ايتىس – ەكى  حالىقتىڭ بىرىندە كەزدەسە بەرمەيتىن، قادىرلەۋگە تۇرارلىقتاي-اق ونەر. ونى ءتىپتى، ءازىل-شىنى ارالاس ەڭ ءبىر «دەموكراتياشىل ونەر» دەسەك تە بولادى. ويتكەنى، ناعىز شىنايى دا اقيقاتشىل قالاسا ەل ىشىندەگى شەن-شەكپەندىنىڭ وزىنە شەكەسىنەن قارايتىن اساۋ اقىندار ايتىس كەزىندە جەمە-جەمگە كەلگەندە التىن قالپاق، جەز تەلپەك حانداردىڭ ءوزىن تىقسىرىپ، جانىن قويارعا جەر تاپتىرمايدى ەكەن. ال حانداردىڭ ءوزى الگىندەي ادۋىن دا اساۋ، اقيقاتشىل اقىنداردان ىعاتىن بولعان. ال ءبىز كوزىمىز كورمەسەك تە ءبىرجان مەن سارانىڭ، شاشۋباي مەن اجاردىڭ، قۇلىنشاق پەن مايلىقوجانىڭ، باقتىباي مەن مايكەنىڭ، تاۋكە باتىر مەن ۇرقيانىڭ، ابۋباكىر كەردەرى مەن قىزدىڭ (اتى ەسىمىزدە جوق), ءسۇيىنباي مەن تەزەكتىڭ، جاناق پەن تۇبەكتىڭ، شوجە مەن ورىنبايدىڭ، رەپرەسسيا كەزىندە اتىلىپ كەتكەن نۇرماعانبەت قوسجانۇلى مەن اشۋبايدىڭ، اسەت پەن كەمپىربايدىڭ قاعىسۋى سياقتى ايتىستاردان حاباردارمىز.

بىراق بۇرىنعى قازەكەم ءدال بۇگىنگى قازەكەمشىلەپ «كۇندە جيىن، كۇندە توي، دۋماندى ەلىم قازاقستانىم» دەگەندەي اۋدان ورتالىعىندا، وبلىس ورتالىعىندا، انانىڭ 70, 80, مىنانىڭ 90, 100 جىلدىعىنا، الدەبىر قالانىڭ «تۋعان كۇنىنە» ارناپ قىسى-جازى، «الامان ايتىس»، «قايىم ايتىس»، «تۇرە ايتىس» سياقتى جوسپارلى تۇردە ۇدايى ايتىس، ءمۇشايرا، اتى-ءجونى جوق ۇلان-اسىر توي-تومالاق وتكىزدى دەگەندى ەستىگەن دە، وقىعان دا ەمەسپىز. بۇرىنعى قازەكەم مۇنداي اۋەيىلىكتى «ارسىزعا كۇندە مەيرام» دەگەن. بۇل ابايشا ايتقاندا «بەكەر مال شاشپاق». جوعارىدا اتى اتالعان اقىنداردىڭ قاي-قايسىسى دا كوزگە شۇقىپ، ماڭدايعا نۇقىپ تۇرىپ ايتىلۋى كەرەك اقيقاتتى دا، پەندەنىڭ عۇمىر بويى قوس قاپتالىندا قاتار شاۋىپ كەلە جاتاتىن ءسۇيىنىش پەن كۇيىنىشتى دە، ءتىپتى ەل باسقارعان باستى  كوسەمىڭنىڭ دە بولسا كورەگەندىگىن كوركەمدەپ، ال  كورگەنسىزدىگىن  وقتاي وتكىر توكپە تىلمەن توگىلتىپ اشكەرەلەپ ايتىپ وتىرعان. سوندىقتان دا ايتىس ءوز زامانىنىڭ  وڭى مەن تەرىسىنە  اراشاشى بولاتىن.

سوندا بۇگىنگى ايتىستى ايتىس ەمەس دەگىڭ كەلىپ وتىر ما دەپ دۇرسە قويا بەرەتىندەر دە بار ەكەنىن بىلەمىز. ولاي دەۋگە حاقىمىز دا جوق! ايتىس  مۇلدە قاجەت ەمەس دەي قويۋ دا قيىن. بىراق وسى كۇنى انا جەردە دە، مىنا جەردە دە، ەرتەلى-كەش تەلەديداردا دا كورسەتىلىپ جاتقان ساپىرماي ايتىستاردى جانە ونىڭ  ءجۇرسىن دەپ اتالاتىن الماسپايتىن «اتاسىن» قىسى-جازى، كۇنى-ءتۇنى كورە بەرگەسىن امالسىزدان بۇل نەتكەن باس-اياعى جوق ايتىس دەپ تە قالادى ەكەنسىڭ. الدە، وسى ايتىستارعا قاتىسىپ جۇرگەن ولەڭشىلەردىڭ باسقا جۇمىسى جوق پا، الدە ايتىسكەر دەگەن ماماندىق بار ما ولاردىڭ تۇراقتى جۇمىسى وسى ما؟ الدە بۇ زاماندا  ايتىس پىسىقسىماقتاردىڭ كۇنكورىسىنە، سولاردىڭ وزدەرىن ەلگە تانىمال قىلاتىن قۇرالىنا اينالدى ما؟ سوندايدا كىم بەرگەنى بەيمالىم قازىر «ايتىستىڭ اتاسى» اتانىپ جۇرگەن ءجۇرسىن ەرمانوۆتىڭ

