جەكەلەگەن ويشىل قالام قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە اللانىڭ اتىنا بايلانىستى سينتاگمالىق تىركەستەردى بايقايمىز (بۇل جايلى «شىن قۇداي كىم؟» اتتى ماقالامىزدا كەڭىرەك بايانداعانبىز). سولاردىڭ قاتارىندا «اكەلى-بالالى» اباي مەن شاھكەرىم دە بار. حاكىم ەڭبەگىندە «پاتشا قۇداي»، قاجىنىڭ ولەڭىندە «شىن قۇداي» دەگەن تىركەستەر كەزدەسەدى.

سەمانتيكالىق ماعىناسى بىردەي («اللا» دەگەن ءسوز) بولعانىمەن ءار عۇلامانىڭ جازباق مۇراتى پەن جەتكىزبەك ويىنا وراي ازداعان ماعىنالىق رەڭكدە وزگەشەلىك بارى اقيقات. ەندى ەكى عۇلامانىڭ جاراتۋشىنى نەگە ەكى ءتۇرلى سيپاتپەن جازعانىن حال-قادىرىمىزشە زەردەلەسەك.

1868 جىلعى «جاڭا نيزامنان» كەيىن ەل ءىشىنىڭ رۋحاني ءومىرى ءتىپتى دە سۇرەڭسىزدەنە باستادى. پاتشالىق وتارشىلدىق جۇيەنىڭ دەندەي ەنۋى قازاق رۋحانياتىن ودان بەتەر جۇتاڭ كۇيگە ءتۇسىردى.

بۇل جايتتى ابايدىڭ ءوزىن سويلەتسەك:
...قاراسام وسى كۇنى ەل ءتۇرىنە،
قازاقتان دوستىق كەتتى ءبىر-بىرىنە («جاڭا زاكون» ولەڭى)(بەرەكەنىڭ كەتكەنى).

قارا قارعا سىقىلدى شۋلاسار جۇرت،
كىم كوپ بەرسە، مەن سوعان سەرت بەرەم» دەپ (نيەتتىڭ كەتكەنى).

ەندىگى جۇرتتىڭ ءسوزى - ۇرلىق-قارلىق,
سانالى جان كورمەدىم ءسوزدى ۇعارلىق.(ۇلتتىڭ مىنەزى بۇزىلا باستاعانى) 

بۇزىلاردا ويلاماس بەت كورەم دەپ،
انت ءىشۋدى كىم ويلار دەرت كورەم دەپ (اقىلدىڭ كۇشى كەمىپ، سوزگە توقتاۋدان قالىپ، ويلامسىزدىق مەڭدەتكەنى).

جۇرت ءجۇر عوي «ارامدىقتى ەپ كورەم» دەپ,
توقتاۋ ايتقان كىسىنى جەك كورەم» دەپ (قايىرۋ بەرمەي، تەزگە تۇسپەي، ۇلتتىڭ ىندەتى، قوعامنىڭ دەرتى قابىنداپ بارا جاتقانى).

سونىمەن بىرگە، «ۇرلىق، قۋلىق قىلدىم دەپ، قاعار كولبەك» ء(وزىن تۇزەۋمەن ءىسى جوق), «الاشقا ءىشى جاۋ بوپ، سىرتى كۇلمەك» (ەكىجۇزدىلىك دەندەدى), «بىرلىك جوق، بەرەكە جوق، شىن پەيىل جوق» (ۇلت رەتىندە ۇيىسار مۇراتتىڭ جوقتىعى، شىن ناداندىق جۇرتتى جايلعان عوي), بايلار «سۇم-سۇرقيا، قۋ، بىلگىش اتانباققا» قۇمارتقان، ءتىپتى «ءبىر اتقا ءجۇز قۇبىلعان ءجۇزى كۇيگىر» كوبەيدى. بۇلار كوپتىڭ ءىشىن جايلاعان دەرت بولسا، اتقا مىنەرلەردىڭ ءىشىن جايلاعان دەرت تە وسال بولماعان.

