بiر عاسىر بويى اتەيزمنiڭ كوزگە كورiنبەس "تەمiر قۇرساۋىندا" تۇنشىققان ۇلى دالامىزدىڭ يەسi - قازاق حالقى رۋحانياتىن ايتپاعاندا، باي تiلiمiزدiڭ تەرەڭ ماعىنالى سوزدەرiنiڭ ماعىناسىنان ايرىلىپ، جۇرتتا قالعان جالعىز ءۇيدiڭ كۇيiن كەشۋدە.

جالپى ايتقاندا، قازاق دۇنيەتانىمى - قۇراننىڭ دۇنيەتانىمى. ءاربiر سالت-ءداستۇرiمiز بەن ادەت-عۇرپىمىزدىڭ تۇبiندە مiندەتتi تۇردە قۇراننىڭ اياتى، پايعامباردىڭ حاديسiنiڭ ماعىناسى جاتىر. دiن مەن ءداستۇردiڭ بiتە قايناسۋىنا ۇلكەن ەڭبەك ەتكەن دارا تۇلعا - قوجا احمەت ياساۋي.
سوناۋ قوجا احمەت ياساۋي نەگiزiن قالاعان ياساۋيا تاريحاتى قازاق حاندىعىنىڭ دۇنيەگە كەلۋiنە، حاندىقتاعى الەۋمەتتiك، دiني، مادەني، ساياسي پروتسەسستەرگە اسەر ەتiپ وتىرعان. تاريحاتتىڭ نەگiزiندە ءتۇرلi ينستيتۋتتار پايدا بولدى. بiز وسى ينستيتۋتتاردىڭ iشiندە باتىرلىق، ياعني اسكەري جاعىن قاراستىرا كەلە، ونىڭ سال-سەرiلەرمەن بايلانىسىن اشۋدى كوزدەپ وتىرمىز. بiرiنشi, سال-سەرiلەر كiمدەر؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ بەرiپ كورسەك. "سال-سەرi" ءسوزi قازiرگi ۋاقىتتا قازاق تۇسiنiگiندە توي-دۋمان، جۇيرiك ات پەن قۇماي تازى، سۇلۋ قىز سوڭىندا جۇرەتiن ادامدار دەسە، قازiرگi ۋاقىتتا "دونجۋاننىڭ" اۋدارماسىنا اينالىپ وتىرعانى تiپتەن سوراقىلىق. جالپى بۇگiنگi كۇنi كوپتەگەن سوزدەردiڭ ماعىنالارىنان ايرىلىپ، ماڭگۇرتتiك قالىپتان شىعا الماي وتىرعانىمىز وكiنiشتەن باسقا ەشتەڭە تۋدىرمايدى.

بiر عاسىر بويى اتەيزمنiڭ كوزگە كورiنبەس "تەمiر قۇرساۋىندا" تۇنشىققان ۇلى دالامىزدىڭ يەسi - قازاق حالقى رۋحانياتىن ايتپاعاندا، باي تiلiمiزدiڭ تەرەڭ ماعىنالى سوزدەرiنiڭ ماعىناسىنان ايرىلىپ، جۇرتتا قالعان جالعىز ءۇيدiڭ كۇيiن كەشۋدە.

جالپى ايتقاندا، قازاق دۇنيەتانىمى - قۇراننىڭ دۇنيەتانىمى. ءاربiر سالت-ءداستۇرiمiز بەن ادەت-عۇرپىمىزدىڭ تۇبiندە مiندەتتi تۇردە قۇراننىڭ اياتى، پايعامباردىڭ حاديسiنiڭ ماعىناسى جاتىر. دiن مەن ءداستۇردiڭ بiتە قايناسۋىنا ۇلكەن ەڭبەك ەتكەن دارا تۇلعا - قوجا احمەت ياساۋي.
سوناۋ قوجا احمەت ياساۋي نەگiزiن قالاعان ياساۋيا تاريحاتى قازاق حاندىعىنىڭ دۇنيەگە كەلۋiنە، حاندىقتاعى الەۋمەتتiك، دiني، مادەني، ساياسي پروتسەسستەرگە اسەر ەتiپ وتىرعان. تاريحاتتىڭ نەگiزiندە ءتۇرلi ينستيتۋتتار پايدا بولدى. بiز وسى ينستيتۋتتاردىڭ iشiندە باتىرلىق، ياعني اسكەري جاعىن قاراستىرا كەلە، ونىڭ سال-سەرiلەرمەن بايلانىسىن اشۋدى كوزدەپ وتىرمىز. بiرiنشi, سال-سەرiلەر كiمدەر؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ بەرiپ كورسەك. "سال-سەرi" ءسوزi قازiرگi ۋاقىتتا قازاق تۇسiنiگiندە توي-دۋمان، جۇيرiك ات پەن قۇماي تازى، سۇلۋ قىز سوڭىندا جۇرەتiن ادامدار دەسە، قازiرگi ۋاقىتتا "دونجۋاننىڭ" اۋدارماسىنا اينالىپ وتىرعانى تiپتەن سوراقىلىق. جالپى بۇگiنگi كۇنi كوپتەگەن سوزدەردiڭ ماعىنالارىنان ايرىلىپ، ماڭگۇرتتiك قالىپتان شىعا الماي وتىرعانىمىز وكiنiشتەن باسقا ەشتەڭە تۋدىرمايدى.
