وزبەكستانداعى قازاقستان جىلى اياسىندا قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن تاشكەنت-سامارقاند-بۇحارا باعىتى بويىنشا «ەجەلگى سوگدياناعا ساياحات» تۋرىمەن وزبەكستان رەسپۋبليكاسىندا بولىپ قايتتىق. بۇگىنگى ەلىمىزدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعدايدى تەرەڭدەۋ پايىمداۋ ءۇشىن كورشى رەسپۋبليكانىڭ جايىن بىلگەن ارتىق بولماس ەدى. كورگەنىمىز دە، كوڭىلگە تۇيگەنىمىز دە كوپ. الدىمەن جەر جاعدايىن، تابيعي بايلىعىن، حالىق ءوسىمىن وزىمىزبەن سالىستىرىپ كورەيىك.

وزبەكستان اۋماقتىق-اكىمشىلىك جاعىنان ءبىر اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا مەن 12 وبلىسقا بولىنەدى. جەر كولەمى 447,4 شارشى شاقىرىم، دۇنيەجۇزى بويىنشا 55-ورىندا. حالقى قازىر 33 ملن-نان اسادى، دۇنيەجۇزىندە 41 ورىندا. حالىق سانىنىڭ تابيعي ءوسىمى جوعارى.

ال قازاقستاننىڭ جەر كولەمى الەم ەلدەرى اراسىندا 9-ورىندا (2 724 900 شارشى شاقىرىم), كورشىمىزدەن 6 ەسە ۇلكەن. ال حالىق سانى وتكەن جىلى ءدال وسى قىركۇيەك ايىندا 18 321 606 ادام بولدى. 90-جىلدىڭ باسىندا حالىق سانى بىزبەن شامالاس بولعانىمەن، قازىر ولار 13 ملن-عا كوبەيگەن.

الەمدە بۇل مەملەكەت تابيعي بايلىعى بويىنشا – التىن قورىنان ءتورتىنشى، ۋراننان جەتىنشى، جەز قورى جونىنەن ون ءبىرىنشى، ماقتا وسىرۋدەن بەسىنشى، ونى ەكسپورتقا شىعارۋدان ەكىنشى ورىندا. ماقتادان باسقا ەكسپورتقا التىن، تابيعي گاز، جىبەك شيكىزاتىن، ءجۇن، قاراكول ەلتىرىسى، جەمىس-جيدەك، ازىق-تۇلىك شىعارادى.

ال ءبىزدىڭ ەلىمىز كەن بايلىقتارى مەن ونىڭ ارالۋاندىعى جونىندە الەمدەگى ەڭ باي ايماق. 200-دەي مۇناي-گاز ورىندارى، تاعى 200 كومىر كەنى بار. التىن قورى جاعىنان العاشقى وندىققا كىرەدى، كۇمىس وندىرۋدەن ازيادا 1-ورىندا. بىزدە وسىنشاما بايلىقتىڭ كوپ ۇلەسىن شەتەلدىكتەر يەلەنىپ كەتسە، وزبەكستاندا جاعداي باسقاشا. ستراتەگيالىق ماڭىزى بار بايلىقتار مەن سالالاردىڭ نەگىزگى پاكەتتەرى مەملەكەتتىڭ ۇلەسىندە. ءبىزدىڭ سىرتقا قارىزىمىز 160 ملرد-تاي اقش دوللارىن قۇراسا، وزبەكستاننىڭ قارىزى 17 ملرد.، ياعني 10 ەسەدەي از.

سونىمەن ساپارىمىزعا كەلەيىن. 26 تامىز كۇنى تاڭەرتەڭ №382 «ۋفا-تاشكەنت» پوەزىنىڭ ارناۋلى ۆاگونىنا قىزىلوردادان 40-تان استام ادام مىندىك.

ساپارلاستاردىڭ كوبى قىزىلوردا قالاسىنان جانە ارال اۋدانىنىڭ ارداگەرلەرى بولدى. فەلدشەر، جىراۋ جانە تەلەديدار قىزمەتكەرلەرى جاعدايىمىزدى جاسادى. وبلىستىق ارداگەرلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى ماقسۇت بايەكەەۆ، مەنەدجەر ساندۋعاش تىنىباەۆالار ءوز قىزمەتىن مۇلتىكسىز اتقاردى.