ول – يگى جاقسىلاردىڭ عانا ەمەس، ەل مىنەزىنەن دە حابار بەرەتىن ارىزقويلىق دەرتى. ارىز مۇراتى زاڭعا جۇگىنۋ، پاتشالىق رەجىمگە ارقا سۇيەپ ءوز بوستاندىقتارىن جۇزەگە اسىرۋ، ءوز قۇقىعىن قورعاۋ نەمەسە ادىلدىكتى ىزدەۋ تۇرعىسىنان بولسا، قۇبا-قۇپ دۇنيە. ولاي بولماعان. پاتشانى (پاتشا زاڭىن) بەتكە ۇستاپ (ايبار ەتىپ) وتىرىك ارىزبەن ءوز جاماندىقتارىنا (ادىلەتسىزدىك، ۇرلىق، بارىمتا، ت.ب.) قارسى كەلگەندەردى تىزەگە باسۋدىڭ، ءتۇزۋ جول نۇسقاعانداردى مۇقاتىپ، ءادىل ادامداردى سايلاۋ قارساڭىندا ءىستى قىلدىرىپ بولىستىققا جارامسىز ەتىپ، ءوز جاقتاستارىن، جاماندىعىن قوستايتىن كانديداتتاردى شىعارۋدىڭ، ءادىل بيلەردى سەزگە قاتىستىرماۋدىڭ ايلا-شارعىسىن جاساپ باققان. وشتەسكەن كىسىسىنەن ءوشىن العان، وزادى-اۋ دەگەندەردىڭ اياعىن شالعان. ياعني، باق تالاسى، كۇندەستىك.

ءتىپتى، نامىس پەن رۋحتىڭ تومەندەگەنى سونشالىق، «ۇرى ساقتادى، بالە باسى بولدى، جەرىمدى تارتىپ الدى، اۋىلىمىزدى شاپتى» دەگەن وتىرىك ارىز بىلاي تۇرسىن ەل باستاعان كىسىلەردىڭ ءوزى باس بولىپ «قىزىمىزدى زورلادى»، «بۋاز قاتىنىمىزعا بالا تاستاتتى (قۇنانبايعا دا، ابايعا دا جازىلعان ارىزدا بولعان بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسى – جۇكتى ايەلىمىزدى بالاسى ءتۇسىپ قالعانشا زورلادى دەگەن ءسوز)» دەپ پالە جابا سالۋ تۇك ەمەس ەدى. بولىس، ستارشىن دەگەن مانساپ ءۇشىن! ءبىر مۇقاتىپ، تىزەگە سالىپ الماق ءۇشىن! ءسويتىپ، «جەڭگەن» اتانباق ءۇشىن!

ارينە، قۇدايدىڭ ادىلدىك ورناتاتىن ناعىز پاتشا (پاتشالاردىڭ دا پاتشاسى) ەكەنىن ەلەمەگەننەن، ۋاقىتشا پاتشانىڭ حالىقتى بۇزباققا، بودانداماققا ورايلاستىرعان قۋلىق-سۇمدىعىن اڭداماي، الدامشى قۇندىلىققا ولمەستەي بوپ جابىسقاندىقتان.

سوندا بابالارىمىزدىڭ ءيتىڭ جامان دەسە نامىستاناتىن اسقاق رۋحى مەن نامىسى قايدا كەتتى؟! ۇلكەن سەبەپ مىناۋ; ونى وتارشىلدىق جۇيە سولاي يكەمدەدى. بۇل پروگرەسس «جاڭا نيزام» ارقىلى جويقىن كۇش الدى.

حالىقتىڭ بۇل مىنەزىنە «جاڭا نيزامنىڭ» نە جازىعى، نە قاتىسى بار دەمەڭىز.