ال شىندىعىندا "سال-سەرi" ءسوزiنiڭ ماعىناسى نە؟ تاريحى قانداي؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ تاپساق، سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولىنا اينالىپ وتىرعان جانداردىڭ تەرەڭ سىرى، جان دۇنيەسi اشىلار دەگەن ويدامىز.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ارقاشان تۇعىرى بيiك تۇراتىن تۇلعا - الكەي مارعۇلان. اكادەميك ءا.ح.مارعۇلان "قازاقتىڭ سال، سەرiلiك ءداستۇرi" دەگەن ماقالاسىندا سال مەن سەرiگە مىناداي انىقتاما بەرەدi: "سال" ەۋروپا تiلiمەن ايتقاندا ەكستسەنترلiك، بولماسا ءوز باعىتىمەن جۇرەتiن بiر اياۋلى ادام. ونىڭ بiر ارمانى سىلقىمدىق، كەربەزدiك، كيiمدi ادەمi كيiنۋ، وزiمەن قاتار جۇرەتiن ادامنىڭ بارiنەن دە قياپاتىمەن دە، كيiمiمەن دە ارتىق بولۋ، اسىپ ءتۇسۋ. ەرتوقىمىنىڭ ءوزi دە باسقانiكiندەي بولمايدى، التىنمەن، كۇمiسپەن ورنەكتەلگەن، ەرەكشە سالتاناتپەن جاساتادى.
"سال" ءسوزi كيiمدi سالپاڭداتىپ كەڭ تiگۋدەن شىققان، سال، سالپاڭ. ءاربiر سالدىڭ شالبارىنىڭ بالاعى سونداي كەڭ، وعان بiر كiسi تولىعىمەن سيىپ كەتەدi," - دەيدi دە، "سەرi" سوزiنە بايلانىستى مىناداي انىقتاما بەرەدi: "سەرi" ءسوزi سەرپiلدەۋدەن شىققان، بوي جازۋ، سەرپەر وسى سوزبەن بiردەي، شالقىتۋ، اسقاقتاۋ،" - دەسە، ا.ۆ.زاتاەۆيچ: "سەري بىلي دەتمي بەلوي كوستي، بوگاتىمي، نو يح ەكستسەنتريزم نە پرينيمال كراينيح فورم،" - دەيدi.
بۇل ويلار قازiرگi ۋاقىتتا دا وسى ماعىناسىندا ساقتالىپ كەلە جاتىر. سوندىقتان ونىڭ بارلىعىن تiزبەكتەۋدiڭ قاجەتi جوق بولار. ال ەندi اكادەميكتiڭ سال، سەرiلەردiڭ شىعۋ تاريحىنا بايلانىستى ويلارىن تولىق كەلتiرە كەتسەك: "سال، سەرi ەكەۋi دە وتە ەسكi داۋiردەن ساقتالىپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ تiرشiلiگiنە كوپ جاڭالىق كiرگiزگەن، ادەبيەتكە، وي-ساناعا كوپ اسەر ەتكەن قازاق مادەنيەتiنiڭ بiر جارقىن بەلگiلەرi, - دەپ باعا بەرە وتىرىپ، - تاريح كوزiمەن قاراعاندا، سەرiلiك تۋ باستا تۇرiك قاعاناتى كەزiنەن شىعا باستاعان. سەرiلiكتi ادەت قىلعان ويشىل كiسiنiڭ بiرi سول جاساعان اتاقتى يوللىق دەگەن كiسi. ول ءوزiن عاجايىپ اڭشى، مەرگەن، اتتى ادەمiلەپ ۇستايتىن ات سەيiل، ونىمەن قاتار ول اسقان اقىن، جىراۋ. اعالارى بiلگi حان مەن كۇلتەگiن قايتىس بولعاندا ولارعا ارناپ ەپيكالى وقيعالاردى ادەمiلەپ قۇرىپ، ونى تاسقا جازىپ قالدىرعان دا وسى اتاقتى يوللىق تەگiن", - دەيدi. كەلەسi ەرەكشە توقتالىپ كەتكەن تۇلعاسى - قورقىت. ول تۋرالى: "قازاق اڭىزدارى بويىنشا، قورقىت - ەسكi داۋiردەگi سەرiلiكتi باستاۋشىنىڭ بiرi. بۇعان حIII عاسىر بۇرىن جازىلعان اتاقتى شەشەن، ەل باسقارۋشى، ونىمەن قاتار اتاقتى جىراۋ، اقىن، كۇيشi, بiرiنشi قوبىز جاساۋشى قازاق مۋزىكاسىنىڭ اتاسى". اكادەميك ءا.مارعۇلاننىڭ پiكiرلەرiن تۇجىرىمداساق، سال-سەرiلەردiڭ تاريحى VIII-ح عع. ارالىعىندا قالىپتاسقان. ەسكەرەتiن جايت، بۇل كەزدەردە ءالi "اقىن" نەمەسە "سال", "سەرi" دەگەن سوزدەر كەزدەسپەيدi. بۇل اتالمىش سوزدەر كەيiن پايدا بولعاندىعىن، ياعني قىپشاق دالاسىنا يسلامنىڭ كەلۋiمەن بايلانىستى ەكەنiن كورسەتەدi. عالىمنىڭ ايتىپ وتىرعان كەزەڭiندە، قازiرگi تۇسiنiكتەگi سالسەرiلەردiڭ تەك سيپاتى عانا بولعان. ءا.ح.مارعۇلان دا: "سال مەن سەرiنiڭ سيپاتى اسiرەسە قورقىت داۋiرiندە وعىز قىپشاق اراسىندا وتە كۇشتi بولدى. ول تۋرالى قورقىت جىرىندا ايتقان عوي:
ەلدەن ەلگە،
بەكتەن بەككە،
قوبىزىن ارتىپ قوسىنا،
ۇزىندار ءجۇر ەل كەزiپ.
بۇل اڭىز قازاقتاردا وسى كۇنگە دەيiن ايتىلعان ۇزىننىڭ ورنىنا "اقىن" دەپ ايتىلادى، ياعني ەپيكالى جىر ايتۋشىلار،" - دەيدi.
