(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە)

بالا كۇنىمىزدە 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىندەگى بوسقىندىقتى كورىپ، كوڭىلدەرى جۇدەگەن، ازاپ-توزاققا ورتەنىپ، وزەگىن وكىنىش وتى شارپىعان اتالالارىمىزدىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ وستىك. شىنى كەرەك، ول كەزدە اتالارىمىزدىڭ ايتقاندارى قيال-عاجايىپ ەرتەگىسى سياقتى سەزىلەتىن. ءالى

كۇنگە دەيىن وڭعارباي اقساقالدىڭ ايتقان ەستەلىگى ەسىمنەن كەتپەيدى.

ءبىر دە وڭعارباي اتام: «... تاڭ اتا اعايىندى ءۇش اكەدەن تارايتىن ۇلكەنى بار، كىشىسى بار، ەركەگى بار، ايەلى بار 17 ادام اتقا قوندىق. ۇلكەندەرى بالالاردى الدىنا وڭگەرىپ، ارتىنا مىنگەستىرىپ الىپ ءجۇردى. مەن ول كەزدە التى جاستاعى بالا ەدىم. قايدا جينالعانىمىزدى، قايدا باراتىنىمىزدى باسىندا تۇسىنگەن جوقپىز. تاۋ بوكتەرىندەگى مالشى اۋىلدىڭ مالى مەن ءيتى دە كوشى-قونعا ابدەن توسەلىپ العان. ادامدار اتقا مىنە باستاعان دا ورەدەگى قۇلىندار مەن ورىستەگى جىلقى مەن ءىرى قارا، قوتانداعى قويلار دا كوشكە دايىندالا باستادى. ءتۇن قاراڭعىلىعىن جامىلىپ، جولعا شىقتىق. بىزدەن ءبىر كۇن بۇرىن جول شالۋعا كەتكەن جىگىتتەر وزەن وتكەلدەرىنە، جول ايىرىقتارىنا، ساي اۋىزدارىنا بەلگى قويىپ وتىرىپتى. كوش سول بەلگى بويىنشا جىلجىپ وتىردى. ەكى كۇن سۋىت ءجۇرىپ، اينالاسى اشىق، ەكى بەتى قۇز جارتاستى تەرەڭ سايعا ىلىندىك.

– وسى سايدى ورلەپ، امان-ەسەن وزەننەن وتسەك ارعى بەتكە جەتەمىز، – دەپ اتام ءابدى جىگەرىمىزدى جانىپ قويادى.

ۇزاق جولعا شىداماي بالالار اتتان قۇلاي بەرگەن سوڭ ەكى كۇبىنى اتقا تەڭدەپ، ءبىزدى سوعان سالىپ قويعان. مەن شەشەم مارزيانىڭ اتىنا ارتىلعان كۇبى دە كەلە جاتىرمىن. سايعا ەندەي كىرىپ، اسۋعا جاقىنداعاندا جۇرتتىڭ كۇدىگى دە سەيىلە باستاپ ەدى. ءبىر كەزدە تارس ەتىپ اتىلعان مىلتىق داۋىسى ەستىلدى.

– قاپ، اكەڭنىڭ، اتىقاي قۇرتتىڭ ءبىزدى، – دەگەن اتامنىڭ زور داۋىسى تاۋدى جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى.

اتىقاي اشارشىلىق جىلدارى اتا-انا، تۋىس-تۋعانىنان ايىرىلىپ، جالعىز قالعاندا اتام اسىراپ باققان ۇل ەكەن. كوش قوزعالعان كۇنى ءىزىم-عايىم جوعالىپ كەتكەن.

كەزەڭدى يەلەپ العان اسكەريلەر جان-جاقتان اتقىلاپ، پلومەتتەر ساقىلداپ كەتتى. ارتقا قايتار جول جوق. سايدىڭ اۋزىن قارسى جاقتىڭ ادامدارى يەلەپ العانى بەلگىلى. نە بولسا دا، الدىعا قاراي ءجۇرۋ كەرەك. الدىمەن جىلقى مەن سيىردى شۇرقىراتىپ، كەزەڭگە قاراي ايدادى. ءار جەردە وق تيگەن مالدار تىپىرلاپ، جانىمەن الەك بولىپ جاتىر. ءبىر-ەكى تۋىسقانىمىز وققا ءۇشتى. جان ءۇشىن جانتالاس باستالىپ كەتتى. ءبىزدى كۇبىدەن شىعارىپ، سيىردىڭ قۇيرىعىنان ۇستاتىپ، شەشەلەرىمىز ارتىنىزدان يەتەرىپ ورلەپ كەلەمىز. ۇلكەندەر ەكىگە ءبولىنىپ، ءبىرى كوشتى قوزعاپ، ەندى بىرەۋلەرى ۇرى سوقپاقپەن كەزەڭگە قاراي تارتتى. اتىس قاراڭعى تۇسكەنشە جالعاستى. تەك كەزەڭنەن اتام ەكەۋىمىز عانا امان-ەسەن اسىپ تۇستىك. قالعان ون بەس ادام سول سايدا قىرىلىپ قالدى، – دەپ مۇلدە تۇسىنىكسىز اڭگىمەنى ايتقانى ءالى كۇنگە ەسىمدە.

ءبىز اتامنىڭ ايتقانىنا سەنبەيتىنبىز. بىراق، اتامنىڭ شىن ايتقانىن، ولاردى كىمدەردىڭ قىرىپ-جويىپ، قاندى قاساپ جاساعانىن تاعى دا سارعايعان پاراقتاردان تاپتىم.

«25 ماۋسىم جارلىعى» شىعا سالىسىمەن تۇركىستان ولكەسىنە اسكەري جاعداي ەنگىزىلدى. ايتا كەتەرلىگى، وسىعان دەيىن پاتشا وكىمەتى قازاق-قىرعىز جەرىنە قانشا اسكەر قويعانى تۋرالى كوپ ايتىلا بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە كوتەرىلىس كەزىندە كوتەرىلىسشىلەردى باسۋ ءۇشىن تاعى دا قانشا اسكەردىڭ ەنگىزىلگەنى دە جاسىرىن قالىپ وتىر.

جەتىسۋدى العاننان بەرى ورىستىڭ وكىمى كۇشكە تايانىپ، اسكەر، قامشى، اباقتىمەن ەل بيلەپ كەلە جاتقاندىعى ايتىلىپ كەلەدى. قالاي دا ورىس وكىمەتى جەتىسۋعا ورىس كەلتىرىپ، ونى «سەنىمسىز كوشپەلىگە» كۇزەتشى قىلدى. ولارعا جابدىق ۇلەستىردى. كازاك-ورىستىڭ ەركەك كىندىگىنە مىلتىق، جابدىق ۇلەستىرىلىپ جانە تۋىسىمەن جەر كەسىپ بەرىلدى. 1914 جىلعى نەمىسپەن سوعىس شىققاندا جەتىسۋ ورىستارىنا مىلتىق-قارۋ قايتا ۇلەستىرىلدى. وعىمەن بەردەڭكە بەرىلدى. بۇلارعا ءوزىن-ءوزى قورعاۋشى درۋجينا جاساۋعا ەرىك ەتىلدى.