اتا داستۇرىمىزدە ءوز ينتەللەكتىسىنە، تۇلعالىق قاسيەتىنە قاراي ەل تىزگىنىن بەرىپ، ءوز ادىلدىگىمەن بي سايلاناتىن بولسا، بۇل نيزامنان كەيىن اكىمشىلىك قۇرىلىم تەرريتورياعا قاراي قۇرىلىپ بي دە، بولىس تا، باسقا دا مانساپ يەلەرى تەك شار (داۋىس بەرۋ) ارقىلى سايلاناتىن بولدى. بۇنىڭ زالالى سول – كىم كوپ داۋىس جينايدى سول مانداتقا لايىق بولىپ تانىلادى. سونىمەن بي، بولىس، ستارشىن، كانديداتتىققا بولمىسىمەن لايىق ەمەستەردىڭ توپ جيىپ «پارتيا» قۇرىپ، پارا بەرىپ، وتىرىك ارىز جازىپ، الگى لايىقتى ادامداردى ءوز ورنىنان قاعىپ، وزدەرى وتىرۋعا، وزدەرى بولماسا سىبايلاستارىن قويۋىنا جول اشىپ بەردى.

وسىدان تۋىنداعان ەكىنشى ءبىر دەرت – پارا. وتىرىك ارىزدى وتكىزۋگە دە، كىنالى بولعان كىسى ودان اقتالۋعا دا مايىر، ۋەزد، جاندارالدار مەن ءتىلماشتارىنىڭ اۋزىن مايلاپ وتىراتىن. ولاردىڭ الاتىن پاراسى دا از بولماعان.

جاڭاعى مىنەز رۋحاني ماسەلە عانا ەمەس، ءارى ەكونوميكالىق، ءارى گەنەتيكالىق (تەكتىك), ءارى ەتيكالىق ماسەلە رەتىندە قوعامدىق قۇبىلىسقا اينالىپ، جۇرتتىڭ ءىشىن جايلاپ قوعامدى دەگراداتسياعا الىپ كەلدى. بۇل رۋحاني قۇلدىراۋ «پاتشا قۇداي سىيىندىم» ولەڭىندە دە كورىنىس تاپقان. وندا «سامورودنىي سارى التىندى» (ادامدىقتى) «ساۋداسىز بەرسەڭ (تەگىن بەرسەڭ دەگەن ءسوز) دە المايتىن»، كەرىسىنشە «ساۋدىرسىز سارى قامقانى» (وتپەلى مانساپ، از قوناقتاپ كەتەتىن دە قالاتىن اتاقتى ء(تىپتى، ءوزى وعان لايىق بولماسا دا) «سامارقاننىڭ بوزىنە» (ۇجدان مەن اردان ايىرلىپ وتىرىك ايتىپ رۋحاني قىمباتىن جوعالتسا، قىرۋار پارا بەرىپ ماتەريالدىق قىمباتىن ەكى جوعالتىپ) ساتىپ الىپ جۇرگەن قوعامدىق تەندەنتسيانىڭ كوركەم كارتيناسى مەنمۇندالايدى. سوندايدا، اباي الگى «ساداعا كەتكىرلەرگە» كۇيىنە وتىرىپ:

كەسەلدى ءتۇيىن شەشىلسە،

(دەرتتەرىنىڭ ەمىن بىلسە)

كەردەن مويىن كەسىلسە،

(بىلگەنىنە مويىنداپ، قايرا ادامىق سيپاتقا كەلسە)

كەلمەي كەتپەس كەزىنە.

(ەل بەكزادا بولمىسىنا كەلەر ەدى) دەپ ارمان قىلادى. بىراق، ولاردىڭ بۇعان كونبەسىن ءوزى دە بىلەدى عوي... ەندى حاكىم اباي ولاي بولماسا نە بولاتىنىن بايانداپ ءبۇي دەمەي مە:

و دا قۇداي پەندەسى،

(شىن بيلىگىڭ ناعىز پاتشا قۇدايدىڭ قولىنداعى پەندە عوي دەيدى)

تۇسپەي كەتەر دەيمىسىڭ،

ءتاڭىرىنىڭ قۇرعان تەزىنە!

قۇدايدان ۇيالىپ كىسىلىك عۇمىرعا، ادامدىق كامىلدىككە ۇمتىلعاننىڭ ورنىنا، ۋاقىتتىق پاتشانى (نەمەسە ونىڭ زاڭىن، ۇلىقتارىن، قۇقىقىق كۇشتەرى مەن نورمالارىن، ت.ب) ارامدىق جولىندا قالقان ەتىپ، رۋحانيات پەن ينسانياتتى، قوعامدى لاستاعان ادام ءبارىبىر ءتاڭىردىڭ (پاتشا قۇدايدىڭ) تەزىنە تۇسپەي قالمايتىنىن جەتكىزەدى.