جالپى، سال-سەرiلەردiڭ سيپاتى، اقىندار ەجەلدەن بار ەكەنiن ءا.مارعۇلان بارىنشا دالەلدەدi. بiزدiڭ ماقسات "سال-سەرiلەر" ءسوزiنiڭ ماعىناسى مەن قالىپتاسۋ تاريحى تۋرالى قاراستىرۋ. VIII-ح عع. سال نەمەسە سەرi ءسوزiن كەزدەستiرمەيمiز، ال "اقىندى" قورقىت "ۇزىندار" دەگەن. جوعارىدا ايتىپ كەتكەنiمiزدەي، بۇل ۇعىمدار يسلام دiنiنiڭ كەلۋiمەن بايلانىستى. ەندi وسى ويىمىزدى دالەلدەۋگە تىرىسايىق.
اقىن - تiل ءتاڭiرiسiنiڭ ەلشiسi دەپ، دانا قازاق ارلى اقىننىڭ قوعامداعى ورىنىن ءدال انىقتاعان. سول "اقىن" ءسوزi "احۋن" سوزiنەن تۋىندايدى. احۋن (پارسى تiلiنەن) - دiني ۇستاز، جەتەكشi دەگەن ماعىنا بەرەدi. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ب.نۇرداۋلەتوۆا "جىراۋلار پوەتيكاسىنداعى دۇنيەنiڭ كونتسەپتۋالدىق بەينەسi" ەڭبەگiندە: "اقىندىق - قۇدايعا بەت بۇرۋ. بiز زەرتتەگەن جىرشىلاردىڭ تۇگەل ءومiربايانىندا ولاردىڭ دiني ساۋاتتىلىعى عانا ەمەس، دiن جولىن ۇستانعان عۇلامالىقتارى دا ءسوز بولادى. جوعارىداعى زەرتتەۋشiلەردiڭ نازارىنا iلiنبەي قالعان اقىندىقپەن قاتار ايتىلاتىن اتاۋ - "احۋن" ءسوزi. احۋن - دiني عۇلاما، سونداي-اق اقىندىقپەن دە بايلانىسى بار ادامدار. اقىن جانە احۋن سوزدەرiنiڭ توركiندەستiگi دە جايدان-جاي بولماسا كەرەك.
ونەگە شاشقان جىرشىلىق،
قۇدايعا ول دا قۇلشىلىق، (سۇگiر بەگەندiكۇلى)" - دەيدi. مىسالعا ىبىرايىم احۋن قۇلبايۇلى، تۇيتە احۋن، قالجان احۋن، ءابدۋراحمان احۋن تاڭلي تانا، سەيiتجان احۋن بەكشەنتايۇلى ت.ب. احۋن دارەجەسiندە شىندىقتى جىرلاپ، ناسيحات ولەڭدەر شىعارىپ، ەلدiڭ اراسىندا اۋليە، پiر، دiن باسشىسى، عۇلاما عالىم رەتiندە تانىلعان. ءومiر قاراۇلى:

احۋن-يشان بەلگiسi -
كالام-ءشارiپ قولىندا،
ءوزi حاقتىڭ جولىندا -
دۇنيەگە موينىن بۇرمايدى، - دەيدi.
تەولوگيا دوكتورى، دiنتانۋشى، ياساۋيتانۋشى دوساي كەنجەتايدىڭ زەرتتەۋلەرiنە نازار سالساق: "احمەت ياساۋي حيكمەت ءداستۇرi قازاق دالاسىندا سال-سەرiلەر شىعارماشىلىعى، تەرمە-ناقىل سياقتى مورالدىق، عيبراتتىق مازمۇندا دامىدى. بۇل جەردەگi "حيكمەت" ۇعىمى العاشقى داۋiرلەردە جالپى "پايعامباردىڭ ۋاعىزى، ناسيحاتى، عيبراتى" دەگەن ماعىنالاردا قولدانىلعان. "ساير" - اراب ءسوزi, تەرمين رەتiندە ياساۋي iلiمiنiڭ دۇنيەتانىمدىق رۋحاني الەمiن انىقتايتىن نەگiزگi ۇعىمى. ال، "سال" ۇعىمى سوپىلىق تەرمينولوگيادا رۋحاني كەمەلدەنۋ جولىن بiلدiرەتiن "سۋلۋك" ءسوزiنiڭ قازاق تiلiندەگi وزگەرiسكە ۇشىراعان فورماسى،" - دەسە، شىعىستانۋشى ءومiر تۇياقباەۆ: "سۇحبات شەيح پەن ءمۇريد اراسىندا اۋىزشا جۇرەتiن ءدارiس بولعان. ۇستاز شاكiرت تۇسiنiگiنە، قىزىعۋشىلىعى مەن ىنتاسىنا، العىرلىعى مەن رۋحاني كۇيiنە قاراي جەكە نەمەسە كوپشiلiكپەن بەتپە-بەت اڭگiمە-دۇكەن قۇراتىن. سۇحباتتان شەيح ماقساتى - شاكiرتكە حاقتى تانىتۋ، جۇرەگiنە ماحابباتتىڭ ءدانiن ەگۋ بولسا، ال شاكiرتتiڭ ماقساتى - ماقامعا جەتۋ، رۋحاني ءوسۋ بولدى. "ساير اس-سۋلۋك" - شاكiرتتiڭ ماقامعا جەتiپ، حاققا ۇلاسۋى ءۇشiن شەيح، پiر، ۇستاز باقىلاۋىندا وتەتiن دiني-رۋحاني، احلاقي ءتالiم-تاربيەسi جيىنتىعى دەپ ۇقساق كەرەك. قازاق اراسىندا سوپىلىقتىڭ بۇل قىرى "سال-سەرiلiك" ءداستۇرi ارقىلى كەڭ تانىلعان. سال-سەرiلەردiڭ حالىقپەن تىعىز بايلانىسىپ، دiني جىر-داستاندار جىرلاۋى، ناسيحات، تەرمە، ارناۋ ايتۋى، سۇحبات قۇرۋى نەگiزiندە قالىپتاسىپ، جىراۋلىق، تەرمەشiلiك سياقتى حالىقتىق