ماقالامدى قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ مىنا سوزىمەن باستاعاندى ءجون كوردىم: «حالقىمنىڭ قيىن دا ەرلىككە تولى تاريحىن سۋرەتتەۋ مىندەتى ءومىرىمنىڭ مانىنە اينالدى. ەلىمنىڭ وتكەنىن اڭگىمەلەۋ ءومىرىمنىڭ باستى ماقساتى بولدى. مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق تۇتاستىقتىڭ ومىرشەڭدىگى مەن ونى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بولعان كۇرەس تۋرالى شىنايى تاريحتى كورسەتۋ. «كوشپەندىلەردە» جانە «التىن وردا» تريلوگياسىندا مەن وسى تۋرالى ايتقىم كەلدى».

التىن وردا توڭىرەگىندە ۇلتتىق تاريحىمىزدا قازىر بولىپ وتىرعان وزگەرىستەردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن وتكەن كۇندى ءبىر شولىپ شىعۋ قاجەت.

توڭكەرىسكە دەيىنگى تاريحشى اتاۋلىنىڭ بارلىعى قازاقتاردى التىن وردانىڭ مۇراگەرى دەپ تانىدى. ماسەلەن، شوقان ءۋاليحانوۆ قازاقتار وزدەرىن التىن وردا حالقىنىڭ ۇرپاعى دەپ سانايتىنىن جازدى. ءدال وسى عىلىمي كونسەنسۋس قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن دە 20 جىل بويى ساقتالدى.

1937 جىلى ب.د. گرەكوۆ پەن ا. ياكۋبوۆسكيدىڭ عىلىمي مونوگرافياسى جارىق كورگەن سوڭ ءبارى دە تۇبىرىنەن وزگەرە باستادى. بوريس دميتريەۆيچ گرەكوۆ سونىڭ از-اق الدىندا سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى بولعان ەدى، ال ارتىنشا ستالين سىيلىعىن الدى. ونىڭ ءسوزى قازاقستان تاريح عىلىمىنا ايتىلعان رەسمي ۇكىمگە اينالدى دا قالدى: قازاق حاندىعى «التىن وردا مۇراگەرلەرىنىڭ» قۇرامىنان رەسمي تۇردە شىعارىلدى. 1937 جىلعى رەپرەسسيادان كەيىن تاريحشى اتاۋلى ۇرەيمەن ءومىر ءسۇردى. 1937 جىلى اتىلىپ كەتكەن سانجار اسفەندياروۆتىڭ ءولىمى قازاقستاننىڭ تاريحشىلارىنىڭ كوز الدىنان كەتپەي قويدى. «1937 جىلدىڭ  29 قىركۇيەگىندە «كازاحستانسكايا پراۆدا» قازاق ماركسيزم-لەنينيزم ينستيتۋتى ستۋدەنتتەرىنىڭ «تاريحشى اتىن جامىلعان جاپون شپيونى» اتتى ماقالاسىن جاريالادى. وندا سانجار اسفاندياروۆقا «حانداردى ماقتاپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قيانات جاسادى» دەگەن ايىپ تاعىلدى.

قازاقستاننىڭ تاريحشىلارى مەن يدەولوگتارى پارتيانىڭ جاڭا ۇستانىمىنا بەيىمدەلۋمەن بىرگە، «التىن وردا مۇراسىنىڭ» جۇرناعىن بولسا دا ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. قازاق اقىن-جازۋشىلارى، تاريحشىلارىنىڭ بارلىعى التىن وردا كنيازى ەدىگەنى قازاق تاريحىنىڭ باستى ۇلتتىق باتىرلارىنىڭ ءبىرى دەپ جىرلاي باستادى.

1940-جىلدارى قازاق جازۋشىسى، ادەبيەتتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قاجىم جۇماليەۆ ەدىگە پەساسىن قويدى. ونىڭ 1942 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى» كىتابىندا (ورتا مەكتەپتەردىڭ 8-سىنىبىنا ارنالعان وقۋلىق)  ەدىگە قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى باتىرلارىنىڭ ءبىرى دەلىنگەن. ءسابيت مۇقانوۆ سول 1942 جىلى شىققان «XVIII — XIX عع. قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ وچەركتەرى» كىتابىندا: «تۋعان حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەس ەدىگە سىندى تاريحي باتىرلاردى دۇنيەگە اكەلدى»، — دەپ جازدى. ياعني، ءسابيت مۇقانوۆ قازاق باتىرلارىنىڭ اراسىنان ءبىرىنشى ورىندى ەدىگەگە بەردى. ودان ءارى جازادى: «موڭعولدىڭ شىعىس پەن ورتا ازيانى تۇگەل بيلەگەن شىڭعىس حانى قايتىس بولعان سوڭ، تۇڭعىش ۇلى ەدىل جاعاسىندا «التىن وردا» مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالادى. مەملەكەت 300 جىل بويى داۋىرلەدى. ونى باسقارۋعا، قورعاۋعا ەدىگە، قوبىلاندى، شورا، سىرىم، ماماي، قازتۋعان، شالكيىز سىندى قازاق باتىرلارى دا اتسالىسىپ، داڭققا يە بولدى. وسىناۋ تاريحي تۇلعالاردىڭ جەرىن سىرتقى جاۋدان قورعاعان حالىق باتىرلارى رەتىندە تاريحتا اتى قالدى». وسى جەردە جازۋشى ەدىگەنى قازاقتىڭ باتىرى دەپ اشىق-ايقىن جازىپ تۇر.

