ساپاسى دا كوتەرىلدى.

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەلىمىزدە كوپتەگەن ءدىني وقۋ ورىندارى اشىلدى. وتاندىق ءدىني ءبىلىمنىڭ قارا شاڭىراعى بولىپ وتىرعان نۇر-مۇباراك يسلام ۋنيۆەرسيتەتى ءدىن سالاسىنا مامان دايىنداۋ ءىسى  بويىنشا الدىڭعى قاتاردا تۇر. سەمەي وڭىرىنەن جىل سايىن ەلىمىزدەگى ءدىني وقۋ ورىندارىنا 10-15 شاقتى تالاپكەر وقۋعا تۇسۋدە. الداعى ۋاقىتتا تالاپكەرلەردىڭ سانىن كوبەيتۋ باعىتىندا جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزىلەتىن بولادى.

ءدىن سالاسىن زەرتتەپ جۇرگەن مامانداردىڭ ايتۋىنشا،  باسقا  اعىمنىڭ جەتەگىنە كەتەتىن جاستاردىڭ باسىم   كوپشىلىگىنىڭ  ءدىني ساۋاتتىلىعى تومەن ەكەن. قمدب-نىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءبىزدىڭ ايماقتا جاستارمەن جۇمىس ىستەۋ جاقسى جولعا قويىلعان. ءار اي سايىن ءدىنتانۋشىلار، ءدىن قىزمەتكەرلەرى وقۋ ورىندارىنا بارىپ، ستۋدەنتتەرمەن ءجيى كەزدەسىپ تۇرادى. الداعى ۋاقىتتاردا دا بۇل شارا قارقىندى اتقارىلادى.

– جاستاردىڭ ەڭ كوپ توپتاسقان جەرى ول الەۋمەتتىك جەلى. شەكاراسى  مەن شەكتەۋى جوق عالامتورداعى تەرىس ۇگىتتەر جاستارىمىزدى اداستىرماي ما؟

– بۇل بۇكىل قوعامدى الاڭداتىپ وتىرعان  پروبلەمالاردىڭ ءبىرى. ارينە بۇگىنگى تاڭدا جاڭا ءداۋىردىڭ جەتىستىگى بولىپ وتىرعان ينتەرنەتكە شەكتەۋ قويۋ قيىنداۋ. دەگەمەندە قول قۋسىرىپ وتىرۋعا بولمايدى عوي. ءبىرىنشى كەزەكتە حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعىنا كوبىرەك كوڭىل بولىنۋدە. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءار ايماقتاعى وكىلدىكتەردە ءدىني باعىتتاعى سايتتار اشىلعان. ماسەلەن ءبىزدىڭ سايتىمىزدا ماتەريالدار بەرىلىپ، كوپتەگەن وزەكتى ساۋالدارعا دەر كەزىندە جاۋاپ بەرىلىپ وتىرادى.  مەنىڭشە بۇرىنعىداي ەمەس، جاماعاتتىڭ دا ءدىني ساۋاتى ءبىرشاما كوتەرىلدى. نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەندىگىن كوپشىلىك تۇسىنە باستادى.

جالپى وسى وزەكتى ماسەلەدە  اتا-انانىڭ ءرولى ەرەكشە. ءاربىر اتا-انا ءوز بالاسىنىڭ ءدىني سەنىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرۋ كەرەك. وكىنىشكە وراي، كەيبىر ادامدار بالاسىنىڭ قانداي سايتتاردان اقپارات الىپ جۇرگەنىنە كوپ كوڭىل بولمەيدى. ال ينتەرنەتتە بالانىڭ ەندى قالىپتاسا باستاعان ساناسىن ارتاراپقا جەتەلەيتىن كونتەنتتەر جەتكىلىكتى. ينتەرنەت – نۋ ورمان. باعىتىڭدى  بىلمەسەڭ اداساسىڭ. اسىرەسە وي تانىمى ەندى قالىپتاسا باستاعان جاس وسپىرىمدەردى  كوبىرەك ساقتاندىرعان ءجون. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە اتا-انانىڭ مىندەتى دەپ بىلەمىز.