بۇل تۋرالى ءىلياس جانسۇگىروۆ ماسكەۋ ارحيۆتەرىن اقتارىپ-تەڭكەرىپ، اقيقاتتى انىق جازىپ كەتىپتى. سونى وقىپ كورەلىك:

«...جەتىسۋدا كوتەرىلىس بولاتىنىنىڭ الدىندا قاپالدا، الماتىدا جانە جاركەنتتە ءبىر-ءبىر ساقتىق اسكەرىنىڭ درۋجيناسى. بۇلاردىڭ ارقايسىسىندا 885-تەن بەساتار بار ەدى. باقتىدا 221 مىلتىقپەن ءبىر روتا جانە اياگوزدە 55 مىلتىقپەن بەس قاراۋىلدىق كوماندا بار ەدى. لەپسىدە 90 مىلتىق، پىشپەكتە 194, قاراقولدا 75, نارىندا 75 مىلتىق بار ەدى جانە پىشپەكتىڭ جەرگىلىكتى كومانداسىندا 24, الماتىنىڭ جەرگىلىكتى كومانداسىندا 44 بەساتار بار ەدى. بۇدان باسقا الماتىداعى زەڭبىرەك قويماسىندا 101 مىلتىق بار ەدى. مۇنىڭ ۇستىندە جابدىقسىز اتتى زاپاستىڭ 3 ءبولىمى بولدى. مۇنىڭ ۇستىنە باقتىدا، جاركەنتتە، نارىندا كازاك-ورىستىڭ ءبىر-بىردەن پولكى، 100-دەن، 120-دان قىلىش بار ەدى. الماتىداعى كازاك-ورىس زاپاسىندا 264 قىلىش، باقتى، نارىن، الماتى مەن قاپالداعى درۋجينانىڭ ەكى-ەكىدەن پۋلەمەتى بولدى. وسى جوعارىدا كورسەتىلگەندەردەن الماتىنىڭ درۋجيناسىنىڭ 1-روتاسى اۋليەاتاعا، 20 كازاك-ورىس، 30 راتنيك باقتىدان شاۋەشەككە بارىپ تۇردى. ءسويتىپ وكىمەت قولىنداعى كۇشتىڭ ۇزىن سانى 3736 ادام ەدى. بىراق كازاك-ورىستىڭ اۋرۋلارىن ساناماعاندا، انىق سويىل سوعارى 500-دەن اسپايتىن. كوتەرىلىس تۋىنداپ، «وبلىس سوعىس حالىندا» دەپ جاريالانعاندا جەتىسۋ 17 ۋچاسكەگە ءبولىندى. ءاربىر ۋچاسكەنىڭ باسىندا ءبىر-ءبىر كومەندانت بەلگىلەندى. ولاردىڭ قولىندا بەلگىلى مولشەردە اسكەر كۇشى بولدى. اياكوزدە، باقتىدا، تالدىقورعاندا، اقسۋدا (پىشپەك), توقپاقتا، زاگورنىيدا (قىرعىز), قارقارادا، قىرعىزسايدا (جاركەنت), قاراقولدا، نارىندا جانە زايتسا پيكى مەن ۇزىناعاشتا ۋچاسكەلىك ناچالنيك پەن پريستاپتاردىڭ ارقايسىسىندا 15 اتتىدان سولداتى بولدى. بۇلار ەڭ كەرەكتى كۇش سانالدى. ويتكەنى، پريستاۆتار ءوزىنىڭ قارۋلى سولداتتارىمەن ءوز ۋچاسكەسىن نە جۇمىس بولسا دا تىنباي ارالاپ تۇردى. بۇل قازاق-قىرعىز كوڭىلىن باسۋعا ۇلكەن الماتىداعى گورنيزوندا،

الماتى ويازىندا ءتارتىپ ساقتاۋعا، قالا-قالانى قورعاۋعا قاتتى كىرىستى. پىشپەكتەگى گورنيزون تاراتىلمادى. وندا 100-دەي راتنيك اتقا مىنگىزىلدى جانە جازالاۋ وتريادىنىڭ بارلىعى دا اتتىدان بولدى».

كوتەرىلىس تۋىلعان سوڭ ءار ويازدىڭ اسكەر سانىن تاعى دا مولايتتى.

(لەپسىدە: اياگوزدە 40, باقتىدا 50, شۇباراعاشتا 50 اتتى راتنيكپەن باقتىدا كازاك-ورىس سوتياسى ء(جۇزى).

قاپالدا: اقسۋدا 15, قاپالدا 20, التىنەمەلدى 20 اتتى راتنيك.

جاركەنتتە: جاركەنت قالاسىندا كازاك-ورىستىڭ ءبىر ءجۇزى، قارقارادا 40 اتتى راتنيك پەن نارىندا كازاك-ورىس ءجۇزى.

الماتىدا: كازاك-ورىس ءجۇزى.

بۇلار العاشقى قويىلعان اسكەر كۇشى ەدى. مۇنىڭ كوبى كۇزەت جۇمىسىن اتقارادى».

«جەتىسۋداعى اسكەردىڭ ازدىعى جەتىسۋداعى كوتەرىلىسكە قوسىمشا بولدى. ويتكەنى اقىل كوزىندەگى قازاق-قىرعىز جەتىسۋداعى اسكەر ازايعاندىعىنان ورىس تۇقىمى ۇرىسقا كەتىپ ازايدى دەپ ويلادى. ورىس اكىمدەرى گەرمان-تۇرىكتى جەڭىپ، قيراتىپ جاتىرمىز دەپ داقپىرت سالسا دا، رەسەي كۇشىنىڭ مايداندا السىرەگەندىگىن كوپشىلىك كوڭىلى تۇسىنگەندەي بولدى. ورىستىڭ مىلتىق اتۋعا جارايتىنى ۇرىسقا كەتىپ بولدى. مۇنىڭ باسىنا ۇلكەن زاۋال تۋدى دەپ ەل كۇڭكىل قىلا باستادى. ەۋروپا سوعىس باستالعان سوڭ-اق جەتىسۋداعى كازاك-ورىستاردىڭ ەگىنىن ىلعي قازاق-قىرعىزدان لاۋشى الىپ ورعىزدىردى. پىشەنىن شاپتىردى، بوعىن قۇيدىردى. وسىدان قازاق-قىرعىز ورىس ءبىرجولا تاۋسىلدى دەگەندى ايتاتىن بولدى».

جەتىسۋداعى وكىمەت ادامدارى ەل تولقي باستاعاندا جامان ساستى. شەتتەن كەلەتىن اسكەر كومەگىن تىعىز مۇنداعى ورىستاردان ۇيىستىردى.