1943 جىلى شىققان «قازاق سسر تاريحىنىڭ» اۆتورلارى دا ەدىگەنى قازاقستاننىڭ ورتا عاسىرلار تاريحىنداعى باستى قاھارمانداردىڭ ءبىرى دەپ سانادى. 1945 جىلى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ «قازاق سسر تاريحى» كىتابىنىڭ ەكىنشى باسىلۋىن ازىرلەۋ تۋرالى» قاۋلىنىڭ جوباسى تالقىلانعان كەزدە «ەدىگە قازاق اراسىندا كوپشىلىك تانيدى، بالالارىنا ەدىگە دەپ ات قويىپ ءجۇر، قارتتار دا بالاسىن ەدىگە دەپ ماداقتايدى»، — دەدى.

1944 جىلى الكەي مارعۇلان ەدىگەنىڭ ومىرىنە ارنالعان «ەرتەگىدەگى ەدىگە مەن تاريحتاعى ەدىگە» عىلىمي مونوگرافياسىن جازىپ  شىقتى. قازىر وسى كىتاپتىڭ بىردە-ءبىر نۇسقاسى ساقتالماعان. بۇعان ەكى ءتۇرلى تۇسپال بار. بىرىندە وسى كىتاپتا ەدىگە بەينەسىن ۇلىقتاعانى ءۇشىن الكەي مارعۇلاننىڭ ءوزى قۋدالانا باستادى، سوندىقتان رەپرەسسياعا ۇشىراۋدان قورقىپ، كىتاپتىڭ بۇكىل تارالىمىن ءوز قولىمەن جويدى دەگەن جورامال ايتىلسا، ەكىنشىسىندە كەڭەستىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ەدىگە جايىنداعى كىتاپتىڭ ءبارىن جويدى دەپ ايتىلادى. ءار مۇنىڭ نەگىزى بار سياقتانادى. ەدىگە توڭىرەگىندەگى وسى وقيعادان كەيىن الكەي مارعۇلان التىن وردا جانە قازاق اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋدەن قاۋىپسىزدەۋ ارحەولوگيا سالاسىنا كەتىپ قۇتىلدى. الكەي مارعۇلان قۋدالانۋعا دەيىن-اق ەدىگە تۋرالى: «ەدىگە — التىن وردا داۋىرىندەگى ەڭ ەرەكشە تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ەدىگە بۇكىل ءومىرىن وتانىنا ارناعان. سوندىقتان ونىڭ ەسىمى قانشا عاسىر وتسە دە، ۇمىتىلماي كەلەدى»، — دەپ جازعان بولاتىن.

بىراق ورتالىقتىڭ قىسپاققا الۋىمەن ەدىگەنى زەرتتەۋگە تىيىم سالىنىپ، ونىڭ بەينەسى «قازاق حالقىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ ەسىمدەرى تىزبەگىنەن» سىزىپ تاستالدى.

1944 جىلى بكپ (ب) وك 1944 جىلعى 9 تامىزداعى «تاتار پارتيا ۇيىمىندا بۇقارالىق ساياسي جانە يدەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ جاي-كۇيى جانە ونى جاقسارتۋ شارالارى» قاۋلىسىندا بەرىلگەن ەدىگە تۋرالى ەپوستىڭ حاندىق-فەودالدىق ءمانى تۋرالى نۇسقاۋ شىعاردى. سودان كەيىن سسسر-دە التىن وردانىڭ تاريحىن زەرتتەگەن عالىمدار دا، ەدىگەنىڭ ءومىرىن زەرتتەگەندەر دە قۋدالانا باستادى. سول تۇستا «ينستيتۋت «ەدىگە» ەپوسىندا سسسر حالىقتارىنىڭ بارلىعىنا جات ۇلتتىق يدەيالار (ورىس حالقىن جەك كورۋشىلىك جانە وعان قارسى كۇرەس، بۇكىل دەشتى قىپشاق دالاسىنداعى تاتار تايپالارىنىڭ باسىن قوسۋ يدەياسى) ايتىلعانىن ەسكەرمەگەن» دەگەن ويلار ايتىلدى. التىن وردانى زەرتتەۋشىلەر «ەدىگە» ەپوسى پانتۇركيزم جانە ۇلتشىلدىق يدەيالارىنا تولى»، بۇل «حالىقتىڭ ەمەس، حاندار مەن فەودالداردىڭ ەپوسى» دەپ ايىپتالدى.

وسىلايشا، كەڭەستىك كەزەڭدە 1944 جىلدان باستاپ التىن وردانى زەرتتەۋگە تىيىم سالىنىپ، التىن وردا اتاۋىنىڭ ءوزى جەك كورىنىشتى ەتىلدى. قازاقستاننىڭ رەسمي تاريح عىلىمىندا التىن وردا «قازاقتاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ (قىپشاقتار) جەرىن جاۋلاپ العان جات مەملەكەتكە» اينالدى.