ايتىس ءۇشىن – جىلپوسپىن مەن، ەپتىمىن،

ايتىس دەسە – تاۋ جىعارداي ەكپىنىم، - دەگەنى ەسكە تۇسەدى دە شىنىندا دا بۇل ايتىس دەگەنىڭ  جىلپوستار مەن ەپتىلەردىڭ ماماندىعىنا اينالىپ كەتكەنى راس بولعانى ما دەگەن وي كەلەدى. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، قازاقتىڭ ايتىس ونەرىن كەشەگى كەڭەس زامانىندا العاش ۇلتتىق ونەر تاقىرىبىندا قوزعاپ، عىلىمي زەرتتەۋلەر ماقالالار جازعان، ونىڭ قوعامداعى الار ورنىن، ونى جاڭعىرتۋدى قولعا العان ارجاعى الكەي مارعۇلان، مۇحتار اۋەزوۆ بەرجاعى ماردان بايدىلداەۆتار بولاتىن. «ايتىستىڭ اتاسى» دەگەن اتاق سولارعا بەرىلۋى كەرەك-ءتى. ەگەر ينابات، يبا، سىپايىلىق، كىشىپەيىلدىلىك، ار-ۇيات مادەنيەتتىلىك دەگەن وتە ءبىر تازايىن سەزىمدەردى ۇمىتىپ كەتپەگەن بولسا مۇنى ءبىز ەمەس ءجۇرسىننىڭ ءوزى ايتۋعا ءتيىستى ەدى. امال نە، ول ونىڭ ورنىنا ءوزىن بىرەۋلەر نە بىلمەستىكپەن، نە ادەيى كوپشىك قويىپ، «ايتىستىڭ اتاسى» دەپ جاتسا دا، ءجاي ولەڭشىلەردى «ءجۇرسىننىڭ جۇيرىكتەرى» دەپ ەنشىلەپ بەرىپ جاتسا دا ءسال ىڭعايسىزدانعان نە ولاي دەمەڭدەر دەگەن ءبىر كەيىپ بايقاتقان ەمەس. ماقۇل، بۇل دا مىنا زاماننىڭ كوپ قىرساۋلىعىنىڭ ءبىرى شىعار.

قازىرگى ايتىس تۋرالى اڭگىمەلەگەندە  انەبىر جىلدارى ايتىس دەگەننەن گورى پاريجدە وتكەن ءبىر ساۋىق كەشى دەۋگە لايىقتاۋ ءبىر ءىس-شارا حاقىندا وقىعانىم ەستەن كەتپەيدى. ول تۋرالى مەنىڭ كوپەن كۋرستاسىم پاريجدە جۋسان ءيسى بۇرقىراعان ايتىس ءوتتى دەپ ماداق-ماقالا جاريالادى. سونىمەن اڭگىمە سول «جۋسان ءيسى اڭقىعان» ءبىر عانا ايتىس تۋرالى. بالعىنبەك يماشەۆ دەگەن ايتىسۋشى ايتقانداي ول «ايتىستىڭ تاقىرىبى مەتسەناتتار» ەكەن. ءبىر كەزدە وتان سوعىسى تاقىرىبىنا، اۋىل تاقىرىبىنا، جۇمىسشى تاقىرىبىنا، ينتەرناتسيوناليزم تاقىرىبىنا ارنالعان ادەبيەت دەگەن بولدى. مىنە، سول بالعىنبەك ايتپاقشى، قازىرگى ايتىس تا سولاردىڭ ءبىر ءىزباسارىنا تاقىرىپتىق ايتىسقا اينالدىرىلدى. انەبىر كەزدە «تاۋەلسىزدىككە تاۋبە» دەگەن «كوپ سەريالى ايتىس» وتكىزىلگەندە ءبىراز توسىرقاعانىمىز راس. ول دا نەگىزىنەن بەلگىلى-بەلگىلى ءبىرسىپىرا مەملەكەت قايراتكەرلەرىن ماداقتاۋمەن، ايتىلا-ايتىلا ابدەن قاساڭ بولعان «ولگەنىمىز ءتىرىلىپ، وشكەنىمىز جانعانى» تۋرالى ۇرانداۋدىڭ جاڭا ءبىر نۇسقاسى دەۋگە بولاتىن ەدى. وندا كوركەمدىك، شىنايىلىق جانە پوەزيا  اتاۋلىعا قويىلاتىن وزگە دە تالاپتار ورىندالدى ما ول ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە. بۇل  ايتىس ءاپ دەگەننەن ءجۇرسىن ەرمانوۆتى ماقتاۋدان، سوسىن وزدەرىن «جۇيرىكتەر» دەپ اتاۋدان باستالدى:

...ءجۇرسىننىڭ جۇيرىكتەرى ادام ەمەس

شاشاسىنا شاڭ جۇقپاس وڭشەڭ اتتار.