مۇنان مۇرات سول: بۇگىن پاتشانىڭ تۇزىمىنە (زاڭ-زاكونىنا) يكەمدەپ وتىرىك ايتىپ بىرەۋدى قارالارسىڭ، جەڭەرسىڭ. بىراق، قۇدايدىڭ پاتشالىعى ونىڭ ادىلدىگىن ءبىر تاپپاي قويمايدى. اردان بەزگەنىڭ ءبىر كورىنبەي قالمايدى. سوندىقتان كەردەن موينىڭدى كەسسەڭ ء(ناپسىڭدى تيساڭ، ءوزىڭدى تۇزەسەڭ، جاقسى سيپاتتان عيبرات الساڭ), كەسەلدى ءتۇيىن شەشىلەدى. قۇدايدان ۇيالىپ، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋعا ۇمتىلعان (بۇل دەڭگەيگە جەتكەن بار، جەتپەگەن دە بار!) رۋحانياتىمىزعا قايتايىق دەمەكتىك.

ەندەشە، اتالمىش ينديۆيدۋالدى مەتافورا سول كەزدەگى حالىقتىڭ رۋحاني ويلاۋ، تانىم دەڭگەيىن كورسەتەدى. بۇنداي شەبەرلىك اقىن ينتەللەكتىسىنىڭ جەمىسى.

ال، شاھكەرىم قاجىنىڭ «شىن قۇداي» تىركەسىن پايدالانعان 1928 جىلدىڭ رۋحاني-قوعامدىق كەلبەتىنە نازار سالىپ كورەلىك.

ول كەزەڭدە قوعامدا شىندىق(تار) كۇلەگەيلەنگەن ەدى. قۇداي تۋرالى شىندىق بولسىن، تاريحي شىندىق (بۇرىن شىن), قوعامدىق-الەۋمەتتىك شىندىق (بۇگىن شىن) بولسىن، ءبارى بۇرمالانىپ جاتتى. بولاشاق (ەرتەڭ شىن) قۇر ۇراندار مەن جالاڭ ۇمىتتەرگە قۇرىلدى. جالعان ۇراندار مەن مۇددەلەرگە بايلانعان ساياسي ۇردىستەرگە، جەلىكپە ناۋقاندارعا الدانىپ، شاش ال دەسە باس الاتىن، قارا حالىققا قىرعيداي ءتيىپ، ۇلتتى ساتىپ، اردان بەزىپ، ادىلەتتەن جۇرداي بولعان شولاق بەلسەندىلىك، ءوزىنىڭ تاريحىن ءوزى كۇستانالاۋ تەندەنتسياسى بەلەڭ الا باستادى. شىندىقتى بىلەتىن ادامداردىڭ ءوزى كۇللى تەرىستەۋلەردىڭ جالعاندىعىن بىلسە دە ءوزىن-ءوزى زورلاپ سەندىرۋگە بوي ۇردى... تىزبەلەپ ايتا بەرۋگە بولاتىن قۇلدىراۋدىڭ ءتۇپ-توركىنى شىندىقتاردىڭ (يلاھياتتاعى، قوعامدىق ءھام رۋحانياتتاعى شىندىقتىڭ) بۇرمالانۋىندا جاتىر ەدى. وسىلايشا، حاقتان (شىن، اللا) الىستاعان قوعام بارشا شىندىعىنان اجىراپ، ادامدار شىن (ادامدىق) بولمىسىن جوعالتىپ جاتتى.