ونەر اياسىنا ۇلاستى،" - دەيدi. بايقاساق ەكi عالىمنىڭ پiكiرi بiر جەردەن شىعىپ وتىر. ياعني "سال-سەرi" ءسوزi سوپىلىق iلiمدەگi "ساير اسسۋلۋك" سوزiنەن تۋىندايدى. بiزدiڭ ويىمىزشا، "سال-سەرi" ءسوزi سوپىلىقتىڭ "سيل-سالا" دەگەن سوزiنەن شىعادى. "سيل-سالا" ءسوزi "شىنجىر", "تiزبەك" دەگەن ماعىنانى بiلدiرەدi. شاكiرت ۇستازدىڭ تاربيەسiندە بولىپ، ماقامعا جەتiپ، ءوزi حال تاپقاننان كەيiن، شەيحتىڭ، پiردiڭ رۇقساتىمەن ءوزi ۇستازدىق جولعا تۇسەدi ياعني اتادان بالاعا، ۇستازدان شاكiرتكە بەرiلiپ كەلە جاتقان iلiمدi جالعاستىرادى. مۇنى سوپىلىقتا سيل-سالا دەپ اتايدى. سال-سەرiلەردiڭ جاعدايىندا رۋحاني iلiممەن قوسا، اسكەري تاجiربيەلەر بەرiلسە كەرەك. بۇگiنگi تاڭدا سوپىلىقتىڭ رۋحاني ءرولi تەرەڭ زەرتتەلۋدە، بiراق سال-سەرiلەردiڭ تاريحى، اسكەري تاريحپەن بايلانىستى. تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ بiر سۇحباتىندا سال-سەرiلەردiڭ تاريحىن بىلايشا تارقاتادى: "ورتا ازيا سوپىلارىنىڭ باستى پiرi - قوجا احمەت ياساۋي. وسى قوجا احمەتتiڭ كوپ شاكiرتتەرiنiڭ بiرi جانە ەڭ قابiلەتتiسi - بەكتاش ەسiمدi سوپى بولعان. قازاقتىڭ سال-سەرiلەرiنiڭ پiرi - وسى بەكتاش. (وسمان يمپەرياسىنىڭ تاريحىندا قوجا احمەت پەن ازيادان شىققان سوپىلاردىڭ ەسiمi ەرەكشە قۇرمەتپەن اتالادى. قازiرگi ىستامبۇل، بۇرىنعى ۆيزانتيانىڭ استاناسى كونستانتينوپولدi جاۋلاعان اسكەردiڭ الدىڭعى لەگi تۇتاستاي قوجا احمەت ياساۋيدiڭ جاۋجۇرەك شاكiرتتەرi بولعان دەسەدi). قازاقتىڭ سال-سەرiلەرi سوعىسقا جەكە شەرiك بولىپ جانە ساۋىتسىز، جانبولاتسىز شىعاتىن بولعان. ارينە، كاسiبي اسكەري ادامنىڭ قان مايدانعا بۇلاي قامسىز شىعۋى كۇماندi ساۋالدارعا جەتەلەۋi مۇمكiن. بۇنداي ساۋالدارعا جاۋاپ سال-سەرiلەردiڭ، پيداگەر، قۇربانشىل اسكەر ەكەندiگiندە جاتىر. قاراپايىم تiلمەن ايتاتىن بولساق، سال-سەرiلەر - ءوز ەركiمەن تۇتاستاي ولiمگە كەسiلگەن اسكەر،" - دەيدi. ەندiگi ماسەلە، شىنىمەنەن قازاق توپىراعىندا دiن مەن اسكەري بiلiكتiلiكتi ۇشتاستىرعان توپتار بولدى ما دەگەن ساۋالعا جاۋاپ iزدەپ كورۋ. بۇل ساۋالدىڭ جاۋابىن سەرiكبول قوندىبايدىڭ "ارعىقازاق ميفولوگياسى" اتتى ەڭبەگiنەن تاپتىق. عالىم ەڭبەگiندە ء"ۇش قيان" تاريحاتى تۋرالى جازادى. ول اتالمىش تاريحات تۋرالى: "بۇل - 14 عاسىردا، التىن وردانى ءاز جانiبەك حان بيلەگەن تۇستا، ماڭعىستاۋدا، جىلىويدا، جالپى ەدiل-جايىق وڭiرiندە قالىپتاسقان، بiر جاعىنان كوشپەلi جاۋىنگەرلiك، ەكiنشi جاعىنان سوپىلىق ماشايىقتىق ءداستۇردi ۇشتاستىرعان دiني-سەرiلiك تاريقات بولاتىن; مۇنداي ۇيىمدى، تيپولوگيالىق دەڭگەيدە باتىس ەۋروپالىق داستۇردەگi "دiني رىتسارلىق وردەنمەن" سالىستىرۋعا بولادى،" - دەيدi دە، ءۇش قيان وردەنiن ءوزi سياقتى ياسساۋيلiك باعىتتاعى "ناقىشباندييا", "حايدارييا", "بەكتاشييا", "قۇبراۋييا" وردەندەرiمەن (تاريقاتتارىمەن) قاتار قويۋعا بولادى،" - دەيدi. وسى جەردە تاريقات ماسەلەسiن شەشiپ العان دۇرىس بولار. تاريقا (تاريقات) اراب تiلiنەن اۋدارعاندا جول دەگەن ماعىنانى بiلدiرەدi. عالىم ءۇش قياندى اتاقتى سوپىلىق تاريقاتتارمەن قاتار جەكە تاريقات رەتiندە كورسەتiپ وتىر. بۇل پiكiرمەن كەلiسە المايمىز. نەگە؟ بiرiنشiدەن، اتاپ وتىرعان تاريقاتتار ("ناقىشباندييا", "حايدارييا", "بەكتاشييا", "قۇبراۋييا") قازاق تەرريتورياسىنان تىس جەردە تارالعان تاريقاتتار (ورتا ازيا، كاۆكاز، تۇركيا).