جالعىز عانا جۇكەڭە العىس ايتار

ايتىسقا سان مىڭداعان كەلسە حاتتار

قازىرگى ايتىس اقىندارى قاشاندا اقيقاتتى اشىق ايتپاي، نە تىم كۇڭگىرتتەندىرىپ، تىم بۇلدىرلاندىرىپ، نە مۇلدە بۇرمالاپ ايتاتىنىن كورىپ جۇرگەن ەدىك. وعان ولاردى جان بايلىعىنان گورى مال بايلىعىن دارىپتەۋگە ماجبۇرلەپ قويعان مىنا قوعام كىنالى شىعار جانە كەيبىر ايتىسۋشىلىق  بۇكىل ماقسات-مۇددەسى ايتىسقا تىگىلگەن كولىككە اۋىپ كەتكەن رۋحاني مۇگەدەكتىگى، ويىن اشىق ايتا المايتىن الاكوڭىلدىگى، نە كەمتالانتتىعى سەبەپ تە شىعار دەيتىنبىز. بىراق وزدەرىن-وزدەرى «ادام ەمەس» كورسەتەم دەپ «ءجۇرسىننىڭ جۇيرىكتەرى ادام ەمەس، وڭشەڭ اتتارعا» تەڭەگەنى ناعىز قىلقىماي قىزىقتىڭ ءوزى بولدى. شايتانى تۇسپەگىردىڭ ادامدى اقىل-ەسىنەن ايىرا سالۋى ءاپ-ساتتە ەكەن-اۋ. ايتپەسە، اتام قازاق وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەندەرىنىڭ، اقىن-شايىرلارىنىڭ شەبەرلىگىنە تاڭدانعاندا «ناعىز جامپوز ەكەن»، «حاس تۇلپار»، «حاس ارعىماق ەكەن»، «ەرتەگە سالسا تۇسكە وزعان، تۇسكە سالسا كەشكە وزعان ءدۇلدۇل ەكەن» دەپ جاتاتىن ەدى. بىراق ءبىزدىڭ ەرامىزعا  دەيىن دە، ودان كەيىن دە بالعىنبەك يماشەۆتان باسقا قازاقتىڭ  ماقتاعىسى كەلگەن ادامىن «وڭشەڭ اتتار» دەگەنىن ەستىگەن ادام بالاسى جوق شىعار. قازاق تۇقىم تاراتۋعا جارامسىز ياعني باس، بايتال سياقتى ۇرعاشى جىلقىعا ارتىلۋدان قالعان ايعىردى ءپىشتىرىپ، جىنىستىق مۇشەسىن سىلىپ تاستايدى دا ونى ات دەپ اتايدى. ونى ەندى تەك مىنىسكە، سوعىمعا سويۋعا عانا پايدالانادى. ال بالعىنبەك يماشەۆ ايتقان «ءجۇرسىننىڭ وڭشەڭ اتتارىن» نە ءبىتىرىپ جۇرگەن اتتار ەكەنىن قۇدايىم ءبىلسىن. وزدەرىن وسىلاي ماسقارالاپ بولىپ بۇل جىگىت وسى جولى ءجۇرسىندى ۇلگى تۇتارلىق نەبىر ماقتاۋ سوزدەردى مىسە تۇتپاي،

ايتىس ءۇشىن سايتاننىڭ ءتىلىن تاپقان

ءجۇرسىن عانا سايتانعا ساتىلمادى،-دەپ ءجۇرسىن «اتاسىن» سايتاندارمەن سىبايلاس قىپ قويدى. مىنە، قازاق پوەزياسىنىڭ ايتىس اتتى كيەلى ونەرىن ايتىسكەر دەپ اتالاتىن ەپتىلەر وسىنداي كۇيگە ءتۇسىردى بۇگىندە. حالىقتىڭ تالاپ-تالعامى قۇلدىرادى ما، الدە كوڭىل جىقپاستىق پا، قايدام، وسىنداي، وسىنداي ساندالما سوزدەردى ولەڭ قىپ دومبىراسىن تارتا الماسا دا سابالاپ وتىراتىن وسىندايلارعا زالدا وتىرعان تالاي قازەكەمدەر  الاقان سوعىپ جاتادى.  بۇل از بولعانداي سول جولعى ايتىستىڭ قاراجاتىن كوتەرىپ وتىرعان سارسەنوۆ ومىرزاق پەن امانگەلدى  ەرمەگياەۆ امان بولسا، «باسقاسى بىزدەرگە زاچەم نادو» دەۋگە دەيىن باردى. ونىڭ ۇستازى ءجۇرسىن دە سوناۋ ءبىر كەزدە:

ءومىر دەگەن – تارتىس

كەيدە توبەلەس،

تاۋقىمەتىن ايامادى مەنەن ەش.