شاھكەرىم قاجى بۇل دەگراداتسيانىڭ ەڭ باستى سەبەبى رەتىندە ادام ساناسىندا ءارى قوعامدا شىندىق(تار) سالتانات قۇرماۋى ەكەنىن بەك سەزىندى. شىن مانىندە، يلاھياتتاعى ۇلى شىندىق ورناسا قوعام قۇدايسىزدانا ما؟ ءوزى ايتاتىن ءۇش شىندىق (بۇرىن شىن، بۇگىن شىن، ەرتەڭ شىن) اقيقات نەگىزىندە بولسا قوعامدى جالعاندىق جايلاي ما؟ ادام ۇعلى ءوز بيىگىندە، سافيلىعىندا ء(وز شىنىندا) بەكەم بولسا كىسى بويىنان ادامدىق كەتە مە؟

ەكى ويشىل دا وسى ەكى تىركەستە ەكى داۋىردەگى قوعامدى جايلاپ، ادام بولمىسىنا تۇسكەن دەرت پەن ونىڭ ەمى بولۋعا ءتيىستى، زامانعا بەك كەرەكتى سيپاتتى ءدوپ باسىپ وتىر.

سيپات دەگەننەن شىعادى، حاكىمنىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە ايتاتىن ينانماقتىقتان پايدا الۋ (يماننىڭ يگىلىگىندە ءومىر ءسۇرۋ، كامىل ادام بولۋ، يماننىڭ نۇرىن قوعامدا قاۋلاتىپ جەتىستىككە جەتكەرۋ) جانە اللانىڭ سيپاتتارىمەن سيپاتتالۋ ء(وز ءىس-ارەكەتىندە اللانىڭ سيپاتتارىنا ەلىكتەۋ[1]) دەيتىن ۇلكەن مۇراتتارمەن ۇندەسىپ جاتسا كەرەك.

ولاي بولسا، اباي حاكىم اللانىڭ «پاتشا ء(ال-ماليك – كۇللى جاراتىلىستىڭ پاتشاسى، پاتشالاردىڭ پاتشاسى)» دەگەن ەسىمىنەن پايدا الۋعا مەڭزەيدى. جوعارىدا ايتىلعان قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ ءادىل باعاسىن بەرەتىن دە، وسى ىستەر ءۇشىن جاۋاپ الاتىن دا – ول (پاتشا قۇداي) ەكەنىن بىلەتىن ادام سان ءتۇرلى قۇيتۇرقىلىققا (وتىرىك ارىز قۇاستىرىپ، جالا جاۋىپ، پارا بەرىپ، اقشاعا بولا اردان بەزىپ، تاعىسىن تاعىلار) بارمايتىنى انىق. شىن مانىندە اللانىڭ «پاتشا» سيپاتىنا يلانعان مۇسىلمان ەرتەڭ ونىڭ الدىندا ءاربىر ءىستىڭ جاۋابىن بەرەم عوي دەپ ۇيالادى دا، قورقادى دا. سونىمەن كۇناعا بارماۋعا تىرىسادى دا. وندايدا ونىڭ ادامدى بۇزىلمايدى، يتىكتى قوستامايدى. ويلانىپ ءىس قىلادى. قۇدايعا قارابەت بولۋعا ارى بارمايدى. شىنىندا مۇنداي يماندى ادام بىرەۋدى قارالاماق، قورلاماق بولا ما؟ وتىرىك ايتا ما؟ پاتشانى قالقان ەتىپ يتتىك ىستەي مە؟ جوق. ولاي ەتپەك تۇگىلى ءوزى قارالانىپ، قورلانسا دا، وزىنە يتتىك جاسالسا دا مەيىرلەنىپ، سابىر قىلماي ما، كەكتەسسە دە تىم قۇرىعاندا ءادىل بولادى عوي. مىنە، ابايدىڭ ايتپاعى – وسى. دەگراداتسيادان الىپ شىعاتىن رۋحاني ەم رەتىندە اللانىڭ سيپاتىنا شىن يمان كەلتىرىپ، ادامنىڭ ءوزىن تۇزەۋى، سول ارقىلى نانماقتىقتىڭ پايداسىن كورىپ، قوعامدى ىزگىلىككە بولەۋى.

بۇل جەردە ابايدىڭ قوعامدا وسى تۇسىنىكتىڭ جەتىسپەي جاتقانىن، رۋحانياتتا يماننىڭ وسى بولىگى اقساپ تۇرعانىن سەزىنۋى بار. سونىمەن بىرگە قوعامنىڭ جاراسىنا ەم  بولارلىق سەنىمدى ءدال مەڭزەگى – ايدان انىق، كۇننەن راۋشان ءبىر شىندىق.