الماتىدا العاش كوتەرىلىس كورىنە باستاعاندا جاياۋدان 300 سولدات، اتتىدان 460-تاي سولدات جاسالدى. الماتى قويماسىنان 2 زەڭبىرەك الىندى جانە جاركەنت پەن قاپالدان ءبىر-ءبىر روتا الماتىعا جىبەرۋگە حابار قىلىندى. اۋليەاتاداعى 6 روتا اسكەر قايتا شاقىرىلدى (تامىزدىڭ 7-سىنەن №2658 تەلەگرامما). تامىزدىڭ 23-ىندەگى تەلەگرامامەن 2000 بەساتار جانە ورىستارعا بەردەڭكە جىبەرۋىن تاشكەننەن ءوتىندى.

«جەتىسۋداعى كوتەرىلىستى باسۋعا تاشكەنەن اسىعىس رەتتە اسكەرلەر شىقتى: 1)پودپولكلۆنيك گەيتسەتتىڭ وتريادى: مۇندا ەكى روتا، ەكى زەڭبىرەك، كازاك-ورىستىڭ ءبىر جۇزدىگى. 4 پۋلەمەت. ساپەرلار كومانداسى، تەلەفون، تەلەگراف جابدىعىمەن، بۇلار تامىزدىڭ 9-ىندا جۇرگىزىلدى. 2) پودپولكوۆنيك الاترتسەۆتىڭ وتريادى. مۇندا وقشىلاردىڭ 4 روتاسى، ءبىر زەڭبىرەك، ءبىر جۇزدىك كازاك-ورىس ساپەرلار كومانداسى، 160 شولعىنشى بار ەدى. بۇلار تامىزدىڭ 15-ىندە شىقتى. وسى ەكى وترياد ەكۋى دە پىشپەك، توقپاققا جۇرگىزىلدى. 3) كاپيتان بۋرنىيدىڭ وتريادى سكوبلەۆتەن ءاندىجان ارقىلى نارىنعا جۇرگىزىلدى. مۇندا وقشىلاردان 3 روتاسى، 4 پۋلەمەت، كازاك-ورىستىڭ جۇزدىگى، 80 اتتى شولعىنشى، ساپەرلەر كومانداسى، ەكى تاۋ زەڭبىرەگى بار. بۇلار تامىزدىڭ 17-ىندە شىقتى. 4) ورىنبور-سەمەي ارقىلى تەرمىزدەن ءسىبىردىڭ 240 درۋجيناسى 8 پۋلەمەت، 28 اتتى شولعىنشى جۇرگىزىلدى. 5) سامارقاننان 243 كىسى سامار درۋجيناسى،. 6) سكوبلەۆتەن 732 كىسى ساراتوۆ درۋجيناسى جانە 2 جۇزدىك كازاك-ورىس جەتىسۋعا جۇرگىزىلدى. 7) پىشپەكتىڭ وزىنەندە ەكى ەرىكتى اتتى درۋجينا جاسالدى. مۇنىڭ

ءبىرى 200 كىسىلىك ورىس تا، ەندى ءبىرى 100 كىسىلىك دۇڭگەن جانە 150 كىسىدەي تومەنگى شەندى مەن قىزمەتتەن بوساتىلعان ساركىدىر سولداتتار.

بۇدان باسقا بارلىق ويازدىڭ ناچالنيگىنە كازاك-ورىس، كرەستياننىڭ اتىسقا جارايتىنىنان ءوزىن قورعاۋ وتريادى جاسالۋعا بۇيرىق قىلىندى. تامىزدىڭ 13-ىندە قارقارا جايلاۋىندا وتريادقا كومەككە جاركەنتتەن كازاك-ورىس 3 پولكىنىڭ ءبىر جۇزدىگى جىبەرىلگەن. تامىزدىڭ 7-18-ىنە شەيىن جەتىسۋداعى تۇرعىن كازاك-ورىستان وترياد جاساۋ جۇمىسىنا تىعىز كىرىستى. بۇدان بارلىق وبلىستا 7 جۇزدىك (سوتيا) ۇيىمداستىرىلدى. مۇنىڭ 4-ەۋى الماتىدا، ۇشەۋى جاركەنت ويازىندا، قاپالدا جاسالدى. مۇنىڭ ءۇش-ءتورت جۇزدىگى توقپاق، سامسونوۆكا ماڭايىندا قىرعىنعا شىقتى. 1-جۇزدىك الماتىنى قورعادى. 5-6-7-جۇزدىكتەردى قاپالدا، جاركەنتتە جاسالىپ، قاپالدا-قىرعىزسايدا تۇردى.

شەكارالىق اۋدانداردىڭ تىنىشتىعىنىڭ ساقتالۋى رەسەي مەملەكەتى ءۇشىن دە، وندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاق رۋلارى ءۇشىن دە ماڭىزدى ماسەلە ەدى. «رەسەي يمپەرياسى قارقارا ءوڭىرىن شەكارالىق اۋدان رەتىندە ءار كەز ءجىتى باقىلاۋدا ۇستاعان. ويتكەنى، بۇل ءوڭىردىڭ حالقى يمپەريانىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنا نارازىلىق تانىتىپ، قارسىلىق كورسەتىپ جاتسا «كورشىلەس جاتقان قىتاي اۋماعىنا اۋا كوشىپ ءوتىپ كەتۋى مۇمكىن» دەگەن كۇدىگى باسىم بولعان.

ەلدىڭ جاپپاي ورە تۇرەگەلۋىنە، ارتى قارۋلى قاقتىعىسقا ۇلاسىپ، حالىقتىڭ بوسقىنشىلىققا ۇشىراۋىنا بيلىك تاراپىنان ىستەلگەن زورلىق، وكتەمدىك پەن جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردەگى بەلدەن باسقان زاڭسىزدىقتار مۇرىندىق بولدى. ورىس بيلىگىنىڭ قازاقتارمەن ارا-قاتىناسى تۋرالى مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ زاڭسىز ارەكەتتەر وياز باستىعىنىڭ كومەكشىسى حلىنوۆسكيدىڭ ۋاقىتشا قىزمەتكە الىنۋىنان باستالعانىن جازادى. سول تۇستا قازاقتاردا مەتركەنىڭ جوقتىعى دا ۇلكەن تۇسىنىسپەۋشىلىككە تىرەدى. جۇمسىشلار قاتارىن كوبەيتۋ ءۇشىن ستارشىندار جالعان مالىمەت توپتاۋدى ادەتكە اينالدىر الدى: «مىنە، ماعاۋ ءىلياس بالاسى، تالوۆكا قىسىمىنىڭ ءبىرىنشى ۋلىسىنىڭ قازاعى، جاسى 16 دا. تۋعاننان بەرى داپتەرىندە جازۋسىز. 1914 جىلعى سپيسكىدە ستارشىن 21-دە دەپ جازىپ قويعان، بيىل 23-دە بولادى. ستارشىنعا بۇنىڭ قالاي دەسە، بىلمەيمىن دەيدى» [«قازاق» گازەتى، №191].

