«انا ءتىلى» گازەتىنىڭ №22 (1070) 2-8 ماۋسىم، 2011 جىلى شىققان نومىرىندە «كەرەي مەن جانىبەك حاندار قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار بولدى» دەگەن اتپەن تاريحشى بەرەكەت كارىباەۆتىڭ كولەمدى ماقالاسى شىقتى. كەرەي مەن جانىبەكتى زەرتتەگەن قۇندى ماقالاسىنا، ءسوز جوق، رازى بولدىق. الايدا تاقىرىبى ءبىزدى قاناعاتتاندىرا المادى. جالعىز بەرەكەت كارىباەۆ قانا ەمەس، كوپ جەردە وسىنداي تۇجىرىمدار جازىلىپ ءجۇر. اقيقاتتىڭ انىعى قالاي، سونى باعامداپ كورەلىك.

«انا ءتىلى» گازەتىنىڭ №22 (1070) 2-8 ماۋسىم، 2011 جىلى شىققان نومىرىندە «كەرەي مەن جانىبەك حاندار قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار بولدى» دەگەن اتپەن تاريحشى بەرەكەت كارىباەۆتىڭ كولەمدى ماقالاسى شىقتى. كەرەي مەن جانىبەكتى زەرتتەگەن قۇندى ماقالاسىنا، ءسوز جوق، رازى بولدىق. الايدا تاقىرىبى ءبىزدى قاناعاتتاندىرا المادى. جالعىز بەرەكەت كارىباەۆ قانا ەمەس، كوپ جەردە وسىنداي تۇجىرىمدار جازىلىپ ءجۇر. اقيقاتتىڭ انىعى قالاي، سونى باعامداپ كورەلىك.

«قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا­سىنىڭ» 5-تومىندا «قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش مەملەكەتتىك قۇرىلىمى شامامەن 1456-1847 جىلدار»، - دەپ كورسەتىلگەن. دەمەك، كەرەي مەن جانىبەك ءابىلحايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ، شۋ وڭىرىنە كوشىپ كەلگەن جىلدان باستالىپ وتىر. سوندا وسى كەزەڭگە دەيىن قازاق دەگەن ۇلت جانە قازاق مەملەكەتى بولماعان با؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ەگەر مەملەكەتىمىز بەن قازاق بولماسا، ءبىز كىم بولدىق؟ جوق الدە ورىستىڭ تاريحشىلارى ايتقانداي، كوشپەندى «كيرگيز-كايساك» بولىپ، «ۇشارىمىزدى جەل، قونارىمىزدى ساي ءبىلىپ» جۇرە بەردىك پە؟ ال تاريحتى قاراپ وتىرساڭ، ءبىزدىڭ جەردە ءاۋ باستان-اق تۇركىلەردىڭ مەملەكەتتەرى بولعان. راس، ول كەزدە قازاق دەگەن ءسوز بولمادى، بىراق ولار قازاقتىڭ ارعى بابالارى ەمەس پە؟ وعان ەشكىم تالاسپاس، ءسىرا.
كەڭەس ءداۋىرى كەزىندە ورىس تاريحشىلارى ورتا عاسىرداعى «حI-حII عاسىرلارداعى قىپشاق حاندىعىنىڭ ءوزىن قازاققا قوسپاي قويدى ەمەس پە؟ ال قىپشاقتى قازاق ەمەس دەپ كىم ايتادى؟ كەزىندە قازاق دەگەن اتاۋ اتالماي تۇرعان زاماندا ءبىزدىڭ حالقىمىز «قىپشاق» دەپ اتالعانى وتىرىك پە؟ كەزىندە دۇركىرەپ تۇرعان تۇرىك قاعاناتىنىڭ بيلەۋشى تايپاسى، وسى قاعاناتتى قۇرۋشى قىپشاقتار ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. ب.ز.753 جىلدارى بىرىككەن تۇرىك قاعاناتىن، ونىڭ ىشىندە ءۇشىنشى تۇرىك قاعاناتىن قۇرۋشى بۇگىنگى قازاق دەپ اتالاتىن حالىقتى قۇرعان نايماندار مەن كەرەيلەر بولدى عوي. الدە ولار قازاق ەمەس پە؟ نەگە ءبىزدىڭ تاريحشىلار كەيىن شىققان قازاق دەگەن سوزگە عانا بايلانىپ، ودان ارعى قازاق بابالارىمىزعا بارعىسى كەلمەيدى؟ كەزىندە كەڭەستىك ساياساتتان جاسقاندى دەسەك، ەندى نەگە باتىل قيمىلداماسقا؟! مەنىڭ ءسوزىمدى تاريحشى تالاس وماربەكوۆ تە راستايدى. وسى «انا ءتىلى» گازەتىندە شىققان «نايمان حاندىعى» اتتى ماقالاسىندا: «...نايماندار بولاشاق التى الاش (جالايىر، الشىن، قوڭىرات، ارعىن، نايمان، قىپشاق) قاۋىمداستىعىن ۇيىستىرۋشى بەلدى تايپالاردىڭ بىرىنە اينالدى. ياعني تاريحي دەرەكتەردى بايانداعاندا بۇرىنعى نايماندار مەن كەيىنگى الاش قاۋىمداستىعىنا قوسىلعان نايمان رۋلارى اراسىنداعى تاريحي ەتنيكالىق ساباقتاستىقتى تەرىسكە شىعارۋ نەگىزسىز. كەيىنگى نايماندار - العاشقى نايمانداردىڭ تىكەلەي جالعاسى» دەيدى. دەمەك، بۇرىنعى نايمان دا، كەيىنگى نايمان دا قازاقتار عوي. بۇرىنعى نايمانداردى تۇركىلەر دەپ ءبولۋ تاريحقا قيانات بولادى. تاعى دا «قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياعا» كوز سالايىق. 8-تومىندا «تۇرگەش قاعاندىعى» جەتىسۋ ماڭىنداعى ەجەلگى مەملەكەت (704-766 ج.) 6-عاسىردان باستاپ تۇرگەشتەر شۋ-ىلە وزەندەرى ارالىعىن مەكەندەپ، جەتىسۋداعى كەرۋەن جولىنىڭ نەگىزگى بولىگىن باقىلاۋعا الدى. تۇرگەشتەردىڭ العاشقى قاعانى بولعان ۇشلىك، قاعاندىقتى باسقارۋدى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ ماقساتىندا اكىمشىلىك رەفورمالاردى جۇزەگە اسىردى. ول ارقايسىسىندا جەتى مىڭ تۇرعىنى بار 20 اكىمشىلىك وكرۋگ قۇردى. قاعان ءوزىنىڭ شۋ وزەنىنىڭ سولتۇستىك باعىتىنداعى ورداسىن سۋياب قالاسىنا كوشىرىپ، وعان «ۇلى»دەگەن ات بەردى. كۇنگىرت قالاسىنا (ىلە وزەنىنىڭ بويى) كىشى ورداسىن ورنالاستىردى» دەلىنگەن. سوندا ءوزىمىزدىڭ اتاقونىسىمىز جەتىسۋ جەرىندە قۇرىلعان مەملەكەت نەگە ءبىزدىڭ مەملەكەت بولمايدى. ونىڭ العاشقى قاعانى ۇشلىكتىڭ جاساعان رەفورماسى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ، اكىمشىلىك وكرۋگتار قۇرىلىپ كەلەدى. دەمەك، ۇشلىك قاعاندى ءبىزدىڭ جەرىمىزدەگى قازاقتاردىڭ العاشقى مەملەكەت باسقارۋشىسى دەپ ايتساق قاتەلەسپەيمىز. جالپى، مەملەكەت باسقارۋشىنىڭ اتاۋلارى (پرەزيدەنت، پاتشا، حان، قاعان، كورول) ءارتۇرلى بولعانىمەن ماعىناسى ءبىر، ول - مەملەكەت باسقارۋشى تۇلعانىڭ لاۋازىمى. سوندا ءبىزدىڭ العاشقى قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 1300 جىلدان استى دەپ تولىق ايتا الامىز. وسىنداي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ەرتە ورتا عاسىردا قازاقستان جەرىندە ورناعان ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى تۇرىك قاعاناتتارى قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزى بولدى دەپ سەنىمدى تۇردە ايتساق، ءبىزدى ەشكىم سوتقا بەرە قويماس.