ەكiنشiدەن، قازاق تەرريتورياسىندا نەگiزiنەن ياساۋييا تاريقاتى تارالعان بولاتىن. ءۇش قيان دا (ەگەر ونى جەكە تاريقات دەپ ەسەپتەيتiن بولساق) قازاق جەرiنەن تىس شىقپاعان. وعان قوسا عالىم ءۇش قياننىڭ باسقا تاريقاتتاردان ايىرماشىلىعىن بىلايشا تارقاتادى:
1. ولاردىڭ كوشپەلi ورتادا قالىپتاسىپ، كوشپەلi تۇرمىس كەشۋi (باسقا سوپىلىق تاريحاتتار نەگiزiنەن ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ وتىرىقشى ايماقتارى مەن قالالارىندا پايدا بولعان). ء"ۇش قيان" وردەنi تازا كوشپەلi توبىر (ەسەنقازاقتار، "الاش ۇلدارى" نەمەسە ايراقتار) اراسىندا قالىپتاستى.
2. ولار جاي عانا سوپىلىق تاريقات ەمەس، اسكەري سيپاتى بار، ياعني دiنيجاۋىنگەرلiك (رىتسارلىق) سيپاتى بار، تاريقات بولدى.
3. ء"ۇش قيان" تاريقاتىنىڭ نەگiزiن قالاۋشى "ەسەناتا" (گوزلi) نەمەسە "اسانقايعى" دەگەن مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار ەسiمدi لاقاپ ەتكەن ادام بولعان، سوندىقتان وسى تاريقاتتى "اتا تاريقاتى" نەمەسە "اسانقايعى تاريقاتى" دەپ تە اتاۋعا بولادى. وردەندi نەگiزدەۋشiلەر، وزدەرiن قوجالار، سەيiتتەر، شەيحتەر سياقتى، "مۇحاممەد پايعامبار ع.س.-نىڭ ناق ءوزiنiڭ، ونىڭ ساحابالارىنىڭ نەمەسە العاشقى ءتورت حاليفتiڭ، سونداي-اق قۇرايىش تايپاسىنىڭ ۇرپاعىمىز" دەپ ەمەس، بار بولعانى "قوجا احمەتتiڭ شاكiرتi بولعان ەسەناتانىڭ (اسانقايعىنىڭ) شاكiرتiمiز" دەپ ەسەپتەگەن. ياعني ونى نەگiزدەۋشiلەر، كوشپەلi تۇركi تايپالارىنا دiن ۋاعىزداۋ ءۇشiن كەلiپ، ۋاقىت وتە ولارعا سiڭiپ كەتكەن پارسىلار ەمەس، تازا قىپشاق، تۇرiكپەن تەكتiلەر بولاتىن.
4. بۇل وردەن (تاريقات) ەكi باستاۋدى - ياسساۋيلiك سوپىلىق يسلام iلiمi مەن بايىرعى تۇركiلiك "ۇرىم" ءداستۇرiن ءوزارا ۇشتاستىرىپ، سوڭعىسىن الدىڭعىسىنىڭ تالاپتارىنا ساي بەيiمدەي العان تاريقات ەدi. بۇل جونiنەن ول ناقشباندياعا، بەكتاشياعا، ت.ب. قاراعاندا بارىنشا تۇركiلiك، بارىنشا كوشپەلiلiك سيپاتتا بولعان، - دەيدi. كوشپەلiلەر اراسىندا تارالىپ، دiن مەن ءداستۇردi ۇشتاستىرا وتىرىپ، يسلامدى تۇركi جۇرتىنا تاراتقان قوجا احمەت ياساۋي ەكەنi بەلگiلi. وسىنداي سينتەز نەگiزiندە ياساۋيا تاريقاتى پايدا بولادى.
قازاق قوعامىنداعى بي-شەشەندەر تۇگەلدەي ياساۋيا تاريحاتىنىڭ شەيحتارى، وكiلدەرi بولعان. بيلەر ينستيتۋتى سوت، ديپلوماتيالىق قىزمەتتەر اتقارعانى ءۇشiن بولەك تاريقات دەپ اتاۋعا بولمايدى عوي، سول سياقتى ءۇش قيان دا تەك اسكەري قىزمەتپەن اينالىسقاندىقتان، ولاردى تاريقاتتاعى باتىرلىق نەمەسە اسكەري ينستيتۋتقا جاتقىزۋعا بولادى.
س.قوندىبايدىڭ ەڭبەگiنە ورالساق: "مiنە، وسى تاريقاتتىڭ جولىن قۋشىلار ("الاش ۇلدارى") 14 عاسىردىڭ اياعى، 15 عاسىردىڭ باسىندا ويران بولعان التىن وردانى تاستاپ، ورتالىق قازاقستانعا (ورتالىعى - ۇلىتاۋ، باتىسى - ارال، قازالى ماڭىنداعى قاراقۇمدار، شىعىسى - قارقارالى قازىلىق، وڭتۇستiگi - قاراتاۋدىڭ تەرiسكەي، "سوزاقتىق" بەتكەيi) قاراي ىعىستى، - دەيدi دە، - ...وسى تاريقاتتىڭ عايىپ بولۋ ۋاقىتى رەتiندە 16 عاسىردىڭ 30-40-شى جىلدارىن كورسەتۋگە بولادى. بۇل - قازاق مەملەكەتتiگiنiڭ وتە كۇشتi قۇلدىراۋ داۋiرiنە تۇسپا-تۇس كەلەدi. ال، 17 عاسىردا ولار تۋرالى تاريحي اقيقات ۇمىتىلىپ، تەك اڭىز عانا قالعان ەدi," - دەيدi.