شاھكەرىم قاجى بولسا ءار ادام قۇدايدىڭ «شىن ء(ال-حاق – شىندىق يەسى)» دەگەن سيپاتىمەن لايىقتى دەڭگەيدە سيپاتتالۋعا مەڭزەيدى. شىن مانىندە، ادام شىن مۇسىلمان، شىن ادام بولعاندا عانا قوعامداعى جوققا شىعارىلعان كۇللى شىندىقتار ءۇشىن شىرىلدايتىنى، كۇيزەلىپ، قۇلدىراپ بارا جاتقان ۇلتتى، جالعاندىق جايلاعان قوعامدى وزگەرتۋگە ءوز ۇلەسىن قوساتىنى ايدان انىق (ول زاماندا از دا بولسا مۇنداي ادامدار بولدى). قاجى بيلىك پەن جەكە تۇلعاعا وسى سيپاتتىڭ (شىندىق يەسى بولۋدىڭ) جەتىسپەيتىنىن ءدوپ باسىپ بىلگەن. سونىمەن قاتار، قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتىڭ ەمى بولار سيپاتتى دا جازباي تانىپ، ءدال پايىمداپ وتىر.

بولماسا، «جاراتۋشى قۇداي»، «قۇدىرەتتى قۇداي»، تاعىسىن-تاعى دەپ سيپاتتاسا اباي مەن شاھكەرىم بىلمەي وتىر ما؟ زور كوركەمدىك ويلاۋ شەبەرلىگىنەن تۋعان ءساتتى تىركەستەر (مەتافورا ارقىلى) دەرت پەن ەمىن بىرگە بايانداپ تۇعان جوق پا؟

دىندەگى «حيكمەتپەن جەتكىزۋ» دەپ، اقىندىق قۋات دەپ وسىنى ايتسا كەرەك-ءتى. ۋاي، اقىندار! پوەزيا دەپ تە، كۇردەلىلىك دەپ تە وسىنى ايتسا كەرەك-ءتى. ءبىر اۋىز سوزبەن ءبىر ءداۋىردىڭ شىندىعىن بەينەلەي بىلگەن بۇل قانداي عالامات اقىندىق. ارينە، نەنى جازۋ، نەنى جازباۋ كەرەك ەكەنىن وتە جاقسىل بىلگەندەرى بىلاي تۇرسىن قانداي ءسوزدى قايدا قولدانۋ، ءسوز تاڭداۋ، وعان وي ءسىڭىرىپ، ماعىنا ۇستەۋ، ءسوز تۇلعاسىن ماعىناعا قىزمەت ەتتىرۋ جاعىنان ەكى اقىن دا زامانداستارىنان كوش الدا بولدى. ال، بۇگىنگى اقىنداردىڭ ميىنا وسى نارسە كىرە مە ەكەن؟

«ءوزىنىڭ شىعارمالارىن حالىق جۇرەگىنە كەڭىنەن ۇعىندىرۋ، ىلگەرىدەگى جولىن كەڭىنەن اشىپ، پروگرەسستىڭ يدەيالىق-مادەني بولاشاعىن كورسەتە وتىرىپ، حالقىنىڭ اقىل-وي پاراساتىن جەتىلدىرۋ – مىنە حالىق اقىنىنىڭ، كلاسسيكالىق اقىننىڭ ماعىنالى ورنى وسىندا. اباي وسىلاي بولعاندىقتان عانا ءوز زامانىنان وزا شىققان كىسى بولدى، ول وسىلاي بولعاندىقتان عانا ونىڭ تۆورچەستۆاسى كۇشتى اعىنداردى ءبىزدىڭ ادام بالاسىنىڭ تاريحى كورمەگەن زامانىمىزبەن ءتىل قاتىپ، سويلەسكەندەي بولادى» دەپتى مۇحتار اقساقال اۋەزوۆ. ءبىز بۇل قاتارعا شاھكەرىمدى دە قوسامىز. ويتكەنى، «اكەلى-بالالى» ەكى اقىن وزدەرىنىڭ ماعىنالى ورنىنا، اقىندىق ميسسياسىنا قىلاپتىق جاساعان جوق.

ورازبەك ساپارحان

Abai.kz