ىڭعايسىز جاعداي تەك وزبەكستان مەن قازاقستاننىڭ شەكاراسىندا ورىن الدى. ءار ەلدىڭ كەدەندىك تەكسەرۋىندە ەكى ساعاتتان ءتورت ساعات تۇردىق. كۇن ىستىق، ۆاگوننان شىعارمايدى. كەلەشەكتە تۋىسقان ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ءبىر-بىرىنە سەنىمسىزدىك تۋعىزاتىن مۇنداي كەدەندىك تەكسەرىستى وڭايلاتۋ كەرەك دەپ وي تۇيدىك. بۇل جونىندە ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ نازارىنا سالاتىن بولدىق.

كەشتەتىپ تاشكەنت قالاسىنا كەلدىك. ءبىزدى ەلەنا الەكساندروۆنا اتتى وتە سىپايى، جان-جاقتى ءبىلىمدى گيد – ورىس ايەلى كۇتىپ الىپ، ساپارىمىزدىڭ قىزعىلىقتى وتۋىنە باسىنان اياعىنا دەيىن ايانباي ەڭبەك ەتتى. ەرتەڭىنە جوعارى جىلدامدىقتى «افروسياب» پوەزىمەن سامارقاند قالاسىنا اتتاندىق.

سامارقاند – ەجەلگى (2750 جىل) تاريحى بار قالا، قازىر وبلىس ورتالىعى، 750 مىڭداي حالقى بار. بۇل قالا تىم ەرتەرەكتە مارقاند دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان، كەيىن ەسكەندىر زۇلقارنايىن جاۋلاپ العان. وسى ءداۋىردىڭ باسىندا كۋشان پاتشالىعىنىڭ ءىرى ساۋدا ورتالىعى، ال 4-6 عاسىرلاردا تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرامىنداعى سوعدى مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان.

سامارقاندتى ءار كەزدەرى ارابتار، ساماني اۋلەتى، قاراحان اۋلەتى، ودان سوڭ تۇرىك سالجۇقتارى، قيداندار، ءحىىى عاسىردىڭ باس كەزىندە حورەزم شاحتارى بيلىك ەتتى. 1220 ج. شىڭعىسحان اسكەرلەرى جاۋلاپ الىپ، قالانى جەرمەن-جەكسەن ەتكەن. ءحىۇ عاسىردىڭ اياعى مەن ءحۇ عاسىردىڭ باسىندا ءامىر تەمىر قالانى قالپىنا كەلتىرىپ، مەملەكەت استاناسى ەتكەن. كەيىن شايباني مەملەكەتىنىڭ، ءحۇى عاسىردىڭ اياعىندا بۇحار حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. 1868 جىل پاتشالىق رەسەي اسكەرلەرى باسىپ الادى دا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراۋىنا ەنەدى. 1924-30 جىلدارى وزبەكستاننىڭ استاناسى، ال 1938 جىلدان وبلىس ورتالىعى.

ءبىزدى الدىمەن گۋري-ەمير ماۆزولەيىنە اپاردى، بۇندا ءامىر تەمىر مەن ونىڭ جانۇياسى جەرلەنگەن. ۇلىقبەكتىڭ مۇردەسى دە وسىندا جاتىر.

ءامىر تەمىر 1405 جىلى قىتايعا جورىققا شىققاندا جولاي 68 جاسىندا وتىراردا قايتىس بولادى. تەمىردىڭ دەنەسى تۇندە قالادان شىعارىلىپ، 6 اي جول ءجۇرىپ سۇيەگى وسى جەرگە اكەلىنىپ، مۇسىلمان داستۇرىنە ساي جەرلەنگەن. ورتالىق ازياداعى بىرقاتار ساۋلەتتى عيماراتتاردىڭ پايدا بولۋى، قالالاردىڭ وركەندەۋى، ءشول دالاداعى جەر سۋلاندىرۋ قۇرىلىستارىنىڭ سالىنۋى، قولونەر مەن ساۋدانىڭ دامۋى ءامىر تەمىر ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. تاريحي دەرەكتەر ونىڭ قول استىنداعى ايماقتارداعى تۇركى، پارسى، اراب مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ وكىلدەرى، عالىم-ويشىلدارى ءامىر تەمىردىڭ تاراپىنان ۇلكەن قولداۋ تاپقاندىعىن راستايدى.