راس، تالاي سۇراپ الدىم ماشينا

تارتىپ العان كەزدەرىم دە جوق ەمەس،-دەپ ءوزىنىڭ اقىندىعى بار بولعانى ايتىس دەڭگەيىندە عانا ەكەنىن كورسەتىپ العانى بار. جۇرسەكەڭ ونىسىمەن قويماي كوڭىلى قالاعان نارسەسىن «بەرسە – قولىنان، بەرمەسە – جولىنان» الۋعا بەيىم ەكەنىن ايتسا، ونىڭ بالعىنبەك يماشەۆ دەگەن «جۇيرىك اتى» الگى اتالمىش ەكى بايدان باسقاسى «زاچەم نادو» دەپ ۇستازىنان دا اسىپ ءتۇستى. ءوز باسىم اسىرەسە، پاريجدە وتكەن سول ايتىس ەڭ ءبىر پاكيزات قىزداي پوەزيا سۇلۋدى، قاسيەتتى ءنازىمسوزدى قورلاۋ ەمەس پە دەپ قالدىم. نەگە دەسەڭىز، پوەزيادا اقىن ادام مىسقالداي بولسا دا دانالىق وي ءتۇيىپ، نە ادام بالاسىنا عانا ءتان الدەبىر سەزىم تۋرالى ۇعىم، نە ءدىني، نە داستۇرلىك بەرىك ءبىر ۇستانىم ايتپاسا ول اقىن ەمەس، پوەزيا دا ەمەس. پوەزيا دەگەنىمىز كىرشىكسىز ار-وجدان تازالىعىنىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ، ازاماتتىقتىڭ، حالىقتىڭ ءسوزىن عانا سويلەيتىن جانر. ءبىز بۇگىنگى ايتىس پوەزيانى لاستاپ، بىلاپىتقا اينالدىردى دەگەندە ونىڭ وسىناۋ اسىل قاسيەتتەردى جاڭاعىداي اياقاستى ەتكەنىن ايتامىز. ونى وتىرىك ماقتاۋدان، قالتالى قورجىندىلارعا جاعىمپازدانۋدان اراشالايىق دەيمىز! ايتىستى قازىر بىرەۋلەر كاسىپكە، بيزنەسكە، كۇنكورىسكە، ك.ماركس ايتقانداي «قاجەتتىلىك پاتشالىعىنا» اينالدىرىپ العانىن ايتامىز. ءيا، ايتىس اتتى قاسيەتتى ونەردى ازعىنداتاتىن الگىندەي ساندىراقتاردى كەيبىر ايتىسكەر دەپ اتالاتىندار  ساحنادا سۇڭقىلداتىپ  جاتقاندا زالداعى كوپ قازەكەم ءماز بولىپ قول شاپالاقتاپ وتىرعانىن كورگەندە اپىر-اي، زامان ازدى ما، الدە ادامداردىڭ ونەرگە دەگەن تالعام-تالابى ازدى ما دەپ ءوز-وزىڭنەن ءتۇڭىلىپ كەتە جازدايسىڭ.

ءيا، اتام قازاق بۇگىنگىدەي جوسپارلى، جۇيەلى تۇردە ايتىس وتكىزىپ، ونى ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنا اينالدىرعان ەمەس. ايتىس وتكىزىلسىن، بىراق...      بىراق مەنىڭ كوپەن كۋرستاسىم (باياعىدا قۇرداسىم، زامانداسىم دەيتىن ەدى-اۋ ءا؟) ايتقانداي شىنىندا دا پاريجدە جۋسان ءيسى بۇرقىراعان ايتىس وتسە نە وكپە بار؟! اتتەڭ، ول كەرىسىنشە

«مەتسەناتتار ىشىندە مۇناراداي

ومىرزاق دەگەن بيىك ەڭسەلى ات بار!

نەمەسە رينات زايىتوۆ دەگەن ەكىنشى ولەڭشى ايتقانداي:

ومىرزاق سارسەنوۆتى «ءوز اكەمدەي ماقتاي الام»، «ەل ماقتايتىن ابەكەڭدەي (ا.ەرمەگياەۆتى ايتىپ وتىر!-م.ك.) ۇلدى ايتامىن»، «امانگەلدى ەرمەگياەۆ مىڭ جاساعىر»، «قۇرىلىستىڭ  بۇرىمىن ءورىپ جاتىر»، «سونىڭ قىزىعىن اقىندار كورىپ جاتىر» دەگەن سياقتى ويدان، تۇيسىك-تۇسىنىكتەن جۇرداي نە ولەڭ ەمەس، نە ونەر ەمەس وتە ءبىر جاعىمپازدىققا، جيرەنىشتى جارامساقتىققا،  بايلار نە بەرەر ەكەن دەپ ءمۇلايىمسۋ، دامەتۋ جانرىنا اينالىپ كەتكەنىنە ءىشىڭ-باۋىرىڭ ۋىلجيدى. ەگەر وسى ايتىسشىلار وزدەرى ماقتاپ وتىرعان وسى ەكى باي سونشاما بايلىقتى، قىرۋار قارجىنى، سىيعا تارتىپ جاتقان قىمبات-قىمبات ماشينالاردى قايدان الىپ ءجۇر، سونشا بايلىق، سونشاما گەكتار جەر-سۋدى قالاي الدى دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە وي قوزعاسا، قۇداي الدىندا دا، حالىق الدىندا دا ارى تازا، ادامگەرشىلىگى تازا ازاماتتار ەكەن دەر ەدىك قوي. وندا ايتىس ازعىندادى دەپ نەمىز بار؟ امال نە، ولار دا، ولاردىڭ ۇستازى ءجۇرسىن دە، مەنىڭ كوپەن دوسىم دا بۇل جەردە مۇنداي كيەلى ۇعىمداردى وراعىتىپ ءوتتى. ويلاپ وتىرساق، وسى كۇنى ەكىنىڭ ءبىرى جارىسا جامانداي جونەلەتىن كەڭەس وداعى كەزىندە دە ادەبيەت پەن ونەردە مۇنداي جاعىمپازدىق، مۇنداي جارامساقتىق، مۇنداي جەلسوزدىلىك بولعان ەمەس. كسرو-نىڭ لەنينى مەن ءستالينى ءجۇرسىننىڭ جۇيرىكتەرىنىڭ ەرمەگياەۆى مەن سارسەنوۆىنىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا جاراماي قالدى.