ورىستىڭ اسكەري دەرەكتەرىندە قارقارا كوتەرىلىسىنە تامىز-قىركۇيەك ايلارىندا بەس مىڭنان استام ادام قاتىسقانى ايتىلادى. ال، سەيدالىم تانەكەەۆتىڭ ەسەبىندە قازاق جاساقتارىنىڭ سانى 20 مىڭنان اسادى («1916 قارقارا-البان كوتەرىلىسى». الماتى، 2002 جىل). وعان، قارقارا ايماعىن مەكەن ەتكەن كەدەي شارۋالار: قازاق، قىرعىز، ۇيعىر، وزبەك، تاتار، دۇنگەن سىندى ۇلت وكىلدەرى دە قوسىلىپ، ءبىر كىسىدەي پاتشا جەندەتتەرىنە قارسى شىعادى. بۇل دەرەك كوپ جاعدايدا جاسىرىن قالىپ كەلەدى.

ءبىر قىزىعى، ارحيۆ قۇجاتتارىنداعى پروتوكولداردىڭ بارىندە ورىس شىعىنى تۋرالى عانا جازىلعان اقپاراتتاردى كەزدەستىرۋگە بولادى. ونىڭ ۇزىن ىرعاسى بىلاي:

«وكىمەت تاراپىنان جوعارعى ناۋقان جۇرگىزىلىپ قىستاي ەسەپ الۋمەن بولدى. ەسەپكە قاتىسقاندار وتە قيىنشىلىق كوردى. پوشتا اتتارى تالانعان. ستانتسيالار تالانعان. تەلەگرافتار ۇزىلگەن. قاتىناس اۋىر. سونداي قيىنشىلىقتار ورىس اراسىنداعى ەسەپ الۋ جۇمىسى 1917 جىلدىڭ كوكەك ايىنا دەيىن سوزاقتادى. سوندا شىعىندالدىم دەپ بەرىلگەن ارىزدار 9992, ونى

اقشاعا شاققانداعى شىعىن مولشەرى 13315038, جالپى سوماعا شاققانداعى پايىزى 9,9 پايىز. بارلىق وبلىستا ورتەنگەن، بۇلىنگەن، ۇرىككەن ەلدىڭ تاستاپ كەتكەن قىستاۋلارىنىڭ بارلىعىن ساناق مەكەمەسى:18453 قورا دەيدى. ونىڭ باعاسى. 34948825 سوم دەپ ەسەپتەيدى. سول جالپى بۇلىنگەن ءۇيدىڭ 1712-ءى كازاك-ورىس كرەستياندارىنىڭ تۇرعىن ۇيلەرى. مۇنىڭ شاعىلعان باعاسى 20739385 سوم. بۇل جالپى بۇلىنگەن ءۇيدىڭ شاعىلعان سوماسىنىڭ 6,06 پروتسەنتى. وسى ساناقتارعا قاراعاندا شاشىلعان ورىس مالى ءتورت وياز دۋانىنداعى جالپى ورىس مالىنىڭ 87,1 پروتسەنتىن، بارلىق وبلىستاعى جالپى ورىس مالىنىڭ 33 پروتسەنتىن، بارلىق قازاق-قىرعىزبەن قوسقاندا جالپى مال سانىنىڭ 45 پروتسەنتىن الادى. ورىستاردان جوعالعان، بۇلىنگەن اۋىل شارۋا جابدىعى جالپى اقشاعا شاققاندا 1224848 سوم 97 تيىن بولدى دەيدى ساناق.

ورىستان اسىرەسە بۇلىنگەن ەگىن بولدى. ويتكەنى كوتەرىلىس ۋاعىندا دالاداعى ەگىندى ورىستار قورعاي المادى. جاۋىققان قازاق-قىرعىز مالىن جاۋىپ جىبەردى. كەي جەردە ورتەپ تە كەتتى. اسىرەسە، جەتىسۋ ورىستارى 5-تەپ، 10-نان مالاي ۇستاپ، ەگىندى سالاتىن ەدى. كوتەرىلىس ۇشىققاندا ەل تولقىسىمەن ورىستا مالاي قالماي، قاشىپ كەتتى. ورىس ەگىندەرى ەگىس دالادا قالدى. الۋعا مۇرشاسى كەلمەدى. مەزگىلىمەن ورىستار استىعىن دا الا المادى. كوپ استىق الىنباي، قار استىندا قالدى. جالپى بۇلىنگەن ەگىستىك 55722 دەسە. مۇنىڭ سوماسى مولشەرمەن 6069532 سومداي بولادى. ورىستاردىڭ ءۇي-مۇلىكتەرىنىڭ شاشىلعان ەسەبىن 5812213 سوم» ء(ىلياس جانسۇگىروۆ).

وكىنىشكە وراي، قىرىلعان قازاق-قىرعىزدىڭ سانى مەن قولدى بولعان دۇنيە مۇلكى، تاپتالعان نامىسى وسى كۇنگە دەيىن جوقتالعان جوق. بۇل جەردەدە دالادا قاراۋسىز قالعان قازاق-قىرعىزدىڭ مالى ەسەپكە الىنباعان. كوتەرىلىس كەزىندە شاعىلعان بۇلىنگەن ۇيلەردىڭ 6,06 پايىزى عانا ورىس-كازاككا نەمەسە مۇجىقتارعا تيەسىلى. ال 93 پايىز بۇلىنگەن قازاق-قارعىزدىڭ ۇيلەرى جايلى اقپارات جوق. كوتەرىلىس جاساعان قازاق-قىرعىزدان قىرىلعان كىسىسىنىڭ ەسەبى الىنباعان دا، جەتىسۋداعى ورىستىڭ جوعالعان قاز-تاۋىعىنىڭ دا ەسەبى قالماي تۇگەندەلگەن. بىراق، «ات اۋناعان جەردە تۇك قالادى» دەگەندەي، سول بۇلىنشىلىكتە قور بولعان قازاق-قىرعىزدىڭ مارالدىق جانە ماتەريالدىق شىعىنى باسپاسوزدەردە تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلىپ قالدى.

«قازاق» گازەتىندە 1916 جىلى قازاننىڭ 16-سى تۇركىستان ايماعىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى گەنەرال-اديۋتانت ا.ن. كروپاتكيننىڭ توبە-اعالىعىمەن اشىلعان ءماجىلىس تۋرالى جازىلادى.

جيىندا گەنەرال-گۋبەرناتور: «قازاق-قىرعىزدان تەكەس بويى سياقتى جەرلەردىڭ بارلىعى الىنۋى كەرەك. كوتەرىلگەن قازاق-قىرعىز 1000-نان اسا ءۇيدى ورتەپ، 2000-داي ورىستى ءولتىرىپ كەتتى. سول سەبەپتى وسى جەرلەردى تۇگەلىمەن قازاق-قىرعىزدان تارتىپ الىپ، ورىستى وتىرعىزۋعا ءجونى كەپ تۇرعان نارسە. بىراق مەملەكەت مۇلكىن باسقارۋشى تاراپىنان الۋعا كورسەتىلگەن جەردىڭ كارتاداعى شەكارالاردىڭ جەتپەگەن جەرى كوپ. قازاق-قىرعىزدان ادەت-عۇرىپ، سالت جاعىنان عانا بولەكتەلمەي، جەر جونىنەن ىرگەسى اۋلاق جاتقان تۇتاس ورىس جەرىن جاساۋعا تالپىنۋ كەرەك»، - دەپ تاپسىرما بەرگەن. سونداي-اق، «ىستىقكولدىڭ وڭ تۇستىك جانە سول تۇستىك جاعىنداعى شەكارا تاۋدىڭ باسى، جاركەنت ويازىنداعى تەنتەك البان قازاقتارىنىڭ باۋىرىنداعى تەكەس بويى تۇتاسىمەن، شالكودە جالپاعىمەن، قارقارا جايلاۋى تەگىس الىنسىن. پىشپەك

ويازىنداعى كەبەن بويى، شۋ بويىنىڭ بىرقاتار جەرى قىرعىزدان الىنىپ، ورىسقا بەرىلسىن» دەپ ۇسىنىس قىلدى.

وسىنداي ۇسىنىستىڭ سالدارىنان:

1. بارلىق پىشبەك، جاركەنت، قاراقول ويازىنان 37355 قازاق-قىرعىز شارۋاسى ء(تۇتىنى) 2510361 دەسە جەردەن اجىراپ قونىس اۋدارىلۋعا ۇيعارىلدى.

ءىى. تەنتەك قازاق-قىرعىزدان تارتىپ الىنعان جەرگە ورىس وتىرعىزۋ تۇراسىندا ءماجىلىس ىستىقكولدىڭ ەكى جاعىنا 5 كازاك-ورىس قالاسىن (ستانتسيا) ورناتۋدى ماقۇل كوردى. قالا سالىناتىن جەرلەر: 1. ورىكتىدە، 2. قۇرىمدا، 3. بۇرىنعى دۇنگەن قالاسى ءمارىننىڭ ورنىندا، 4. بۇرىنعى ورىس قالاسى گوگولەۆكا جانىندا، 5. ولاقولدا.

ءسويتىپ ءماجىلىس الۋعا لايىقتى تاپقان ىستىقكول بويىنان، تەكەس، شالكودە، قارقارالى قوسا بۇرىنعى ستولپين قالاسىنا شەيىن كىلەڭ ورىس وتىرعىزىلعان ايرىقشا قاراقول ويازى جاسالسىن. ول ويازدا 2 پريستاۆ ۋچاسكەسى بولسىن: ءبىرى بۇرىنعى ستولپين قالاسىنا، كازاك-ورىستىڭ وحوتنيچي دەگەن قالاسىنا ورنىعاتىن بولسىن. ەگەر ستولپين قالاسىندا پريستاپ تۇراتىن بولسا، قىرعىزدىڭ تەپكىنىنەن كەتىپ قالعان قالانىڭ بۇرىنعى تۇرعىن ورىستارى قايتا وتىرعىزىلسىن. وندا ۋدايى اسكەر قاراۋىلى قويىلسىن.

ءىىى. قاراقول ويازىنان، پىشبەك ويازىنىنىڭ بىرقاتار كوتەرىلگەن اتەكە، سارباعىشتان باسقا بولىستارىن نارىن ايماعىنا ورنالاستىرۋ كەرەك» («ەڭبەكشى قازاق»، 145)...

سول جيىندا تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى كروپاتكين بىلاي دەپ ءسوز باستاعانى بار: «قاسقىرلاردىڭ باستىقتارىن ۇستاۋ وتە كەرەكتى، قالعان قويدىڭ كوپشىلىگىن كۇناسىن كەشسە دە بولادى...» [«قازاق»، №196].

«16-جىلدىڭ كوتەرىلىسى كەزىندە بالقاشتاعى بالىقشى ورىستى سيىرى ۇرلانعان. ورىس سول ماڭدا جاساقپەن تۇرعان شتابسكاپيتان پولتوراتسكيگە ارىز قىلدى. پولتوراتسكي سول جەردەگى قازاقتاردىڭ ادامدارىن جيناپ الىپ «تولە، تولەمەسەڭدەر ءىس ناسىرعا شابادى» دەپ اقىردى. ونداعى جينالعان قازاقتار: سادىق قاسىمبەكۇلى، قامابەك اقشوراۇلى، كولباي يمانبەكۇلى، قاسىمبەك باقتيارۇلى سويلەسىپ، قورىققاننان 1300 تەڭگە ەلدەن جيناپ بەردى. بۇل ارتىنان قارقارالى ويازىنداعى مۇقتى بولىسىنىڭ ۇرىلارى اراپ، وسپانباي، قالقامان دەگەن ۇرىلاردان شىقتى. ورىس ونى قۋعان جوق. قازاق قۋىپ ۇرىدان دا، ورىستان دا ەش نارسە وندىرە المادى»[«قازاق»، №212].

«قازاق» گازەتىنىڭ كەلەسى ءبىر نومەرىندە يۋانوۆ دەگەن اڭشى قالادان قىرعا بارا جاتقاندا كورشىلەرى قايدا بارا جاتقانىن سۇرايدى. سوندا ول «ەكى اياقتى اڭ اتۋعا بارا جاتىرمىن» دەگەن اشىنىشتى جاۋاپتى، قۋانا ايتادى. قازاق-قىرعىزدىڭ كورگەن ازابا بۇدان دا اۋىر ەدى.

«كوتەرىلىس باستالعاننان كەيىن توقپاق پەن قوشقاردىڭ اراسىنداعى تاۋعا 50 ۇيدەي قىرعىز تىعىلىپ قالعان ەكەن. بۇلار ىلعي مالدى اۋىلدار ەكەن. قىركۇيەكتە بۇعان 12 ورىس شىعادى. ءبارى قارۋلى بولادى. قىرعىزدارعا ورىستار ءدۇر ساۋرانبايۇلىنان سالەم ايتادى. ولاردى ۇرىكپەي، قورىقپاي ءوز مەكەندەرىنە قايتۋعا وتىنەدى. ورىس تا بۇل قۋانىش ءۇشىن «ءسۇيىنشى» سۇراعان. وسى ەل بۇعان يلانىپ، «ورتا كوپىر» دەگەن جەردەگى قوسىنا كەلەدى. ورىستار ەركەكتى تىرىدەي ءبىر جاققا ايدايدى دا، ءدوڭ استىندا قىرىپ سالادى. ايەلدەرىن تاڭداپ، التاۋىن الىپ، قارابۇلاققا اكەلىپ قاتىن قىلادى. قالعان جاننىڭ ءبارىن قىرىپ تاستايدى [قازاق»، №235].

ال جەتىسۋ وبلىسىنداعى بوسقىن قىرعىز - قازاقتاردىڭ اۋىر جاعدايلارىن ايتىپ، «قازاق» رەداكتسياسىنا «بوسقىن قىرعىز - قازاقتار" اتتى ماقالا جازىپ، جاردەم cۇpaعان ماتەريالدى وقىساڭ توبە شاشىڭ تىك تۇرادى.

"قاشقارلىق سارت، دۇنگەن، قىتاي جىگىتتەرىنىڭ قولىنان بوسقىن قىرعىز قازاقتىڭ قىز، قاتىندارى الىنىپ جاتىر. بۇل بيشارالاردى جوعارعى حايۋاندار قاتىندانىپ، بip قولدان بip قولعا مال ەسەبىندە ساتىپ، ساۋدا-ساتتىققا اينالدىرعان. 50 سومعا، 70 - 80 سومعا، ەڭ قىمباتى 100 سومعا ساتىلعان قىز، قاتىندار كوپ. بۇلاردىڭ بip سىپىراسىن اشتان ءولىپ بارا جاتقان سوڭ قىرعىز - قازاقتىڭ وزدەرى دە ساتىپتى. جوعارعى "ساۋداگەرلەر" ءبىز اداسىپ جۇرگەندە تاۋىپ الدىق، اكەلەرىنەن ساتىپ الدىق دەپ جاۋاپ بەرەدى. قازاق - قىرعىز قىزدارىن بip - eكi اي قاتىندانىپ، بەس - ون سوم پايداسىنا ەكىنشى - ءۇشىنشى كىسىگە ساتىپ جىبەرگەندەر دە كوپ.

بۇل وقيعالاردى كورمەگەن كىسىگە ءباpi وتىرىك سياقتى، كوزى كورگەن، پەندە بولعان ادامنىڭ بۇعان ءدان شىعار ەمەس. قازاق-قىرعىزدىڭ بالاسى XX عاسىردا وسىنداي قۇلدىققا، قورلىققا ۇشىرار، مال ورنىنا ساتىلار دەپ كىم ويلاعان ..." - دەيدى ءتىلشى.

«قازاقتىڭ» 248-ءشى نومىرىندە بوسقىن قازاق-قىرعىز 164 مىڭ، قىرىلعانى 83 مىڭ، قايتپاي قالعانى 12 مىڭ دەپ كورسەتىلىپ ەلى.

بۇل تومەنگى كورسەتىلگەن ەسەپ ەدى.

*ەسەرتك: بۇل جەردە تورعاي، ىرعىز، سەمەي، لەپسى كوتەرىلىستەرىندەگى قاشقان، قىرىلعان ادامداردىڭ ساناعى جۇرگىزىلمەگەن.

جوعارىداعى ەسەپ بويىنشا قاشقانى 43 ۇلىس،759 ءتۇتىن بولادى. ونىڭ قاشقانى 250 ءتۇتىن، قىرىلعانى 95 مىڭ بولادى. بۇل ەسەپكە قاراعاندا بوسقانداردىڭ جارتىدان استامى قىرىلعان بولادى.

1)پىشپەك ۋەزىنەن ءشومىش رۋىنىڭ قازاعى. بۇلار سارباعىش، اتەكە قىرعىزدارىمەن بىرگە قاشقاندار. سولارمەن بىرگە قاشىپ شاپقىنشىلىق وقيعاسىنا ءۇشىراپ، روسسيا جاعىنان كەلگەن ەكى وتريات وق استىنا الىپ، سونان سوڭ تاۋسامالىنا (اۋليە اتا ۋەزانە) نويابر ايىندا جەتكەن. مالدان جۇرداي ايىرىلىپ، بالا-شاعاسىنىڭ تەڭ جارىمى قىرىلعان.

2) توقپاق پەن پىشبەك ۋەزىندەگى قىرعازدار ءھام تاۋ ۋشاسكە قارايتىن 10 ۇلىس قىرعىز. بۇلاردىڭ ءبارى قاشىپ، جارىم-جارتىسى باراتىن جەرىنە جەتپەي قايتا قاتقان.ءبىر جىل فەرعانانىڭ كۇنشىڭىس جاعىندا وتىرىپ، قىستاي كوكتەمگە دەيىن قايتا تىلەنىپ، جەرىنە كەلدى. بۇلاردىڭ اراسىندا بيىل كوكتەمدە ەگىن سالعاندار دا بار. وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا بۇلار امان دەرلىك.

3)اقسۋ ۋشاسكەسىندە اۆگۋست ايىندا ءبىر كۇندە 600-700 قىرعىز قىرىلعان 4) پريجنۆال ۋەزىنەن مارينكا پوسەلكەسىندەگى بۇرىنعى دۇنگەن ءھام

بولەك ۇلىس (شامامەن 500 شامالى ءتۇتىن) سارت، قالماق دەگەن ەل. بۇلار ۇلكەن قيىنشىلىققا ءتۇسىپ، قىرىلعان. بۇل كۇندە قىتاي جەرىندە وتىر.

5) نارىن ۋشاسكەسىندەگى 5 ۇلىس قىرعىز. بۇلاردىڭ اراسىنان 400-500 ءتۇتىن قاشقان. كوبىسى جازعىتۇرىن كەلىپ، كوپ ەلدىڭ اراسىنا تاراپ، كىرىپ كەتتى.

6) الماتى ۋەزىنەن. بوتباي، كۇن باتىس كاستەك ءوام باسقا ەلدەردەن 50, 80 ۇيدەن قاشقان. كوبى قايتىپ كەلدى.

7) لەپسى ۋەزىنەن. قاراقول، ابىل ءھام وزگە ەلدەردەن بىرەن ساران قاشقاندار. بۇلار مالدارىن تاۋىسىپ، ءبىرسىپىرا قيىنشىلىق كورىپ كەلدى. بىراق باستارى امان دەسەدى.

جاركەنت ۋەزىنە قاراعان مەركە، تورايعىر، بايىنقول، يۆانوۆ ءھام ادىلبەك بولىستارىنىڭ باس ادامدارى «قازاق» گازەتىنە مىناداي حات جازادى:

"جاركەنت ۋەزىنە قاراعان 14 بولىس ەلدىڭ كوبى قىتاي جەرىنە بوسىپ باردىق. مال-مۇلىكتەرىمىزدى قىتاي-قالماق تالاپ الدى. ءبىز قىتايدى ەل دەپ بارساق، قىتايدان دالاداعى اڭ مەن حايۋان ارتىق ەكەن. بوستاندىق بولعاننان كەيىن تipi قالعانىمىز ەلگە قاراي شۇبىردىق. جولدا قانشامىز قىرعىن تاپتىق. ۇل اتادان، قىز انادان ايىرىلدى. باسىمىزعا قيامەت كۇنى تۋدى. مىسال، مەركە بولىسىندا 1169 ءۇي بار ەدى، سونىڭ وسى كۇنى 310 ءۇي عانا قالدى. وزگەسىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيمىز، ارينە، قىرىلدى عوي. ەل بولعان سوڭ، ارامىزدا شالقىعان، مىڭدى ايداعان بايلارىمىز دا كوپ ەدى، ەڭ كەدەي دەگەن ءۇيدىڭ كۇن كورگىشتىگى بار ەدى. بۇل كۇندە ءبارىمىز دەرلىك، بەس - ون اعاشتىڭ باسىن قۇراپ، قارا قۇرىم كيىزدەن جاۋىپ لاشىق قىلىپ وتىرمىز. قۇداي باسىمىزعا مۇنداي پالە مەنەن قوسا ازاپ سالدى، قاشان ەل - جۇرت بولامىز! مىنە، ىزعارلى قىس تايانىپ قالدى.