سونىمەن ءۇش قيان 15-عاسىردىڭ باسىندا ورتالىق قازاقستانعا ىعىسىپ كەلiپ، 16-عاسىردىڭ ورتا شەشiندە تاريح ساحناسىنان كەتەدi. بiراق، وسى ۋاقىتتان كەيiن "سال-سەرi" دەگەن اتاۋمەن قولدارىنا دومبىرا ۇستاعان، حالىقتىڭ ەركەسi, قۇتى اتانعان جاندار پايدا بولا باستايدى. بۇدان سالسەرiلەردiڭ ءتۇبi ءۇش قيان دiني جاۋىنگەرلiك ينستيتۋت ەكەنiن بولجاپ وتىرمىز.
جوعارىدا جازۋشى ت.اسەمقۇلوۆتىڭ پiكiرiن كەلتiرگەن ەدiك. ول پiكiرمەن س.قوندىبايدىڭ پiكiرiنiڭ اراسىنداعى ۇقساستىقتاردى قاراستىرساق.
"ەكi اۆتور دا سال-سەرiلەردiڭ تاريحىن قوجا احمەت ياساۋيگە تiرەيدi ء(ۇش قياندى سال-سەرiلiكتiڭ نەگiزiن قالاۋشىلار دەپ ەسەپتەيتiن بولساق);
"سال-سەرiلەردiڭ پiرi نەمەسە "نەگiزiن قالاۋشى" ق.ا.ياساۋيدiڭ شاكiرتi ەكەنiن جازادى. بiراق ت.اسەمقۇلوۆ بەكتاش سوپىنى اتاسا، س.قوندىباي اسانقايعىنى ("ەسەناتا") اتايدى. ارينە اسانقايعىنىڭ ءۇش قياننىڭ نەگiزiن قالاۋشىسى رەتiندە جوققا شىعارا المايمىز.
قاجى بەكتاش ءۋالي ء"ۋالايات ناماسىندا" ونى قوجا احمەت ياساۋي رۇم جەرiنە جiبەرەدi. جالپى، بەكتاشيا تاريقاتى قازاق جەرiندە ەمەس، قازiرگi تۇركيا، البانيا، بوسنيا جەرلەرiندە كەڭiنەن تاراعان. سوندىقتان سالسەرiلەردiڭ پiرi اسانقايعى دەگەن تۇجىرىمدى دۇرىس كورiپ وتىرمىز. ولاي دەيتiنiمiز، ءۇش قياننىڭ كوشi ۇلىتاۋعا كەلiپ قونۋى دا اسان قايعى پiرلەرiنە بايلانىستى بولۋى مۇمكiن. سەبەبi اسان قايعى دۇنيە سالىپ، ۇلىتاۋدىڭ باسىنا جەرلەنەدi. قازiر ۇلىتاۋ باتىسىندا تورعاي جەرiندەگi قوس وزەننiڭ بiرi - ۇلكەن قايعى، ەكiنشiسi كiشi قايعى دەپ اتالادى. اسانقايعى تۋرالى تومەندە ءالi قاراستىرامىز.
"كاسiبي اسكەري ادامدار بولعان. بۇعان بايلانىستى ت.اسەمقۇلوۆ: "بۇكiل تاريحى ات ۇستiندە، قانكەشۋ - سوعىس ۇستiندە وتكەن ەلدiڭ قاتىگەز اسكەري زاڭى. وقىرمان بۇنداي قاتىگەزدiك نە ءۇشiن كەرەك دەۋi مۇمكiن. تۇتاس بiر شەرiك اسكەردiڭ جاۋعا ساۋىتسىز شابۋى - قالعان اسكەر ءۇشiن، ات جالىن تارتىپ مiنiپ، العاش رەت قان مايدانعا شىققان كوكوراي جاس ۇرپاق ءۇشiن ەرلiكتiڭ تەڭدەسi جوق ۇلگiسi, ۇلكەن رۋحاني جانە پسيحولوگيالىق كومەك دەپ جاۋاپ بەرەمiز بۇنداي ساۋالعا. قول باستاپ تۇرعان كارi باتىرلار: "انە، سال-سەرiلەر جاۋعا ساۋىت كيمەي شاپقاندا، ساۋىت كيiپ، تەمiر قۇرسانعان سەن نەدەن قورقاسىڭ؟" دەپ قاننان شوشىنىپ تۇرعان جاس ۇلانداردىڭ كوڭiلiن دەمدەيدi ەكەن. ارينە، كوپ جاعدايدا سال-سەرiلەردiڭ شەرiگi تۇتاستاي قىرىلاتىن بولعان. ال وسى اياۋلى اسكەردiڭ كەزدەيسوق تiرi قالعاندارى بولسا، بەيبiت كەزدە ولار ەلدiڭ ەركەسi سانالعان. قازاقتا "اتتىڭ مايى" نەمەسە "اتتىڭ تەرi" دەگەن ۇعىم بار. بiرەۋدiڭ اتىن مiنۋگە العان ادام، اتتى يەسiنە قايتارعاندا "اتتىڭ مايىن" بەرەدi ەكەن. قازاقتا "اتتىڭ مايى - بiر توقتى" نەمەسە "اتتىڭ مايى - بiر قوزى" دەگەن ۇعىم دا بار. "قىلىشتىڭ مايى" دا سول كونە كۇندەردەن جەتكەن قاسيەتتi ۇعىم. ۇرىستان الدەقالاي امان شىققان سەرi ەل شەتiنە، العاشقى كەزدەسكەن اۋىلدىڭ سىرتىنا كەلiپ جىعىلادى. اۋىلدىڭ ادامدارى اڭىراپ جىلاپ كەپ ۇستiنە تۇسكەندە، سەرi: "قىلىشىمنىڭ مايىن بەر", - دەيدi. بۇل - سەرiنiڭ: "قىلىشىمدى قاپىسىز شاۋىپ، جاۋدىڭ دا قانىن، ءوزiمنiڭ دە قانىمدى اياماي توكتiم، ەندi سول قىلىشىمنىڭ وتەۋiن بەر" دەگەن نازى ەكەن. بۇكiل ايماق جينالىپ سەرiنi كiلەمگە سالىپ نەمەسە جاتقان جەرiندە ۇستiنە وتاۋ تiگiپ، باسىنا كوتەرiپ ارداقتايتىن بولعان، - دەي كەلە، - قازاق ورداسى ۇلى يمپەريانىڭ تەلiمiنە تۇسكەننەن كەيiنگi جەردە سال-سەرiلەر بۇرىنعى مارتەبەسiنەن ايىرىلىپ، باسقا ساپاعا ءوتتi. قارۋ-جاراق اسىنىپ جۇرۋگە تىيىم سالىندى، سول سەبەپتi سال مەنەن سەرiلەر قىلىش پەن نايزانى قابىرعاعا iلiپ قويىپ، ەندi قولدارىنا دومبىرانى الىپ، ارتiستiك بوگەماعا اينالدى،" - دەيدi. رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداۋىنا تۇسكەننەن كەيiن، سال-سەرiلەر سوعىستىڭ باسقا تاسiلiنە كوشەدi, قولدارىنا قارۋ ورنىنا دومبىرا الادى.