بۇگىنگى ايتىسكەرلەر «ايتىسقا» تىگىلگەن بايگىدەن قۇر قالماۋ ءۇشىن ار-نامىس دەگەن قاسيەتتى ۇعىمداردى جيناپ قويعان جانە مىناۋ نە دەپ تۇعىردى كورسەتسەڭ – تۇلپار دەپ، قارعانى كورسەتسەڭ – سۇڭقار دەۋدەن دە تايىنبايتىندار ما دەپ قالاسىڭ. وسىنىڭ الدىنداعى ءبىر ايتىستا «ءجۇرسىننىڭ جۇيرىكتەرى» ايتىسقا ماشينا بەرگەن «قازاقمىستىڭ» «جومارتتارىن» جارىسىپ ماقتاعانىن ەستىپ ەدىك. سوندا ءبىر-ەكى بەلگىلى اقىننىڭ مىنا ايتىسشىلار ايتىستى بيزنەسكە اينالدىرىپ، پوەزيانى لاستاعانىمەن تۇرماي، بۇيتە بەرسە جازبا اقىنداردى دا نامىسسىزدىققا جەتەلەپ كەتپەس پە ەكەن دەپ ۋايىمداعانىن دا كوردىك. بايقاپ وتىرساڭىز، بۇگىندە «ايتىسقا» باعا بەرۋشىلەر دە، ول تۋرالى جازاتىندار دا پوەزياعا قويىلاتىن تالاپتار تۋرالى ايتا بەرمەيدى. ويتكەنى، بۇگىندە «ايتىستى» قىزىقتايتىن كورەرمەننىڭ كوپشىلىگى ونداي تالاپ-تالعام دەگەندەرمەن «شارۋاسى جوق» ەكەنى ايتىس كەزىندەگى زالدا وتىرعانداردىڭ ءماز-ءمايرام كەيپىنەن-اق، ارزانقول اجۋاعا ءماز بوپ دۋىلداپ قول سوققاندارىنان-اق بايقالىپ تۇرادى. سوندىقتان وندايدا ولارعا دا ايتىسۋشىلارعا دا ءتىپتى، ولەڭنىڭ ىرعاق، بۋىن،ۇيقاس سياقتى وتە قاراپايىم شارتتارىن  ساقتاۋ تۋرالى دا ءسوز قوزعاۋ مۇمكىن ەمەس. جامان ءسوز ەستىپ قالۋىڭىز دا مۇمكىن! ءوزىڭىز قاراپ كورىڭىز. جوعارىدا ءوزىمىز ۇيالا-ۇيالا وتىرىپ، لاجسىزدان كەلتىرگەن ولەڭ جولداردان نەمەسە «جۇيرىك» اتانىپ جۇرگەن رينات دەگەن جىگىتتىڭ

«بۇل باكەڭ ءبىر حالىقتى تاۋىپتى الىپ»،

«ايتىسپەنەن جاسايىن «اليك-ماليك» نەمەسە

ءبىر السا بۇل بالعىنبەك مول الادى

بولعان سوڭ اقىنداردىڭ دومالاعى،

ات اينالىپ قازىعىن تابادى» دەگەن

ول-داعى ءالى ايتىسقا ورالادى-دەگەن جولدارىن شىن زەردەگە سالىپ كورىڭىزشى. سولاردىڭ ءبارىن قوسىپ ەسەپتەگەندە ىشىنەن وي مەن سەزىمنىڭ بىرلىگى، كوركەمدىك پەن شىندىقتىڭ  قيىسۋى دەگەننىڭ ءبىر مىسقالىن تابا الاسىز با؟ ولەڭ اتاۋلىعا جان بەرەتىن كوركەم ويدىڭ قۋاتى قايدا؟ شىڭكىلدەك دومبىراسىنىڭ شىرەدەن جاسالعان شاناعىن سابالاپ وتىرعان، ۇلتتىق كيىممەن دەكوراتيۆتەلىپ جان ءبىتىرىپ ساحناعا وتىرعىزىپ قويعان ءتىرى قۋىرشاقتاي جەلدىرمەشىلەردىڭ، وسىنداي تالاپتان حابارى بار ما؟ حابارى بولسا، ولار مۇنى ءسال دە بولسا نەگە ەسكەرمەيدى؟ ولاردىڭ ولەڭدەرى ماعىناسىز جەل سوزدەن، جالعان شابىتتانۋدان، ولاق قۇرىلعان ءسوز تىركەستەرىنەن، ورىندى-ورىنسىز تىقپالانعان سوزدەر جيىنتىعىنان (نابور سلوۆ) تۇراتىنى نەسى؟ بۇل ءوزى ۇلتتىق ءداستۇرلى ونەرىمىزدى ازعىنداتۋ، جەڭىل-جەلپى كۇلكىگە اينالدىرۋ ەمەس پە؟ ءبىزدى قينايتىنى دا وسى.