ماسەلەن، قازاقتىڭ بەلگىلى تۇركولوگى قارجاۋباي سارتقوجاۇلى وسى ماسەلە جايلى زەرتتەپ، قۇندى دەرەكتەر تاپتى. «...بۇل قاعاناتتىڭ قولاستىندا اسا ۇلكەن ايماق بولدى. ەۋرازيانىڭ شىعىس-سولتۇستىگى حيانعان جوتاسىنان باتىسى قارا تەڭىزگە دەيىنگى، شىعىسى قىتاي قورعانىنان، سولتۇستىگى ءتۇن ەلىنە (ياكۋتيا) دەيىن، وڭتۇستىگى تيبەت، كۋشان يمپەرياسىنان قازار تەڭىزىنە دەيىنگى ايماقتا تەك قانا تۇركى حالىقتارى ءومىر ءسۇردى» دەپ جازادى ول. دەمەك، كەزىندە بابالارىمىز كۇشتى مەملەكەت قۇرا بىلگەن. ولاردىڭ قۇرامىندا تاعى سول بىزدەردىڭ ارعى بابالارىمىز نايمان، قاڭلى، سىرگەلى، كەرەي جانە تاعى باسقا دا تايپالار بولعان. كەڭەس بيلىگىنىڭ زامانىندا تۇركىتەكتەس عالىمدارىمىزعا تۇركولوگيامەن اينالىسۋىنا شەكتەۋ قويىلعانى جاسىرىن ەمەس. بۇل ساياسات شىندىقتىڭ بەتىن اشۋعا كوپ كەدەرگى كەلتىردى.
ق.سارتقوجاۇلىنىڭ 2007 جىلى جارىق كورگەن «بايىرعى تۇرىك جازۋىنىڭ گەنەزيسى» اتتى ەڭبەگى - قازاق عىلىمىنا قوسقان باعا جەتپەس تاريحي دۇنيە. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، بايىرعى تۇرىك بىتىك «رۋنا» جازۋلارى بۇرىنىراقتا بولىپ، 552-570 جىلدارى رەفورمالانعان. ال قازاقتىڭ جازۋلارى جايلى «قازاقستان جەرىن جايلاعان كونە عۇن، ساق تايپالارى پايدالانعان كونە (ەسىك جازۋى) جازۋ سول تايپالارعا ءتان مادەنيەتتىڭ تاريحي مۇراگەرى - قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قۇراۋشى ءۇيسىن، قاڭلى، قىپشاق،تاعى باسقا تايپالاردىڭ ەڭ كونە جازۋى بولىپ سانالادى» دەپ جازىلعان «ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديانىڭ» 5-تومىندا. دەمەك، قازاق - ءۇيسىن، قاڭلى، قىپشاقتاردىڭ تاريحي مۇراگەرى. ال تۇرىك قاعاناتى كەزىندە وسى رۋنا تاڭبالارىن پايدالانعان. «738 جىلى سۇلىك قاعان بيلىك قۇرعان، ونىڭ قولاستىندا 200 مىڭ ادام بولعان. ول جەتىسۋ وڭىرىندەگى بەلگىلى ساياسي جانە اسكەري تۇلعاعا اينالىپ، تيبەت بيلەۋشىلەرىمەن قارىم-قاتىناس ورناتتى. ساۋدا دامىدى، قاعاندىقتاعى ەكونوميكالىق بايلانىستار تاۋارلى-اقشالى قاتىناس سيپاتىنا يە بولدى، تەڭگە سوعۋ ءىسى قولعا الىندى. ەجەلگى تۇركى تىلىندە جازىلعان تالاس جازبالارىنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭى وسى ۋاقىتقا سايادى» دەپ جازىلعان «ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديانىڭ» 8-تومىندا. سوندا ءوزىنىڭ جەرى بار، ءتىلى بار، اسكەرى بار، تەڭگەسى جانە جازۋى بار قازاق جەرىندەگى تۇرىك مەملەكەتى ءبىزدىڭ العاشقى مەملەكەتىمىز دەپ تولىق ايتا الامىز. ايتۋعا تولىق قۇقىمىز بار. اتالعان عالىم تاعى ءبىر سوزىندە «وسى الىپ ايماقتىڭ شىعىسىندا، وڭتۇستىگىندە ءومىر سۇرگەن تۇركىلەر ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، سول ءداۋىردىڭ وزىندە وتىرىقشى بولا باستاعان. ناعىز كوشپەندى بولعان دەگەن كوك تۇرىكتەردىڭ ءوزى سول داۋىردە ورحون دارياسىنىڭ بويىنا وردا-بالىق اتتى قالا تۇرعىزىپ، قاعاناتىن اسقاقتاتتى. ەرتە ورتا عاسىر داۋىرىندە بۇل قالانىڭ كولەمى 55 شارشى كيلومەتر بولعان ەكەن. مىنە، وسى قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعى قازاق حالقىنىكى دەپ جەكە-دارا يەمدەنۋگە بولا ما؟ ارينە، اۋزىڭ بارسا دا ارىڭ بارمايدى» دەپتى. ال مەن قازاقتىكى دەپ ايتار ەدىم. سەبەبى وسى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن سالعان قازاقتىڭ ارعى بابالارى ەمەس پە؟ ونىڭ نەسىنە ۇيالىپ، ارىمىز بارماۋعا ءتيىس. «كەيىن ءتۇرلى تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى ءار ۇلت ءوزىنىڭ تىلدىك، دىندىك داستۇرلىك ايىرماشىلىقتارىنا بايلانىستى ءبولىنىپ كەتتى» دەيدى عالىم. دۇرىس ايتادى، تاريحتا ونداي ءبولىنىپ كەتكەندەر از با؟ ماسەلەن، كەشەگى قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەڭەس وكىمەتىنەن ءتىلى مەن ءدىلى جانە داستۇرلىك جاعدايىنا بايلانىستى 16 مەملەكەت ەگەمەندىك الىپ ءبولىنىپ كەتكەن جوق پا؟ ال رەسەي ءوز ورنىندا سول ورىس حالقىنىڭ مەملەكەتى بولىپ قالا بەردى. سەبەبى ءوز جەرى، ءوز ەلى ەكەنى انىق.