ءۇش قيان باتىس وڭiرiندە پايدا بولىپ، دامىپ، تاريح ساحناسىنان كەتكەن جەرi ورتالىق قازاقستان تەرريتورياسى. سال-سەرiلەردiڭ دە كوپتەپ شىعۋ گەوگرافياسى اتالعان ەكi وڭiردە. مىسالعا ءا.مارعۇلان: "ۇلى ءجۇز ەلiندە "سال" بولىپ جۇرگەن كوپ بولماعان. حالىق ايتاتىن اڭىزداردا جيi كەزدەسەتiن ەسiمدەرi داۋرەن، بايسەركە، قوجابەك، ساتقىنباي، ءسۇيiنباي، تەزەك سياقتى اقىندار سەرiگە جاقىن،" - دەيدi. بۇل دا ءۇش قياننىڭ ۇلى ءجۇز جەرiنە وتپەگەننiڭ اسەرiنەن بولسا كەرەك. كiشi ءجۇز سەرiلەرiنiڭ ەسiمدەرiنە "سال" نەمەسە "سەرi" سوزدەرi جالعانعانىن بايقاۋ قيىن. مۋزىكا زەرتتەۋشiسi باعلان ءبابiجان: "حIح عاسىردا ماڭعىستاۋ جەرiندە سەرiلiك قۇرىپ، ەل ارالاپ، ءان ايتىپ، كۇي تارتقان، جىر جىرلاعان جەتi ونەرپاز بولعانى بەلگiلi. ولاردى حالىق "جەتi قايقى" دەپ اتاپ كەتكەن. باتىس وڭiرiندە سول كەزەڭدە "قايقى" دەگەن ءسوز "سال، سەرi" دەگەن ماعىنانى بiلدiرەدi ەكەن،" - دەيدi. ءا.مارعۇلان: "ابىلاي زامانىندا جاساعان ەسكi سەرiنiڭ بiرi تايلاقپاي، ول دا سىبىزعىمەن تارتقان. ونىڭ اسقاقتاتقان سۇلۋ كۇيi "قىز جىلاتقانداي" اسكەردەن ەسەن-ساۋ قايتقانىن قۋانىش ەتiپ، وسى ساۋلەتتi كۇيدi قالدىردى. سىبىزعىمەن كوپ تارتۋشى اسiرەسە كiشi ءجۇز سەرiلەرi,"- دەپ جازادى. بۇل باتىس ايماقتاردا سال-سەرiلiك دامىعانىن كورسەتەدi.
اتاقتى ەتنوگراف-مادەنيەتتانۋشى ا.ينان سال-سەرiلiكتiڭ قازاق مادەنيەتiندەگi ماڭىزىنا توقتالا كەلiپ: "قازاقتار، موڭعولستان، التاي ايماعىنان ەدiل (ۆولگا) جاعالاۋلارىنا، اۋعانستان مەن يران شەكاراسىنان توبىل-ەرتiس اڭعارىنا، پاميردەن ورال تاۋلارىنا دەيiن سوزىلىپ جاتقان كەڭ بايتاق كەڭiستiكتە ءومiر سۇرگەنiمەن، ورتاق بiر تiلدە سويلەيدi. زاڭى مەن ادەت-عۇرپىندا ەشقانداي وزگەشەلiك جوق. مۇنشالىقتى دارەجەدەگi بiرلiكتiڭ سەبەبi سال-سەرi دەپ اتالاتىن اقىن-جىراۋلارى مەن ونەرپاز-الىپ ەرەندەرiنiڭ بۇكiل قازاق دالاسىن تولاسسىز ارالاپ، رۋ-تايپالار اراسىندا جۇرگiزگەن عيبراتتىق-ناسيحات داستۇرلەرiنەن بولسا كەرەك،" - دەيدi. شىندىعىندا قازاق مادەني قاباتىنداعى سال-سەرiلiك ينستيتۋتى حاقيقاتقا بارار جولداعى ادامداردىڭ رۋحاني بiرلiگiن، تۋىستىعىن، ىنتىماقتاستىعىن قوعامعا ونەگە رەتiندە كورسەتكەن ورتالىق بولعان. ءا.مارعۇلان مىنانداي دەرەك كەلتiرەدi: "سارىسۋ بويىنداعى ەكiنشi شوڭ تولىباي سالدى اسا قادiرلەپ، ونى وزiنە اقىلشى ەتiپ الادى. تولىباي سال اقىل يەسi, حالىقتى ءوزiنiڭ ادەمi كورiنiسiمەن، شەشەن سوزiمەن، شىرقاپ سالعان انiمەن قۋانتاتىن بولعان. بۇل قاسيەت بارلىق سالدا بولعان،" - دەيدi. بۇل - سال-سەرiلەردiڭ ءان شىرقاپ، پاڭ جۇرiستەرi مەن سۇلۋ كيiمدەر كيگەنi ءۇشiن ەمەس، ەل باسىلارىنا اقىلشى بولىپ تاعايىندالعانى، رۋحاني باي، كەمەلدەنگەن جاندار ەكەنiنiڭ دالەلi.
ءا.مارعۇلان: "سەرiلەر بiرiنشiدەن، اتاقتى مەرگەن، ەكiنشiدەن، ساياتشى، سۇڭقارمەن، لاشىنمەن، تۇيعىنمەن قىزىق كورۋشi, تۇلپار اتتىڭ ەڭ جۇيرiگiن قادiرلەپ باپتاۋشى. ونىمەن قابات حالىقتىڭ رۋحاني تiرلiگiندە، ويىن-ساۋىعىنا دا ەرەكشە قۋات بەرiپ، ونى بيiككە كوتەرۋشi," - دەيدi. وسى سال-سەرiلەردiڭ قىلىقتارى، ءجۇرiس-تۇرىستارى دiنگە قانشالىقتى ساي كەلەدi? تۇلپار دەسە، ازiرەتتi ءاليدiڭ ءدۇلدiلi, اقان سەرiنiڭ قۇلاگەرi, سۇلۋ ءان ايتۋ ءداۋiت پايعامباردىڭ سۇننەتiنەن، سۇڭقار، لاشىن، تۇيعىن باپتاۋ قوجا احمەت ياساۋيدەن ۇلگi بولسا كەرەك. ق.ا.ياساۋيدiڭ ەڭ جاقىن شاكiرتەرiنiڭ بiرi سۇلەيمەن باقىرعانيدiڭ "شايحىم احمەت ياساۋي" اتتى حيكمەتiندە:

قارشىعانى باپتاعان،
لاشىن، سۇڭقار ۇستاعان.
سانسىز مۋريت باستاعان،
شايحىم احمەت ياساۋي، - دەيدi.
ەندi سال-سەرiلەر ازعىندىققا سالىنىپ، ءناپسiنiڭ جەتەگiندە كەتكەندەر دەگەن دە پiكiر جوق ەمەس. بۇل پiكiرلەردiڭ ءوزi حح عاسىردا سال-سەرiلiكتiڭ توقىراۋعا ۇشىراپ، تاريح ساحناسىنان كەتە باستاعان ۋاقىتىنا كەلەدi. تاعى دا ءا.مارعۇلان ەڭبەگiنە نازار اۋدارساق: "ارقانىڭ سالدارىنىڭ كەلiپ جەتكەن داۋرەنi حIح عاسىردىڭ سوڭى، ودان كەيiن ولار مۇلدە جويىلا باستادى. بۇل تەگiندە تۇرمىسپەن بايلانىستى iس بولۋ كەرەك. حIح عاسىردىڭ سوڭىندا بىلاي قاراي سالدار ەل اۋزىندا اڭىزعا اينالىپ، تەك ولاردىڭ ايتىپ كەتكەن اندەرi, كۇيلەرi, جىرلارى ساقتالىپ كەلەدi. سالداردى، سەرiنi ۇمىتپاعان كوبiنەسە قازاقتىڭ جاس ايەلدەرi. ادەمi كيiنiپ جۇرگەن جاس جiگiتتi ولار "سال", "سەرi" دەپ اتادى. سول ايتقان كەزدەن باستاپ سال ءومiرi بۇتiندەي ازعىندادى. حح عاسىردىڭ باسىندا ولار تىم ورەسكەل تۇرگە كوشتi. "سالمىن" دەپ ءوزiن-ءوزi اتاپ جۇرگەن كiسiلەردiڭ بويىندا جان كۇيiندە بۇرىنعى سالدىقتىڭ كوركەم ءتۇرi بولمادى. ول بiر قۇبىجىق ويىنعا، ورەسكەل iسكە اينالدى. "سالمىن" دەۋشiلەر جامان ەرتوقىمىن تەرiس ەرتتەپ، كيiمiن تەرiس كيiپ، ازىپ كەتتi. ونداي "سالدار" قاتارىندا ايتىلاتىن كiسiلەر توقىراۋىنان شىققان نۇرالىنىڭ سۇلەيمەنi, كەڭەسبايدىڭ وسپانبايى. "سال" بولامىز دەپ بۇلار بارلىق مالىن بوسقا قىرىپ، پiشiنiن قۇلاتىپ، ويىنا كەلگەنiن iستەدi," - دەيدi. بۇل سوناۋ ءۇش قياننان باستاۋ الىپ، وزiنشە ەرەكشە، قايتالانبايتىن مادەنيەت قالىپتاستىرعان سال-سەرiلiكتiڭ ءداۋiرiنiڭ سوڭى ەدi.
قورىتا ايتقاندا، تۇركi جۇرتىنا يسلام نۇرىن شاشقان قوجا احمەت ياساۋي بابامىز قالىپتاستىرىپ كەتكەن سوپىلىق جولدى مۇرا ەتiپ، تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى باتىرلىقتى تۋ ەتكەن جانكەشتi اتالارىمىزدىڭ ءۇش قيان دiني-باتىرلىق توبىن قۇرىپ، قازاق حاندىعىن قۇرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ، 16-17 عاسىردا ءومiر ءسۇرۋiن توقتاتىپ، قازاق مادەنيەتi مەن ادەبيەتiن دامىتۋعا، باي رۋحانياتىن ناسيحاتتاۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان جاڭا، ەرەكشە سال-سەرiلiكتiڭ مادەنيەتiن دۇنيەگە اكەلدi.

سايات بايمۇراتۇلى، تاريحشى
04.08.2011.

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=35&id=6458