كەيدە بۇگىنگى «ايتىستىڭ» مادەنيەت پەن ونەردەگى ۇلتتىق ەتيكانى، ۇلتتىق سالت-سانانى جەكسۇرىنداندىرعان تۇسى دا از ەمەس. بۇل سوكەتتىك اسىرەسە، ايتىسۋشىنىڭ ءبىرى – ەركەك، ەكىنشىسى – ايەل جىنىستى بولسا ۇشىنىپ تۇرادى. ادەتتە الگى ەر ادام قارسىلاسىنا قالجىڭداپ نەشە بالا تۋدىڭ، ءوزىڭ ءبىر ءاپ-ادەمى كەلىنشەك ەكەنسىڭ دەپ باستايدى. سوسىن ونىڭ سوڭى بۇگىن مەيمانحاناعا بارعاسىن نەمەسە وسى جولى سەنى ءبىر كورىپ الايىنشى دەگەنگە ۇلاسادى. بۇل كەزدە ساحنادا الگى ايتىسۋشى جىگىت پەن قىزدىڭ اكەسىندەي، اناسىنداي، اتاسى مەن اجەسىندەي كىسىلەر، بويجەتىپ كەلە جاتقان سىڭلىلەرى مەن قارىنداستارى وتىر-اۋ دەگەن وي قاپەرگە دە الىنبايدى. تازا پارىقسىزدىق! كەيدە ايتىسۋشى قىزدىڭ نە كەلىنشەكتىڭ ءوزى قارسىلاس ەر ازاماتتى شابىنان تۇرتەدى ياعني، «پوۆود بەرەدى». مىسالى، اينۇر تۇرسىنباەۆا دەگەن ايتىسشىنىڭ «ۇلىتاۋعا اپارىپ قىدىرتايىن» دەگەن جىگىتكە «سوسىن نە بولماق»، انانىڭ «نە بولۋشى ەدى؟» «كۇن باتادى»-دەگەنىنە، «سوسىن نە ىستەيمىز» دەپ وتىرىك اڭقاۋسۋى قازاق قىزىنا ءتان ادەپتىلىككە، يبالىلىققا  قانداي جات قىلىق دەسەڭشى؟!

بۇگىنگى ايتىستى ايتىستان گورى سالعىلاسۋ دەپ اتاۋعا كەلىڭكىرەيتىن تۇسى دا كوپ. ءبىر عانا مىسال: ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان ايتىستا  بالعىنبەك يماشەۆ قارسىلاسى ريناتقا

بىراق، بىراق سەمەيدەن كەلگەننەن سوڭ

سابيليانوۆتان باسقا سەن كىمدى ايتاسىڭ؟»-دەدى. بۇل جولداردىڭ پوەتيكالىق اسەمدىكتەن گورى ءجاي ايەلدەرشە سالعىلاسىپ دەپۋتات نۇرتاي سابيليانوۆتى ءبىر نۇقىپ وتسە، قارسىلاسى ءسوزدىڭ كەلەجاعىندا

ات اينالىپ قازىعىن تابار دەگەن،

ول داعى ايتىسقا ءالى ورالادى،-دەپ  جەرلەسىن جۋىپ-شايعان بولدى. ال ايتىستى  ادامنىڭ اينالىپ تابار قازىعى دەۋ قانداي ورىنسىز ءسوز. بۇل دۇرىس جولدان تايىپ، تەرىس باعىتقا ءتۇسىپ كەتىپ، جالپاق تىلمەن ايتقاندا كەيىن «ەسىن جيناعان ادامعا قاراتا ايتىلاتىن ءسوز. ال الدەبىر سەبەپپەن ايتىستان ات قۇيرىعىن ءۇزىپ كەتكەن ادامدى ايتىسقا قايتىپ كەلسە «قازىعىن تابار» دەۋ  تىم ەرسى.