تاياۋدا  ءبىر وتىرىستا ءبىر ادام ءوزىنىڭ بالاسىنىڭ تۇنىمەن كومپيۋتەردە وتىراتىنىن ايتىپ ماساتتانىپ وتىردى. جانىندا وتىرعان  جاساڭداۋ كەلگەن جىگىت بالاڭىز تۇنىمەن عالامتوردان نە قارايدى؟ - دەگەن توسىننان قويىلعان ساۋالىنا جاۋاپ بەرە الماي توسىلىپ قالدى...

– سوڭعى كەزەڭدەردە الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تاڭىرشىلدىكتى ناسيحاتتايتىن توپتار شىعا باستادى. وسى باعىت قانشالىقتى قاۋىپتى؟

– تاڭىرشىلدىك – ءدىن ەمەس. نانىم-سەنىمدى دىنمەن شاتاستىرمايىق. قاۋىمعا جول نۇسقايتىن كىتابى، پايعامبارى جوق ءدىن بولمايدى. قاسيەتتى  قۇراندا: «بۇرىنعى پايعامبارلاردان كەيىنگى ادامدارعا (پايعامبار كەلسە ءبىز تاۋبە ەتەر ەدىك دەپ) سىلتاۋ ايتپاۋى ءۇشىن جاقسى حابار جەتكىزۋشى، (استامشىلىق ەتكەندەردى) ەسكەرتۋشى ەتىپ، تاعى دا پايعامبارلار جىبەردىك. اللا اسا ۇستەم، حيكمەت يەسى» («نيسا» سۇرەسى، 165-ايات).

تاريحقا ۇڭىلسەك الەمنىڭ كوپتەگەن حالىقتارى كەزىندە تاڭىرشىلدىىكتى ۇستانعان ەكەن. ونىڭ ىشىندە تۇركى حالىقتارى دا بار. سولاردىڭ ەشقايسىسى بۇگىندە   ءبىزدىڭ  ءدىنىمىز تاڭىرشىلدىك بولعان ەكەن  قايتا ورالايىق  دەپ ۇرانداتىپ وتىرعان جوق. ارينە بۇكىل قازاق بۇگىن بىرەۋ ايتتى ەكەن دەپ باسقا سەنىمگە اۋىپ كەتەدى دەگەن ويدان اۋلاقپىز. دەگەنمەندە ەل ىشىندە ءارتۇرلى ساناداعى، جات پيعىلداعى  ادامدار بارشىلىق. ءبىر وكىنىشتىسى، وسى پىكىردى ەل اراسىنا تاراتىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ورتاسىندا زيالى قاۋىمنىڭ وكىلدەرى بار. ەل ورتاسىنا جىك تاستاۋ ۇلتتىڭ بىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىندىگىن ۇمىتپاعان ابزال. جالپى كەز-كەلگەن جات اعىم ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن قاۋىپتى. ۇلت  بولاشاعىن ويلاساق ءبىر دىندە، ءبىر مازھابتا بولۋىمىز كەرەك. ياعني ءدىنىمىز – يسلام، مازھابىمىز  – ابۋ حانيفا.

– جالپى يسلام ءدىنىنىڭ قازاق تاريحىنان الار ورنى قانداي؟

– 12 عاسىردان بەرى حالقىمىز يسلام دىنىندە. قازاقتىڭ بۇكىل سالت-ءداستۇرى مۇسىلماندىقپەن  ساباقتاسىپ كەتكەن. كەز كەلگەن سالت-داستۇرىمىزگە قاراساڭىز شاريعاتقا قايشى كەلەتىن تۇستارى جوق. قانداي قيلى كەزەڭدە دە  حالقىمىز يسلامدى وزىنە رۋحاني تىرەك ەتكەن. كەشەگى 70 جىلدىق اتەيستىك كەزەڭدە حالقىمىز ىشتەي دىننەن قول ۇزبەي، ءوزىنىڭ مۇسىلمان ەكەندىگىن ۇمىتقان جوق. قاتاڭ تىيىمدارعا قاراماستان كوپتەگەن ادامدار بەس ۋاقىت نامازىن  وقىپ،  قايتىس بولعانداردى مۇسىلماندىق جولمەن  جانازا وقىپ جەرلەدى.