ماۆزولەيدەن شىققاننان كەيىن ءبىزدى رەگيستان الاڭىنا الىپ باردى. ءامىر تەمىردەن كەيىنگى سامارقاندتى كوركەيتكەن ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى ءجالاڭتوس ءباھادۇر بولدى. ول 44 جىل امىرلىك ەتىپ، تاريحي ماڭىزى بار رەگيستاندى، “شيردور” (ارىستان مەدرەسەسى), “تيللا-كوري” (التىنمەن اپتالعان) مەدرەسەلەرىن سالدىردى، كەيىنىرەك ولار بۇكىل ەلگە ايگىلى بولدى. ءجالاڭتوس ءباھادۇر 1656 جىلى 80 جاسىندا دۇنيەدەن قايتقان. دەنەسى سامارقانعا جاقىن داعبيد قىستاعىنا ءوزى ءپىر تۇتقان ماكتۋم اعزام اۋليە بەيىتىنىڭ قاسىنا جەرلەنگەن. ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ اسكەري قولباسشىلىق قىزمەتى، ۇزاق جىلدار سامارقاندتى بيلەگەن كەزدەگى اقىل، ناقىل، بيلىك سوزدەرى قازاق اراسىندا كوپ تارالا قويماعان. ال، وزبەك كەڭەس ەنتسيكلوپەدياسى مەن وزبەكستان تاريحىندا ونىڭ اسكەري قولباسشىلىق قىزمەتى مەن بيلىك جۇرگىزگەن كەزدەگى عۇمىرناماسى جان-جاقتى جازىلعان.

28 تامىز كۇنى اۆتوبۋسپەن نۇراتا قالاسىنا ساپار شەكتىك. نۇراتا وزبەكستاننىڭ سولتۇستىگىنە ورنالاسقان ناۋاي وبلىسىنا قارايدى. وبلىستا ناۋايدان باسقا زارافشان، كارمانا، قىزىلتەپە، ۇشقۇدىق اتتى ۇلكەن قالالار بار، سونىڭ ءبىرى – نۇراتا قالاسىندا 50 000-داي قازاق تۇرادى. ناۋاي وبلىسى قازاقستانمەن شەكتەسەدى جانە تابيعاتى سىر ەلىنە كەلەدى.

نۇراتادا الەكساندر ماكەدونسكي (زۇلقار­نايىن) قورعانى بار. بىزگە جەرگىلىكتى وزبەكتىڭ تۇسىندىرگەنى بويىنشا بۇل قورعاندى نۇراتالىقتار زۇلقارنايىننان قورعانۋ ءۇشىن سالعانىمەن قورعان سول جاۋلاپ الۋشىنىڭ اتىمەن اتالىپ كەتىپتى. كەيبىر عالىمدار بۇل قورعاندى دەربەنت قورعانى دەپ ەسەپتەيدى.

بۇل جەردە چاشما ايۋب كەسەنەسىندە دە بولدىق. كەسەنە 1379-1380 جىلدارى سالىنىپ، ءحىۇ-ءحۇ عاسىرلاردا بىرنەشە رەت جاڭعىرتىلعان. قاسيەتتى ورىنداردىڭ ءبىرى، بۇكىل قازاققا، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە بىزگە اسا قادىرلى – ايتەكە بي كەسەنەسىنىڭ تولىق كومپلەكسىمەن (كەسەنە، مۋزەي، مەدرەسە) تانىستىق، زيارات ەتتىك. ونى 2012 جىلى سىر بويىنىڭ تۋماسى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، بەلگىلى مەتسەنات شاحاربەك وسمانوۆ ءوز قارجىسىنا سالدىرىپ، سالتاناتتى اشىلۋىن ۇيىمداستىرعان ەدى. وعان ءبىزدىڭ وبلىستان ۇلكەن دەلەگاتسيا بولىپ قاتىستىق. استانادان، باسقا وڭىرلەردەن رەسمي ورگان وكىلدەرى كەلگەن بولاتىن. شاحاربەك اعامىز 80 جاستان اسقاندا شىمكەنت قالاسىندا و دۇنيەلىك بولعان ەدى.