جالپى «ايتىستى» پاريجگە الىپ بارۋدىڭ بۇگىنگى ونەرىمىزدىڭ ورەسى ءوسىپ، بۇ جاقتاعى قازاقتى ايتپاعاندا و جاقتاعى قازاققا كەلگەن ءبىر رۋحاني پايدا بولدى ما؟ راس، بۇل جاقتاعى بىرنەشە بايشىكەشتەر مەن ولاردىڭ ىڭىرسىعان بايبىشەلەرىنە ءپاريجدى  كورسەتىپ قايتتى. ولار ەرتەڭ، ءارى كەتكەندە پالەنشەكەڭنىڭ كوزى تىرىسىندە ەۋروپاعا ساپارى تۋرالى ەستەلىك جازار، ونى كىتاپ قىپ شىعارار. ودان ادەبيەتىمىز بەن ونەرىمىزدىڭ جوتاسى جوعارىلاي ما؟ ال و جاقتاعى قازاقتار شە؟ ولاردىڭ اتا-انالارى بۇل ەلدەن قارا ءۇزىپ كەتكەنىنە قازىر ءبىر عاسىردىڭ ءجۇزى بولدى. ولاردىڭ قازاقشاسىنان گورى تۇرىكشەسى باسىم، ال نەمىسشە، اعىلشىنشا، فرانتسۋزشا ارالاستىرىپ سويلەيتىن بالالارىنىڭ ءوزى 60-70-تە دەسەك، 20-30-داعى نەمەرەلەرى سەنىڭ امانگەلدى ەرمەگياەۆ « قۇرىلىستىڭ بۇرىمىن ءورىپ جاتىر» دەگەنىڭ تۇگىل «ايەلىمەن ەكەۋى وسىندا كەلىپ جاتىر» دەسەڭ دە تۇسىنبەۋى مۇمكىن. ولاردىڭ بىرەۋىنە «قازاقشا نەگە سويلەي المايسىڭ؟»-دەسەڭ، «سە ليا ۆي» دەسە قايتەسىڭ؟ ءارى-بەرى دەسىن سول فرانتسياداعى، نورۆەگياداعى، گەرمانياداعى قازاقتاردىڭ ىشىنەن ءبىر ادەبيەت، ونەر، مادەنيەت قايراتكەرى شىقتى دەگەندى ەستىسەك نە دەيسىڭ؟ ولاردىڭ كوبى تەرى-يلەۋشى، دۇكەنشى، ۇساق-تۇيەك ساۋداگەر. ەڭ شىرقاۋى – ورتاشا  كاسىپكەر عانا. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ولار پوەزيانى، اسىرەسە بۇگىنگى قازاق پوەزياسىن تۇسىنەتىن جاندار ەمەس. ولاردىڭ ساناسىنا شەتەلدىك مادەنيەتتىڭ، شەتەلدىك ونەردىڭ اۋەنى ءسىڭىستى بولعان. «بايدىڭ مالىن بايعۇس قىزعانادى» سەنىڭ نەڭ بار» دەيتىندەر دە تابىلار، بىراق سونشا جەرگە، سونداي ورتاعا، سونشاما قارجى شاشىپ، پاريجدىكتەردىڭ وزدەرى دە بىلە بەرمەيتىن الدەبىر «حوش» دەپ اتالاتىن عيماراتتىڭ ىشىندە «الاۋلايعا» سالىپ قايتۋ شىنىندا دا ءارى ەرىككەننىڭ ەرمەگى، ءارى بىرنەشە ادامنىڭ داڭعازا داقپىرتقۇمارلىعى عانا دەسە دە بولار ەدى. بۇنداي ماقتانشاقتىق شارانىڭ ورنىنا  قازاق بايلارى وزدەرىن تەگىن كەلگەن قارجىنى سۋداي شاشىپ، باعزى زامانداعى ءريمنىڭ مەتسەنات دەگەن اقسۇيەگى سياقتانامىن دەپ داڭعويلانعانشا سول قاراجاتتى الماتىدا ءۇي-كۇيسىز، باسپاناسىز قاڭعىرىپ جۇرگەن، بالا-شاعاسىمەن قوسا قىس ورتاسىندا جاتاقحانادان قۋىپ شىعارىلىپ جاتقان، اتا-بابادان قالعان ۇشى-قيىرسىز جەردەن الاقانداي جەر بۇيىرماي ۇيلەرى قيراتىلىپ جاتقان قازاقتارعا قالقا، قاقىرا، ىقتىرما، جاپپا سالىپ الۋعا كومەكتەسسە ەكى دۇنيەدە ارى تازا بولار ەدى عوي. ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا مۇنداي ايتىستاردى  «ايتىس» دەۋگە مۇلدە بولمايدى. ال ولاردى حالقىمىزدىڭ ونەرىن ورگە ورلەتۋدىڭ، ايتىستا قوعامداعى اقيقاتتار ايتىلادى حالىقتى الداۋ عانا.

انەبىر جولى قالىڭ قازاقتىڭ سۇيىكتى دە سۇيكىمدى ءانشىسى ايگۇل قوسانوۆا سۇحبات بەرىپ وتىرىپ فرانتسياعا، انگلياعا بارىپ ونەر كورسەتكەنىن اڭگىمەلەدى. اشيىندە شەتەلگە بارىپ كەلگەن ءبىزدىڭ انشىلەر، دومبىراشىلاردى تىڭداپ وتىرساڭ، ەۋروپالىقتار ولاردىڭ ونەرىنە تاڭ قالىپ، ەسىنەن تانا قۇلاپ قالعان ەكەن دەپ ويلايتىنبىز. ال ايگۇل ءسوز اراسىندا ولاردى ءبىزدىڭ ونەرمەن، ءتىپتى، ەۋروپالىقتارعا جاقىن ەسترادا ونەرىمەن دە تاڭداندىرا المايسىڭ دەگەندى سىپايىلاپ بولسا دا شىنايىلىقپەن جەتكىزىپ ايتتى. ال سولار ءبىزدىڭ ايتىسشىلاردىڭ ۇستىندەگى قىزىل-جاسىل كامزولىنا تاڭدانا قارايتىنى بولماسا، ماعىناسىز ۇيقاسقا عانا قۇرىلعان ولەڭدەرىنە، دومبىرانى سابالاعانىنا تاڭ قالدى دەۋ جۇرتتى بالا سياقتى الداماق بولۋ عانا. ىشىندە مەملەكەتتىك قىزمەت دەڭگەيىندەگى ادامدارى بار، ءبىر توپتىڭ ۋىلداپ-شۋىلداپ سوناۋ ەۋروپاداعى ءبىر كىشكەنتاي عيماراتتاعى كىشىگىرىم ساۋىق-سايرانعا بارىپ، سەيىل قۇرىپ ءجۇرۋى دە وزگە جۇرتتىڭ الدىندا وتە ەرسى. ونى الىپ بارا جاتقان ۇلتجاندىلىق، ونەرسۇيگىشتىك دەۋگە دە كەلمەيدى. قازىر وسىنداي ءبىر ساۋىق-سايراندى ەندى لوندونعا بارىپ قويامىز دەپ جەلوكپەلەنىپ جۇرگەندەر بار. بۇل ۇلتتىق ءداستۇرلى ونەردى شلياگەرلىككە اينالدىرۋ دەگەن ءسوز.