عالىم ق.سارتقوجاۇلىنىڭ تاعى ءبىر قۇندى دەرەگى - 2008 جىلى موڭعول-التاي سىلەمى جارعالانت-قايىرقان تاۋىنان تابىلعان قازاقتىڭ دومبىراسى. عالىمنىڭ دالەلدەۋى بويىن­شا، بۇل ساز اسپابى ب.ز. بەسىنشى عاسىر مۇراسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ موينىنداعى تۇرىك بىتىك جازۋىنىڭ وقىلۋى، ياعني اۋدارماسى: «جۇپار كۇي اۋەنى ءبىزدى سۇيىسپەنشىلىككە بولەيدى» بولىپ وقىلادى ەكەن. وسى دومبىرانىڭ موڭعولدىڭ ەمەس، تۇرىك مولاسىنان تابىلۋى كوپ سۇراققا جاۋاپ بەرىپ وتىرعان جوق پا؟ ول مولا مۇمكىن نايماندىكى نەمەسە قىپشاقتىكى، تىپتەن باسقا تۇركى تايپاسىنىكى بولۋى مۇمكىن. بىراق دومبىرا قازاقتىكى ەكەنى تۇسىنىكتى. دەمەك، دومبىرا يەسى قانداي تۇرىك بولسا دا ول - قازاق، ياعني ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىكى ەكەنى داۋسىز. سول كەزەڭدە قازاق دەگەن ۇلت ايتىلماسا دا، قازاقتىڭ بولعانىن دالەلدەپ وتىر. جوق الدە كەيبىر وقىمىستىلار «ول كەزدە قازاق دەگەن ۇلت بولعان جوق، سوندىقتان بۇل دومبىرا بىزدىكى ەمەس» دەپ داۋ ايتا ما؟ جوق، ايتا المايدى، ويتكەنى بىزدەر - سول كەزدەگى تۇركىلەردىڭ تاريحي مۇراگەرىمىز.
كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار قۇرعان قازاق حاندىعىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. بۇل دا - تاريحتىڭ اعىمىنا بايلانىستى بولعان جاعداي. بىراق ولار قۇرعان حاندىقتى «قازاقتىڭ تۇنعىش مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن قۇرعان» دەپ كورسەتپەي، كەرىسىنشە، ولار «قازاقتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن جالعاستىرۋشىلار» دەپ كورسەتكەن دۇرىس بولار ەدى. ويتكەنى قازاقتىڭ «باباتاعى» بۇلار قۇرعان حاندىقتان الدەقايدا بۇرىن التىنشى عاسىردا قۇرىلعان. مەنىڭشە، بۇل تۇجىرىمدى تالاسقا سالۋدىڭ قاجەتى شامالى. مۇنىڭ ءبارى - تاريحي شىندىق. سوندىقتان العاشقى قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 1300 جىل بولعان دەپ باسقالاردى مويىنداتۋ كەرەك. بۇل، ارينە، مەنىڭ جەكە ۇسىنىسىم. بىزدەگى تاريحشىلار وسى ماسەلەگە تاعى ءبىر ورالسا دەگەن ويىم.

بەركىن اكەباەۆ

http://anatili.kz/?p=7119