28 تامىز كۇنى بۇحارا قالاسىنا كەلدىك، بۇل دا ءوزى اتتاس وبلىستىڭ ورتالىعى. زارافشان وزەنى اڭعارىنىڭ باتىسىندا بۇحارا وبلىسىنىڭ تابيعاتى ناۋايعا كەلەدى. ب.ز.ب. 1-مىڭجىلدىقتىڭ ورتا شەنىندە ىرگەسى قالانىپ، باستاپقى كەزدە سوعدى تىلىندە نۋميجكات دەپ اتالعان. بۇحارا اتاۋى العاش رەت جازبا دەرەكتەردە ءۇ عاسىرداعى قىتاي جىلناماسىندا كەزدەسەدى. 709 جىلى ارابتار باسىپ العان كەزدە ورتالىق ازياداعى ءىرى ساۋدا جانە مادەنيەت ورتالىعى بولعان. ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەر وتە كوپ. ساۋلەت ونەرىنىڭ تاماشا ۇلگىسىمەن سالىنعان يسمايل ساماني كەسەنەسى ء(ىح عاسىردىڭ اياعى مەن ح عاسىردىڭ باسى), كالان مۇناراسى (1127ج.), ءمىر-اراب مەدرەسەسى (1536ج.), سايفەددين بوحارزي كەسەنەسى ء(حىىى عاسىر), ۇلىقبەك (1417ج.), كوگىلتاش (1568 ج.) جانە باسقا مەدرەسەلەر ناقىشتى ورنەگىمەن كوز تارتادى. بۇحارادا الەمدىك عىلىم مەن مادەنيەتكە ۇلكەن ۇلەس قوسقان ءابۋ ءالي يبن سينا، بۇحاري، رۋداكي، ت.ب. ءومىر سۇرگەن. 1996 جىلى يۋنەسكو بۇحارانى الەمدىك مادەنيەت وشاعى بولعان قالالاردىڭ قاتارىنا قوسىپ، ونى ءوز قامقورلىعىنا الاتىنىن مالىمدەگەن. بۇحاراداعى مەدرەسەلەردە ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىر باسىندا بىرقاتار قازاق زيالىلارى (تۇرماعامبەت اقىن، ت.ب.) ءبىلىم العان. قالادا تاريحي ولكەتانۋ، حالىق ونەرى مۋزەيلەرى، يبن سينا مۇراجايى بار. وسىندا «كوللان» كەسەنەسىندە بولىپ، تاشكەنت قالاسىنا ورالدىق.

تاشكەنت قالاسىنىڭ حالقى قازىر 3 ميلليوننان اسادى ەكەن. ورتا عاسىرلار زامانىندا قالا «شاش» دەپ اتالدى. كەيىنىرەك ول «شاش قالاسى» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «شاشكەنت» دەپ اتالا باستايدى. ءحۇى عاسىردان كەيىن شاشكەنت دەگەن اتاۋ «تاشكەنت» دەگەن تۇرگە وزگەرەدى. تۇسىنىكسىز ەسكى اتاۋىنا قاراعاندا جاڭا اتاۋ («تاس قالا») حالىق ەتيمولوگياسىنىڭ ارقاسىندا تۇسىنىكتىرەك بولا باستادى. تاشكەنت دەگەن ءتۇرى ورىس ءتىلىنىڭ اسەرىنەن قالىپتاسقان.

تاريحي ءارى قاسيەتتى ورگانداردىڭ ءبىرى – تولە بي كەسەنەسى. تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى، كورنەكتi مەملەكەت قايراتكەرi تۇرار رىسقۇلوۆ كەزىندە ەسكەرت­كiشتەردi مەملەكەتتiك قامقورلىققا الۋ جونiندە «سرەدنەازكومستاريسكە» (ورتا ازيانىڭ كونە زاتتاردى قورعاۋ كوميتەتi) ۇسىنىس جاساعان. ءسويتiپ، بۇل ەسكەرتكiشتەر رەسپۋبليكالىق دارە­جەدەگi ەسكەرتكiشتەر تiزiمiنە الىنعان. كەسەنەگە كۇردەلi جوندەۋدi 1995 جىلى تولە بيدiڭ تiكەلەي ۇرپاعى، اتاقتى ماتەماتيك، اكادەميك تىنىسبەك قالمەنوۆ جانە سول كەزدەگi ءوڭتۇس­تiك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكiمi زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ جۇرگiزىپتى. كەسەنە جانىنان بار جاعدايى جاسالعان زياراتحانا سالىنعان. بۇل كۇندەرى قازاق جۇرتىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتاۋ ەتەتىن كيەلى ورنىنا اينالعان تولە بي كەسەنەسىن وزبەك ۇكىمەتى ارنايى قورعاۋعا العان.

تاشكەنتتەگى كوكىلتاش مەدرەسەسىن (وزبەكستاندا وسى اتاۋمەن اتالاتىن 3 مەدرەسە بار ەكەن) كورىپ، چورسۋ بازارىن ارالاپ، 29 تامىز كۇنى كەشكىسىن №5 «تاشكەنت-موسكۆا» جۇردەك پوەزىمەن ەلگە ورالدىق.

ساپار بارىسىندا بايقاعانىمىز:

—وزبەكتەر بىزدەن بىرنەشە عاسىر بۇرىن وتىرىقشىلىققا كوشكەندىكتەن ۇلتتىق سالت-ءداستۇرى، ءدىنى، ءتىلى ورنىققان ەل ەكەنىنە تاعى ءبىر ءتانتى بولدىق. سول سەبەپتى كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە دە ۇلتتىق ءداستۇرىن ساقتاپ، ەگەمەندى ەل بولعاندا ونى ونان سايىن دامىتقان.

— كەڭەس وداعى تاراعاندا پرەزيدەنتى يسلام كارىموۆتىڭ «بىردەڭەنى بۇزار الدىندا سونداي بىردەڭە سالىپ ال، سوسىن بۇز!» دەپ ايتقانىنان شىقپاي كولحوز-سوۆحوزدارىن تاراتپاي اۋىلىن ساقتاپ، بىزدەگىدەي باتىستىڭ كەڭەسشىلەرىن تىڭداپ، ەكونوميكاسىن دا تالان-تاراجعا تۇسىرمەي امان الىپ قالعان ەكەن.

— ءۇش وبلىستىڭ اۋماعىمەن اۆتوبۋسپەن، پوەزبەن جۇرگەنىمىزدە بىزدەردەگىدەي نە اۋىلدارىندا، نە قالالارىندا بايلاردىڭ ءزاۋلىم كوتتەدجدەرىن كورگەنىمىز جوق، كوبى بىركەلكى ۇيلەر.

— اۋىلدارىنان ءبىر دە ءبىر مەشىتتى (كۇمبەزىمەن) بايقامادىق. سوعان قاراعاندا «وزبەك بايىسا — تام سالادى», دەگەن قاعيدا مىنا زاماندا قازاققا اۋىسقان ەكەن، ال وزبەكتەردىڭ يمانى جۇرەگىندە بولعانى عوي دەپ وي تۇيدىك.

— ساۋدا ورتالىقتارىندا كيىم-كەشەكتەرى دە وزدەرىنىكى.

— كوشەلەرىندە شەتەلدىك قىمبات كولىكتەر كورمەدىك، نەگىزىنەن ءوز كولىكتەرى.

قورىتا ايتقاندا، ءوز اعامىز سانايتىن وزبەك اعايىنداردان دا الاتىن جاقسى ۇلگىلەر بار ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى.

سادۋاقاس اڭسات،

ەڭبەك ارداگەرى.

Abai.kz