ەندى قايتەمىز؟! قىرىلامىز دا! وسى ۋاقىتتا دۇنيە جۇزىندە بىزدەي قور بولعان ەل جوق شىعار» [قازاق». № 248].

جوعارعى اقپاراتتان قازاق-قىرعىزدان قانشالىق جەر الىنباقشى بولعانى، قاي جەرگە قانداي حالىق وتىرعىزىلماق بولعانى ايتىلعان. بۇل قادامعا وكىمەت سول جىلى كۇزدەن باستاپ-اق كىرىستى. وسىنداي ۇلتارالىق دەڭگەيدەگى قاقتىعىس ورىن العان جىلدارى كەڭ بايتاق جەردەگى جەرگىلىكتى قازاقتار مەن ورىس شارۋالارىنىڭ اراسى قاتتى شيەلەنىستى. پەرەسەلەندەر مەن قىرعىز-قازاقتار ءبىر-بىرىمەن ادام ايتقىسىز دەڭگەيدە جاۋلاستى. «قازاق» گازەتىنەن ونىڭ سان ءتۇرىن كەزدەستىرۋگە بولادى.

«ەندى بىلتىرعى بولعان بۇلىنشىلىكتە حالىقتىڭ وزىنە كەلتىرگەن جەرىنىڭ شاماسىن كورسەتەيىك:

1) قاشقان ءتۇتىن شاماسى 40 مىڭ. مالدىڭ ءبارىن اتقا باعالاعاندا – جاركەنت ۋەزىندە ءۇي باسىنا 21 ات ەكەن. پەرجيۆال، اسىرەسە نارىن ونان باي بولماسا، كەدەي ەمەس ەدى. ءۇي باسىنا 20 ات دەپ ەسەپ قىلساق، ات باعاسىن 10 سومنان سالساق (بۇل از سالعان), ءبىر ءۇيدىڭ مالى 1000 سوم – ءبارى (1000ح40000) 40 ميلليون.

2) مالدان باسقا شارۋاشىلىعى – ءۇي جاي، ەگىن، تاعى وزگەلدەرى (جەتىسۋ قازاق-قىرعىزدىڭ پۋد جيىنى) 24% جارىم ءھام مالى 73%. مۇنداي بولعاندا مۇنىسى 13 ميلليون 500 مىڭ.

3) وزگە روسسيادا قالعان قىتايعا جەتپەي قايتقاندارى 5 مىڭداي، 500 سومنان ساناعاندا 2 ميلليون 500 مىڭ. بارلىعى 56 ميلليون. كريستيانداردىڭ كورسەتكەن زيانى 32 ميلليون، ازايتقاندا 30 ميلليون.

بۇزىلعان كوپىرلەر، جولدار ءھام بۇل تۋرالى شىققان شىعىمدار 4 ميلليون – سوندا بارلىعى 90 ميلليون بولادى. 90 ميلليون بۇلىنشىلىك زيانى كوپ بولماسا، از ەمەس. قازاق-قىرعىز سانى 50 ميلليون. 5 ادامنان كەلگەندە 1 ميلليون ادام شىعادى. سوندا جىلدىق شىعىنى 15 سومنان بولعاندا 15 ميلليون. [«قازاق»، №255].

جوعارىداعى كوتەرىلىس كەزىندەگى ورىس شىعىن مەن قازاق-قارعىز شىعىنىڭ سالىستىرىپ كورسەڭىز قايسىسىنىڭ كوپ زارداپ شەككەنىن انىق اڭعاراسىز. ونى قويشى وسىنداي كۇيزەلگەن ەلدى ودان ارمان اشىندىرىپ، جايلاۋ-قىستاۋىن تارتىپ الىپ، جەر اۋدارۋ، قونىسىنان بەزدىرىپ، نامىسىن اياق-استى ەتۋدەن وتكەن ازاپ جوق شىعار. ونىڭ ۇستىنە قازاق-قىرعىز بالاسى ءوزىنىڭ قانشاما جاقسى-جايساڭدارىنان ايىرىلدى. ەل-جۇرتىن باستاپ، ەركىندىككە ۇمتىلعان قانشاما كوتەرىلىس كوسەمدەرى جاستاي ءولىم قۇشتى. بۇل تۋرالى قازىرگى زەرتتەۋشىلەر ءار ءتۇرلى ەسىمدەردى ايتىپ ءجۇر. بىراق كوتەرىلىس كوسەمدەرىنىڭ كىم بولعانىن «قازاق» گازەتى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن بىلاي جازادى.

25-ءشى يۋن جارلىعىنا قۇربان بولعان قىرعىز حالقىنىڭ باسشى ازاماتتارى

ءبىزدىڭ قىرعىزدا وقىعان ازاماتتار ءھام جۇرتقا قىزمەت ەتەرلىك باسشى ازاماتتار ساناۋلى ەدى. سول ساناۋلى ازاماتتارىمىزدىڭ كوبى بىلتىرعى 25-ءشى يۋن جارلىعىنا قۇربان بولدى. بىلتىردان بەرى قايعى باسىپ، قان جۇتىپ، قىرعىن كورگەن قىرعىزدىڭ حالى التى الاشقا ءمالىم بولدى. ەندىگى ءتىرى قالعاندارى كۇن كورۋ، جۇرت بولۋ ءۇشىن قامقور باسشىلارعا زار بولىپ تۇرعان زاماندا وزىمىزدەن شىققان اياۋلى ازاماتتاردى جوقتاپ، تىم بولماسا، قولىمىزدان توپىراق سالا الماي ارماندا قالعان باۋىرلارىمىزعا باعىشتاپ، ءبىر-ەكى اۋىز ەسكەرتكىش ءسوز ايتۋدى بورىش سانادىم.

مۇعالىم عىشمان قوشايۇلى – بۇل جىگىت جاسىندا قىرعىز اراسىندا، ونان كەيىن پەرجيۆال شارىندە وقىپ، اقىرىندا تۇركياعا كەتىپ، دارىلمۇعالىم ءبىتىرىپ، قايتىپ كەلدى. عيمان تۇركيادان سوعىس الدىندا عانا قايتىپ، ەلىندە زور مەكتەپ اشىپ، جۇزدەپ بالا وقىتۋعا ءھام قاراڭعى قىرعىزدى اعارتۋعا كىرىسىپ ەدى. وتكەن جىلعى قايعىلى وقيعادا سىرت دەگەن جەردە ورىس اسكەرى تىرىدەي ۇستاپ اكەتتى. سونان كەيىن تۇك دەرەك جوق. مۇنىڭ ولتىرىلگەن جەرىندە كورۋشىلەر بولعان

باسشىدان جۇتاپ وتىرعان ەلگە عىشمان سەكىلدى جىگىتتىڭ ءولىمى وڭاي بولعان جوق.

قاسىمالى قاجى مامبەتۇلى – پرجيۆال ۋەزى، نارىن ۋشاسكەسىندە شاتەن ەلى اتاقتى جۇرت يەسى سىپالارىمىزدان قاسىمالى قاجى دارعا تارتىلىپ ءولتىرىلدى. مارحۇمنىڭ وزىمەن بىرگە ءبىر ۇلى دا دارعا اسىلدى. مارحۇم ۇلت قىزمەتىنەن ايانبايتىن ادام ەدى. قاجىعا بارىپ قايتقاننان كەيىن جاقسى مەكتەپ سالدىرىپ، حالىقتىڭ كوزىن اشۋعا كىرىسىپ ەدى. ءتۇرلى توپتاردا حالىققا پايدالى ۇگىتتەر سويلەيتىن، جۇرت ءتىلىن الاتىن اياۋلى ادام ەدى.

اسحات قاناعاتۇلى – مارحۇم اسحات پىشپەك ۋەزىنىڭ جىگىتى، مۇنى پەرجيۆال ۋەزى، الاقول ەلىنىڭ جەرىندە ۇستاپ الىپ، دارعا اسىپ ءولتىردى. جازىقسىز ولگەن جاس ۇلان اسحات مارحۇم اۋەلى قىرعىز ىشىندە وقىپ، سوڭىنان ۋفاداعى مەدرەسە عاليانى ءبىتىرىپ شىعىپ، ۇلت قىزمەتىنە كىرىستى. اتاسى

قاناعات قاجىنىڭ سالدىرعان مەدرەسەسىندە توتە جولمەن وقىتىپ، عىلىمعا سۋساعان قىرعىز بالالارىنىڭ كوزىن اشىپ ءجۇر ەدى.

مارحۇمنىڭ سۇيەگىن ءوز جەرىنە اپارىپ قويۋعا ورىس رۇحسات بەرمەدى. بوستاندىق بولعان سوڭ دا جۇرەگى شايىلىپ قالعان سورلىلار، وزدىگىنەن الىپ كەتۋدەن قورقىپ، شكاپسكىدەن رحۇسات سۇراعاندا، جاقىنى سۇراماسا بولمايدى دەپ، تاعى توقتاتىپ قويدى. تۇنەۋ كۇنى الماتى پروكۋرورىنان مەن ءوزىم سۇراپ ەدىم، ۋاقىتىندا يلان قىلامىن دەپ اشىق جاۋاپ بەرمەدى. مىنە، ءبىزدىڭ جەردەگى بوستاندىق.

قاناعات قاجى بوكەيۇلى – بۇل كىسى ماشمۇر وقيعانىڭ باسىندا تۇرىپ ۇكىمەتكە قارسى ءىس ىستەۋشىنىڭ ءبىرى قاناعات قاجى. الماتى اباقتىسىندا جاتىپ بوستاندىقتان از كۇن بۇرىن قازا تاپتى. ۇزىن قۇلاق ۋ بەرىپ ءولتىرىپتى دەيدى.

انداس شالۇلى – نۇرمامەت ەلىنىڭ قىرعىزى. يۋل ايىندا توقپاق ورىستارى ۇستاپ، باسىن كەندىر ارقانمەن بايلاپ، بۋىندىرىپ ولتىرگەن. ەكى كوزى شاراسىنان شىعىپ، اعىپ تۇسكەن. كورگەن ادام بۇل حايۋاندىققا شىدارلىق بولماعان.

اسىلبەك ابىكەنۇلى – بارسوڭعىر ەلىنىڭ ازاماتى. 11-ءشى نويابردە سالماۋىر دەگەن بالاسىمەن بارلىعى 25 ادام ءولتىرىلدى.

عابدىلكەرىم مايلىبايۇلى – كۇنباتىس قاشتەك ەلىنىڭ ازاماتى. جاس جىگىت جۇرتقا توقتاۋ ايتامىن دەپ جۇرگەندە ناقاقتان اتىلىپ ءولتىرىلدى.

ءالىش دۇيسەنۇلى – ۇلتشىل، پىكىرلى جىگىت ەدى. ءوزى گازەت وقىپ ءھام حالىق اراسىنان پايدالى پىكىر تاراتۋشى ەدى. اتىپ ءولتىرىلدى.

قالعۇل سۋباتايۇلى – الماتى ۋەزى، شامالعان ەلىنىڭ ازاماتى، دارعا اسىلدى.

ۇزاق ساۋىرىقۇلى – جاڭجال ۋاقىتىندا قارقارادان ۇستالىپ، پەرجيۆالعا كەلىپ تۇرمەگە سالىنىپ، سوندا جاتقاندا ءولتىرىلدى.

جاڭاباي – قوڭىربورىك ەلىنىڭ ازاماتى، پەرجيۆال اباقتىسىندا ۇزاقپەن بىرگە جاتىپ ءولدى. مارحۇم جۇرتقا ونەر-ءبىلىم جايىلۋىنا ەڭبەك ەتىپۇگىت ايتۋشى ازامات ەدى.

جاۋىز ۇكىمەتتىڭ قاندى جارلىعىنان قۇربان بولعان باۋىرلارىم، توپىراقتارىڭ جەڭىل، جايلارىڭ جانات بولسىن! ارتتارىڭدا جەتىم قالعان سورلى قىرعىزعا مەيىرىمى جاساعان راحىم ايلاسىن! كورگەن پالەمىزدىڭ الدى-ارتى وسى بولسىن. قازاق، قىرعىز بالاسىنا عۇمىرلى ابىروي، بىرلىك-بەرەكە بەرسىن.

يشەنعالي ارابايۇلى.

«قازاق» گەزەتى، №259, 12 يانۆار، 1917 جىل. 4-بەت.

قىسقاسى، سول تۇستاعى قازاق ءباسپاسوزى ەكى جاقتى كوزقاراس ۇستاندى. بىرىنشىدەن، پاتشا وكىمەتىنىڭ بۇراناتانا ەلگە جاساعان زورلىق-زومبىلىعىن جازۋمەن قاتار، قۇعىن-سۇرگىن كورگەن قازىقپەن قاتار وزگە دە تۋىسقان ۇلتتاردىڭ ەلدىڭ ماتەريالدىق جانە مۋرالدىق تۇرعىداعى اششى ازابىن دا تاڭبالاپ كەتتى. دەمەك، قازاق باسپسوزدەرى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىن باسقاشا قىرىنان تانۋعا مۇمكىندىك بەردى.

جالعاسى بار...

قاجەت انداس

Abai.kz