كەڭەس زامانىندا  وسى سەمەي قالاسىندا 3-4 مەشىت جانە  اياكوزدە، ءۇرجاردا، ماقانشىدا مەشىت جۇمىس ىستەگەن ەكەن. كونەكوز  قاريالارىمىزدىڭ ايتۋىنشا، وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى دىنگە قاتاڭ شەكتەۋ سالىنعانىنا قاراماستان سەمەيدەگى تىنىباي مەشىتىنە جۇما نامازىنا ۇدايى جاماعات جينالىپ تۇرعان. ال وتارشىل ورىس پاتشالىعى  قازاقتاردى شوقىندىرۋ ساياساتىنا  قانشا كۇش سالسا دا، حالىق ءوز دىنىنە بەرىك بولعان. ەل باسىندا جۇرگەن لاۋازىمدى قازاق ازاماتتارى رەسەي پاتشالىعىنىڭ جىمىسقى ساياساتىنا قارسى جاۋاپ رەتىندە  ەل اراسىنا مەشىت، مەدرەسە سالدىرعان. ماسەلەن قۇنانباي قاجى  شىڭعىستاۋدا  مەدرەسە  سالسا، اقسۋات وڭىرىندە تانا مىرزا  ءدىني اعارتۋ ىسىمەن اينالىسقان. سول كەزەڭدە سەمەي قالاسىندا 20 مەدرەسە، 13 مەشىت بولعانى تاريحي ەڭبەكتەردە جازىلعان. سونىمەن قاتار ىبىراي ءالتىنساريننىڭ 1884 جىلى جارىق كورگەن «مۇسىلمانشىلدىقتىڭ تۇتقاسى»، شاكارىمنىڭ «مۇسىلماندىق شارتى» كىتاپتارى  حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن اشۋ  ماقساتىندا  جازىلعان ەڭبەكتەر. اتا-بابالارىمىز ءتول ءدىنىمىزدى  وسىنداي    جانكەشتىلىكپەن ساقتاپ، بۇگىنگى زامانعا جەتكىزگەن.

بۇگىنگى تاڭدا حالقىمىز كەز كەلگەن ماسەلەدە  ىنتىماقتا بولۋى كەرەك. اتا-بابامىز: «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» - دەپ بەكەر ايتپاعان. قازاقتىڭ رۋحاني ۇستازى حاكىم اباي: «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەي كەلە،

«ءبىرىڭ قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» - دەپ قازاقتى بەرەكە-بىرلىككە شاقىرعان. مىنە، وسى عيبراتتى ءسوز قازاققا ماڭگىلىك ۇستاناتىن قاعيدات  بولۋى كەرەك.

كەزىندە بۇقار جىراۋ، دۋلات اقىن، مايلىقوجا، اسەت اقىن، اقىت قاجى  سياقتى كوپتەگەن قازاق اقىن-جىراۋلارى يسلام قۇندىلىقتارىن ءوز جىرلارىنا ارقاۋ ەتكەنى بارشامىزعا ايان.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم اسىل ءدىنىمىزدى دارىپتەپ، اتا-بابا جولىندا بولايىق! اللا تاعالا ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ مارتەبەسىن ۇستەم ەتسىن! ەلىمىز امان، جۇرتىمىز تىنىش بولسىن!

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت. ءدىن جولىنداعى قىزمەتىڭىزگە تابىس تىلەيمىز.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن: د. رامازانۇلى

Abai.kz