كەيىنىرەكتە، التىن وردا تاقىرىبىن زەرتتەگەنى ءۇشىن قازاقتىڭ ءبىرتۋار عالىمى قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ تا جاپا شەكتى. عالىم ەدىگە ەپوسىن زەرتتەگەنى ءۇشىن قۋدالاندى. سونىڭ سالدارىنان قانىش ساتباەۆ 1951 جىلى قازاقستان كپ (ب) وك حاتشىسى ج. شاياحمەتوۆكە، بكپ (ب) وك حاتشىسى م.ا. سۋسلوۆقا «وكىنىشكە تولى حاتتار» جازىپ ءجۇرىپ، رەسپۋبليكا جانە بۇكىلوداق بيلىگىنىڭ الدىندا اقتالۋىنا تۋرا كەلدى.

وسىلايشا، 1950-جىلدارى كەڭەستەر بيلىگى «التىن وردا» كونتسەپتىسىنە تۇبەگەيلى جات تاڭباسىن باسىپ، «قازاقستاننىڭ ۇلتتىق تاريحىنان» شىعارىپ تاستادى. 1980-جىلدارى جىلىمىق كەزەڭ قىلاڭ بەرە باستادى. 1983 جىلى ءىلياس ەسەنبەرلين «التىن وردا» تريلوگياسىن اياقتادى. جازۋشى وسى شىعارماسىندا التىن وردانى قازاق حاندىعىنىڭ اتاسى رەتىندە سۋرەتتەدى. الايدا كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ بۇرىنعى ەكپىنىنە بايلانىستى، قالامگەردىڭ وسى تۋىندىسى «كوشپەندىلەرگە» قاراعاندا قازاق وقىرمانىنىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي تانىمال بولا قويعان جوق. سوندا دا ءىلياس ەسەنبەرلين التىن وردانى جەككورىنىشتى قىلعان بۇرىنعى كوزقاراسقا باتىل قارسى باردى. جازۋشىنىڭ وسىناۋ باتىل قيمىلى باسىنا بالە بولۋى دا مۇمكىن ەدى. بىراق كىتاپ و باستا قازاق تىلىندە جازىلعاندىقتان، ونىڭ ۇستىنە كەڭەس ساياسي جۇيەسىنىڭ بىرتىندەپ ءجىبي باستاۋىنىڭ ارقاسىندا ءىليا ەسەنبەرلين امان قالدى.

سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ كورنەكتى تاريحشىسى ۆەنيامين يۋدين دە التىن وردانى عىلىمي تۇرعىدا «اقتاۋعا» قول جەتكىزە باستاپ ەدى. ونىڭ 1983 جىلى از تارالىممەن شىعارعان بىرنەشە عىلىمي ماقالاسى التىن وردانى زەرتتەۋدىڭ جاڭا كونتسەپتسياسىنا نەگىز بولدى. ءدال وسى كونتسەپتسيا قازاقستاندا قازىر دە باسشىلىققا الىنادى. وكىنىشكە قاراي، ۆەنيامين پەتروۆيچ ءيۋديننىڭ ءولىمى ونىڭ يدەيالارىنا بالتا شاپتى. دەگەنمەن، ونىڭ جۇمىستارى جايلى ايتىلعان پىكىرلەر ارقىلى، عالىمنىڭ كونتسەپتسياسى ۋاقىت تەزىنەن ءوتىپ، 2010-جىلداردىڭ باسىندا مويىندالا باستادى.

تۇيىندەي كەلە، كەڭەستىك كەزەڭدە، 1937 جىلدان باستاپ «التىن وردا مۇراسى» «ۇلتتىق تاريحتان» جۇلىپ الىندى دەۋگە بولادى. 1944 جىلى سول پروتسەسس اياقتالدى. سودان 1980-جىلدارعا دەيىن «التىن وردا» كونتسەپتىسىنە قاتاڭ تىيىم سالىندى. 1983 جىلى جازۋشىلار دا ء(ىلياس ەسەنبەرلين), عالىمدار دا (ۆەنيامين يۋدين) التىن وردانى اقتاۋعا كىرىستى. التىن وردانى اقتاۋ ۇدەرىسىنە 2013-2014 جىلدارى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ پەن مۇرات مۇحانبەتقازىۇلى ءتاجين «قازاق حاندىعى التىن وردانىڭ زاڭدى مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى» دەگەن بەكەم تەزيستى ايتۋى نۇكتە قويدى. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ 2019 جىلعى جولداۋى «قازاقستاننىڭ ۇلتتىق تاريحىنىڭ» جاڭا پاراديگماسىن قالىپتاستىرۋعا تىڭ سەرپىن بەرە وتىرىپ، وسى تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگىن ارتتىرا ءتۇستى.

جاقسىلىق ءسابيتوۆ

تۇڭعىش پرەزيدەنت قورى جانىنداعى اەسي ساراپشىسى

Abai.kz