ءيا، مەيلىڭ ايتىسۋشى اقىن، مەيلىڭ جازبا اقىنى بول، اقىندىق، شايىرلىق ونەر ار تازالىعىن، جۇرەك تازالىعىن قالايتىن وتە ءبىر كيەلى دە شىكامشىل قاسيەت ەكەنىن ەستەن ەشقاشان شىعارماۋ كەرەك. اۋزىڭدى قايشىلاپ ايتىسقا شىقتىڭ با ەل باسىنداعى قوعامداعى تاقسىرەتتى اشىق ايت. ەگەر وتىرىك ارقاسى بار اقىننىڭ رولىنە سالىپ ەكى يىعىڭدى يزەڭدەتىپ، تارتا المساڭ دا دومبىرا بايعۇستى سابالاپ، بىرەۋلەردى وتىرىك ماقتاپ نەمەسە قارسىلاسىمدى جەڭسەم بولدى دەپ ەكىنشى بىرەۋدى ناحاق عايباتتاپ سويلەسەڭ، كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا وزىڭە بولماسا ۇرپاعىڭا كەسىرىڭ ءتيۋى مۇمكىن. ناعىز اقىننىڭ سىرت كەلبەتى،  ءجۇرىس-تۇرىسى ءجاي پەندەدەن اسا ايرىقشا بولماسا دا ونىڭ ىشكى سارايىندا، جان-دۇنيەسىندە، مىنەزىندە ايتەۋىر ءبىر ەرەكشەلىك بار ەكەنى راس. شىن اقىن تەك جۇرەكتەن شىققان ءسوزىن ايتۋى كەرەك.

نەسىن ايتاسىز، بۇگىندە ونەر اتاۋلى ساۋداعا ءتۇسىپ، قالتاسى قالىڭ دەمەۋشى تاپقان دۇمشە ءانشى، دۇمشە سازگەرلەر دۇمشە ولەڭشىلەر سالتاناتتى ساحنالاردا سايران سالىپ، قولداۋشىسى، قارجىسى جوق ناعىز دارىن يەلەرى جەتىم بالانىڭ كۇيىن كەشىپ جۇرگەن زامان تۋىپ تۇرعانىن اللادان دا، ادامنان دا جاسىرا المايسىڭ. بۇگىنگى ايتىستى سول ساۋدامپازدىقتىڭ بەل ورتاسىنان كورەتىنىمىزدى دە جاسىرۋ تاعى دا مۇمكىن ەمەس. راس، ايتىسشىلاردىڭ ىشىندە انەبىر جىلدارداعى شورابەك ايداروۆ، ەسەنقۇل، جاقىپبەكوۆ، (مارحۇم) قاتيمولدا، بۇگىنگى باۋىرجان قاليوللا، داۋلەتكەرەي كاپۇلى سياقتى اقيقاتتى كوزگە شۇقىپ، ماڭدايعا نۇقىپ، ءومىردىڭ كەيدە بالداي ءنارلى، كەيدە زاپىرانداي ءزارلى شاقتارىن، ەل باسقارىپ ءجۇرمىن دەيتىن شونجارلاردىڭ كورەگەندىگى مەن كورگەنسىزدىگىن ءارى شۇرايلى، ءارى شىرايلى، وتكىر دە توكپە تىلمەن توگىلتە جىرلايتىن جامپوزدارى دا جوق ەمەس. بىراق ءبىز بۇگىن مىسال رەتىندە كەلتىرگەن  پاريجدە بولعان، نە دۇرىستاپ دومبىرا تارتا المايتىن، نە اسقاقتاعان، نە سىڭعىرلاعان داۋسى جوق، ايتىپ وتىرعان ولەڭىندە نە پوەزياعا ءتان ادەمى تەڭەۋ، نە تەرەڭ وي جوق، ايتەۋىر «مەتسەناتتار»، «وڭشەڭ اتتار»، «دەگەن ات بار»، «كوپ الادى»، «دومالاعى» دەگەن سياقتى قىرىق جاماۋ ءسوزدى، جاتتاپ العان جولداردى قايتالاۋ سياقتى ايتىستاردى ايتىس دەۋ ۇلتتىق ونەرگە قيانات دەمەسكە لاج جوق. قورىتا ايتساق، بۇگىنگى وتكىزىلىپ جۇرگەن ايتىستاردىڭ ونەردەن گورى بيزنەستىك، جەكە ادامداردىڭ كۇنكورىسىنە دەگەن سالماعى باسىمداۋ  دەگەن وي كولدەنەڭ تۇرادى دا قويادى. ءبىزدىڭ ەشكىمگە «بەس بەرەسى، التى الاسىمىز» جوق. تەك حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى رۋحاني قازىناسىن، ونىڭ ىشىندە ايتىس سياقتى كيەلى ونەردى بىرەۋلەر «ايتىستىڭ اتاسى» دەگەنىنە ۇيالمايتىن ءجۇرسىن ەرماننىڭ، كەيبىر دۇمشە ولەڭشىلەردىڭ، «اۋىلى» پوەزيادان الىس جاتقان اكتەر  «تورەشىنىڭ» ءتاپ-ءتاۋىر كۇنكورىسىنە اينالىپ، ۇلتتىق پوەزيانى سونشالىقتى قۇلدىراتىپ جىبەرگەنى جانعا باتادى.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz