«يسكوننايا ەۆروپەيسكايا – فاۋستوۆسكايا كۋلتۋرا
ۆ كونتسە XIX ۆەكا پەرەستالو سلەدوۆات سۆويم پرينتسيپام.
ەتا تەندەنتسيا وچەن ترەۆوجنا دليا
ەۆروپى كاك دليا تسيۆيليزاتسي»

و.شپەنگلەر، «زاكات ەۆروپى»، 1918 جىل.

اتالمىش ەپيگرافقا قاراپ ءسىز وسى ماقالانى فيلوسوفيالىق مازمۇندا دەپ ويلاۋىڭىز مۇمكىن. الايدا، بۇل ماقالا وتكىر الەۋمەتتىك، رۋحاني وزەكتى پروبلەمالار تۋراسىندا. قازاقستان رەسپۋبليكاسى 1991 جىلدان بەرى زايىرلى جانە دەموكراتيالى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا قادامدار جاساپ كەلە جاتىر، دەمەك لوگيكاعا سۇيەنسەك تەك عالامدىق جەتىستىكتەر عانا ەمەس عالامدىق ماسەلەلەر دە ءبىزدى اينالىپ وتپەسى انىق. بۇل تەك عالامدىق جاھاندىق ەكونوميكالىق داعدارىسقا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار رۋحاني-اقپاراتتىق احۋالعا دا قاتىستى. مىنەكەي، وسى تۇرعىدان كەلەسىدەي ويلارىمدى وربىتپەكپىن. 

بۇگىنگى كۇننەن كۇنگە ەمەس ءار مينۋت سايىن جاھاندانىپ، نارىقتالىپ، تەحنيكالانىپ جانە تسيفرلانىپ جاتقان زاماندا “ناتسيونالنايا يدينتيچنوست” تۇرماق “نورمالنايا سۆەتسكايا ەتيكا” دەگەن نارسەنى ساقتاپ قالۋدىڭ ءوزى مۇڭ. بۇعان دالەل: عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەسستىڭ ەتيكا مەن مورالدىك قۇندىلىقتار، مادەنيەت پەن ادامگەرشىلىكتەن الدەقايدا وزىپ كەتكەنى. ءارى بۇل قاراما-قايشىلىق كۇننەن كۇنگە ارتا تۇسۋدە. وسىنداي ءالى بۇرىن تاريحتا بولماعان عىلىم مەن مىنەز-قۇلىق اراسىنداعى قۇزداي تەرەڭ بولىپ كەتكەن الشاقتىق وتە قاۋىپتى، اسىرەسە ۇلتتىق، ءداستۇرلى ءھام ءدىني دۇنيەتانىم ءۇشىن. 

ەشكىم اڭداماي قالعان، الايدا اسا كۇدىكتى اقپاراتتى ايتايىن. وسى ايدىڭ باسىندا ستوكگولم قالاسىندا عىلىمدا ابىرويى بار ءبىر شۆەد پروفەسسورى كەلەسىدەي وتە پروۆوكاتسيالى، داۋلى ۇسىنىس جاسادى: “بولاشاقتا ادام سانى تىم كوبەيىپ كەتسە ءارى ءومىر سۇرۋگە بوس ورىن قالماسا، وندا ادام ەتىن جەۋگە رۇقسات ەتۋ كەرەك” دەدى. بۇل كىسىنىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىعىن تەكسەرۋ كەرەك شىعار. ءتىپتى اتالمىش فاكتىگە ءمان بەرمەۋگە دە بولادى. دەگەنمەن، قازىرگى باتىس ەۋروپا ەلدەرىندە رۋحاني قۇلدىراۋدىڭ كۇن ساناپ كۇشەيىپ جاتقانىن جانە ءجۇز جىل بۇرىن بولجان كەتكەن “زاكات” -قا كىرىپ كەتكەنىدىگىن دە مويىنداۋ قاجەت. ەلۋ جىل بۇرىن ەۋروپا الدەقايدا ارلى بيكەش بولعان زاماندا قىرعي قاباق سۋىق سوعىس جاعدايىندا ورىس كوممۋنيستەرى پروپاگاندا ءۇشىن “زاگنيۆايۋششي زاپاد” دەگەن ءسوز تىركەسىن ويلاپ تاپتى. حرۋششەۆ قازاقتى سۇيمەگەن شىعار، الايدا باتىسقا قاتىستى پىكىرلەرىنە زەر سالساق نوسترادامۋس سياقتى كورىپكەل بولعان ەكەن.

كەيىنگى كەزدەرى باتىس ەۋروپا جانە اقش-تا كەيبىر اتا-انالار بالا قۇقىعىن ساقتاۋ جولىندا ء“الى كامەلەتكە تولماعان بالالارعا ءوز جىنىسىن وزدەرى تاڭداۋلارىنا رۇقسات بەرىپ جاتىر”. ارينە، ول اتا-انالاردى ديسپانسەرگە وتكىزۋ كەرەك شىعار. ايتكەنمەن، جەرگىلىكتى رەسمي شتات ۇكىمەتتەرى بۇعان قارسى ەمەس. بۇل شپەنگلەر ايتقانداي، اسا قاۋىپتى ءھام قورقىنىشتى تەندەتسيالارعا ۇقسايدى. ال قازىرگى XXI عاسىردى ەسكە الساق، اتالمىش ماسەلە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بۇكىل الەمگە دە قاتىستى.

2003 جىلدان باستاپ 2013 جىلعا دەيىن اقش، نورۆەگيا، شۆەتسيا، بەلگيا، ۇلىبريتانيا اسىرەسە نيدەرلاندى جانە تاعى باسقا “ەركىندىكتەن دە ەركىنىرەك” ەلدەردە ءبىرجىنىستى ازاماتتارعا نەكەلەسۋگە رۇقسات ەتىلمەك تۇگىلى ءتىپتى ولاردا كامىلەتكە تولماعان بۋىن اراسىندا ساياسي جانە كومەرتسيالىق، اقپاراتتىق ءارى مادەني  ۇگىت-ناسيحاتقا رۇقسات ەتىلدى. ەڭ قىزىعى بۇل شەكتەن تىس ليبەرالدى زاڭدارعا دەموكراتيالى جولمەن بار-جوعى 20 % حالىق جانە قوعام قايراتكەرلەرى عانا تاباندى تۇردە قارسى شىقتى. سول جيىرما پايىزدى قۇرايتىن قوعامنىڭ ساۋ كۇشتەرىن قازىرگى ەۋروپادا فاشيستەر دەپ اتاپ، باق-قا جاقىنداتۋعا تىيىم سالعان . جانە ولار قۇقىقتىق تۇرعىدان بارىنشا قۋدالانۋدا. بىزگە سونداي بولاشاق كەرەك پە؟!

وكىنىشكە قاراي ءبىزدىڭ وسى تۇرعىدان العانداعى الدەقايدا ءداستۇرلى، الدەقايدا گۋمانيستىك، الدەقايدا دىنگە تولەرانتتى قازاقستاندا “ەۆروپەيسكيە تسەننوستي” دەگەن بۇركەمەلەنگەن ۇراندى كوتەرىپ جۇرگەن رەسمي جانە بەيرەسمي ساياساتكەرلەر بارشىلىق. ولار كوبىنەسە ءىرى قالالاردىڭ ءتول تۋمالارى، ولاردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - قازاق ءتىلى تۇرماق “قازاق”  دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن ونشا جاقتىرىڭقىرامايدى. ولار ءۇشىن جالعىز ءتيىمدى تەرميندەر كەلەسى: كازاحتانەتس، كازاحستانكا، پرەدستاۆيتەل گراجدانسكوگو وبششەستۆا، ليبەراليزم جانە زاپادنىي ۆاريانت دەموكراتي. تاعى ولاردىڭ سۇيىكتى سوزدەرى وزدەرىنىڭ تار عانا ماعىناسىندا تۇسىنەتىن “ازاتتىق، ەركىندىك، ادام قۇقىعى، ءسوز ەركىندىگى جانە تولەرانتتىلىق”. ولار ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن حالىقتىق، مەملەكەتتىك مۇددەدەن گورى اقش پەن باتىس ەۋروپاعا، اسىرەسە ولاردىڭ ادامنىڭ ادام بولماۋ قۇقىعىنا ويسىز ەلىكتەۋشلىكتى ناسيحاتتايدى. ولار جاھاندانۋدى جامىلىپ، نارىقتىق ەكونوميكانى العا تارتىپ، ادام قۇقىعىن قورعاۋ كونۆەنتسياسىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ، ۇلتسىزدىقتى، داستۇرسىزدىكتى، جىنىسسىزدىقتى، تامىرسىزدىقتى جانە تۇبەگەيلى دىنسىزدىكتى ءوز ارىن قورعاعانداي قورعاۋدا. بۇلار كەرەك دەسەڭىز ءتىپتى اسا اۋىر قىلمىستارى ءۇشىن سول قىلمىسكەرلەرگە ءولىم جازاسىن ءادىل تۇردە قولدانۋعا «موراتوري ەست ۆەزدە!» دەگەن اشىق وتىرىكتى ايتىپ، پارلامەنتكە ءالى كەدەرگى بولىپ ءجۇر. انىقتاما ءۇشىن: قازىرگى تاڭدا ءولىم جازاسى اقش، يران، ۇلىبريتانيا، يزرايل، يران، بەلارۋس، قىتاي جانە ت.ب. ەلدەردە بار جانە ەكسترەميستتەرگە، تەرروريستتەرگە، پەدوفيلدەرگە، سەريالى مانياكتارعا، ۇلت ساتقىندارىنا جانە ت.ب. قاۋىپتى ەلەمەنتتەرگە قاتىستى ءوز ورنىمەن ءالى قولدانىلىپ كەلە جاتىر. ارينە، ەكونوميكالىق تۇرعىدان(!) شىمكەنت سينگاپۋر سياقتى دامىپ كەتسىن، الماتى گونكونگ سياقتى وركەندەسىن، نۇر-سۇلتان قالاسى نيۋ-يورك سياقتى گۇلدەنىپ كەتسىن، ءتىپتى تاراز قالاسى قۇددى ءبىر ليۆەرپۋل سياقتى بولىپ، قاراعاندى قالاسى تۋرا ءبىر درەزدەن قالاسى سياقتى بايىپ كەتسىن، الايدا نە بولسا دا ۇلتتىق ناقىشتى جوعالتىپ الماۋ كەرەك!!! ال قازىرگى زاماندا تامىرسىز قالۋ - ءبىر سەكۋندتىڭ ءىسى!

ارينە، ءبىزدىڭ ەل كونستيتۋتسيا بويىنشا زايىرلى، دەموكراتيالى، قۇقىقتىق مەملەكەت بولعاندىقتان مەن مۇنداي ادامداردى قۋدالاۋعا شاقىرىپ جاتقان جوقپىن، تۇرمەگە وتىرعىزۋعا ۇندەپ جاتقان جوقپىن جانە ءتىپتى ەڭ كەمى تسەنزۋرانى دا تالاپ ەتىپ جاتقان جوقپىن. ءيا، ولار ءوز پىكىرلەرىن ايتۋعا قۇقىلى. قانداي ءومىر سالتىن ساقتاعىسى كەلسە تولىقتاي ءوز ەركى. دەسەك تە، ءبىزدىڭ ۇكىمەت، ءبىزدىڭ مادەنيەت، ءبىزدىڭ الەۋمەت جانە رەسمي ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرى ء(داستۇرلى يسلام وكىلدەرى، ءداستۇرلى پراۆوسلاۆ وكىلدەرى جانە ءداستۇرلى يۋدايزم وكىلدەرى جانە ت.ب. ) ءارى كەز كەلگەن قاتارداعى پاتريوت ازاماتتار قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن شۆەتسيانىڭ ەكونوميكاسىنا ۇقساتۋعا رۇقسات ەتسە دە، قازاقستاننىڭ ءمورالىن شۆەتسيانىڭ مورالىنە ۇقساتۋعا ەشقاشان، ەشقالاي جول بەرمەۋى كەرەك. 

مەن ەۋروپالىقتاردى جەك كورمەيمىن!!! ولار ادامزات وركەنيەتىنە كوپ جەتىستىكتەر اكەلدى: تەحنيكالىق عىلىم (ەينشتەين، لەوناردا دو ۆينچي، نيۋتون، گاليلەي ت.ب.), كلاسسيكالىق مۋزىكا (موتسارت، بەتحوۆەن، شۋبەرت، شتراۋس، باح ت.ب.), رەننەسانستىق بەينەلەۋ ونەرى (ميكەلاندجەلو، رافاەل، دوناتەللو، رەمبرانت ت.ب.) جانە زاماناۋي نارىقىتىق ەكونوميكا (ادام سميتت، كارل ماركس، ماكس ۆەبەر ت.ب. ) جانە حالىقارالىق زاڭناما جۇيەسى (ناپولەون قۇقىعى، ريم قۇقىعى، گرەك قۇقىعى، اعىلشىن قۇقىعى جانە ادام قۇقىعى تۋرالى دەكلاراتسيالار ت.ب.) ايتسە دە، كورىپ تۇرعانىمىزداي سوڭعى 25 جىلدىڭ ىشىندە باتىستىق تەحنيكا مەن ەكونوميكا اعىلشىن ءتىلى سىقىلدى قاتتى دامىپ كەتسە دە، مادەنيەتى مەن مورالدىك احۋالى قىزىعۋشىلىقتان گورى ۇرەيدى كوبىرەك تۋدىرۋدا.

قازاق مادەنيەتىنىڭ ىشكى ماسەلەلەرىنە توقتايىن. كورەرمەندەردىڭ “سكاز و روزوۆوم زايتسە”، “كەلىن”، “بيزنەس پو كازاحسكي” جانە “رەكەتير 4” دەگەن سياقتى فيلمدەرگە كوزدەرى ۇيرەنگەن. ەشكىم تاڭ قالمايدى. مويىنداۋ كەرەك ساپاسى ناشار بولسا دا ساتپاەۆ تۋرالى، مومىشۇلى، كۇلاش بايسەيىتوۆا حاقىنداعى، ورتا عاسىرلىق باتىرلار جايىنداعى فيلمدەر دە اندا-ساندا جىلت ەتىپ شىعىپ قالادى. دەگەنمەن، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە ناقتى ءھام بىركەلكى سيپاتتاما بەرۋ قيىن. فرانتسۋز مادەنيەتى دەسە وتكەن عاسىرداعى ءسال جاقسىلاۋ، قازىرگى عاسىرداعى ءسال امەريكاعا ەلىكتەگەن سيۋجەتتەردى بىردەن ەسكە تۇسىرەمىز، وزبەك ءفيلمدى الساق ءۇندى فيلمىنە فورما جاعىنان ۇقساس بولسا دا، مازمۇنى بويىنشا وزبەك حالقىنىڭ ءتول ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنا تولىقتاي سايكەس كەلىپ تۇر. ءدال سول سيپاتتا كورەي فيلمدەرى، قىتاي فيلمدەرى، جاپون فيلمدەرى، كەيدە ءسال تومەن دەڭگەيدە بولسا دا، رەسەي فيلمدەرىنىڭ وزىنەن ۇدايى ۇلتتىق ناقىش اڭعارىلىپ تۇرادى. ال بىزدە ۇلتتىق ناقىشقا رەجيسسەرلەر تەك ەلىكتەپ كەلە جاتىر. البەتتە، دوسقان جولجاقسىنوۆتىڭ ءبىرجان سال مەن قۇنانبايى، سەرىك اپرىموۆتىڭ “باۋىر” ءفيلمى جانە اقان ساتاەۆتىڭ “جاۋجۇرەك مىڭ بالا” سىندى فيلمدەرى ءدال “ۆىجيۆشي”، “سۋمەركي” نەمەسە “يگرى پرەستولوۆ” دەڭگەيىندە تانىمال بولماسا دا بەلگىلى ءبىر مازمۇن جانە سيۋجەت تەرەڭدىگىنە ۇمتىلعاندىعى اڭعارىلادى.  

ناعىز ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ كەلەسىدەي ەرەكشەلىكتەرى بولۋى كەرەك: 

اۆتورلاردىڭ جانە ورىنداۋشىلاردىڭ ۇلتتىق بولمىستى تۇسىنبەك تۇگىلى ودان جاسقانباۋى، 

ءتول تاريحتى، cالت-ءداستۇردى، كۇندەلىكتى حالىق تىرشىلىگىن تەرەڭىنەن ءبىلۋ. ءارى ەڭ باستىسى.

ال ەڭ باستىسى، كەلەسى 3 تالاپقا ساي بولۋى شارت!

ءبىرىنشىسى، قارجىلاي پايدادان گورى كوركەمدىك-يدەيالىق دەڭگەيگە كوبىرەك ءمان بەرۋ كەرەك، 

ەكىنشىسى، ءتول مادەنيەتتى كەز كەلگەن وزگە مادەنيەتتەن ەش كەم ساناماۋ، 

ءۇشىنشىسى، كورەرمەنگە ۇناۋعا تىرىسۋدان گورى بار ويدى مەيلىنشە تولىققاندى جەتكىزۋگە اسىعۋ كەرەك. 

اتالمىش ءۇش شارت ورىندالعان كەزدە عانا ساپالى ونەر تۋىندىسى پايدا بولادى. نەعۇرلىم ۇلتتىق ناقىشتاعى ونەر تۋىندىلارى كوپ، سوعۇرلىم ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني قورعانى بەكي تۇسپەك!

ماقالامنىڭ ەڭ باسىندا مەڭزەپ وتكەن شەتەلدىڭ زياندى ىقپالىن ازايتۋ ءۇشىن ءتول مادەني ساياساتتى، ۇلتتىق تاربيەنى ۇكىمەت دەڭگەيىندە ء(بىلىم مينيسترلىگى، مادەنيەت مينيسترلىگى جانە اقپارات مينيسترلىگى), ءتىپتى اتا زاڭ دەڭگەيىندە رەسمي تۇرعىدا بەكىتەتىن ۋاقىت كەلىپ جەتتى. قورىتىندى رەتىندە مىناداي ۇسىنىستاردى ۇسىنعىم كەلەدى:

ءبىز بىلەتىنىمىزدەي بيىلدان باستاپ پرەزيدەنت جانىندا ۇلتتىق سەنىم كوميتەتى پايدا بولدى. ءدال سول ۇلگىدە ۇلتتىق رۋحانيات كوميتەتىن دە قۇرۋ كەرەك. ول كوميتەت بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قازاقستاندىق جازۋشىلاردىڭ، ستسەناريستەردىڭ، كينورەجيسسەرلەردىڭ، تىلشىلەردىڭ، تەاتر كوركەمدىك جەتەكشىلەرىنىڭ شىعارماشىلىق باعىتىن رەتتەپ وتىرۋى كەرەك.  بۇل مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە قوسىپ بەرگەن تسەنزۋرا ەمەس، بۇل تەلەديدارىمىزدا زياندى باكتەريا سياقتى تىم كوبەيىپ كەتكەن مىلجىڭ وسەكشى قاتىن جانە انايى ىرجاق سايىستارى ىسپەتتەس كونتەنتتىڭ، “كەلىن”-“بورات” ىسپەتتەس ۇلتقا قايشى تۋىندىلاردىڭ، عالامتورداعى ۇياتسىز بلوگەرلەر مەن ارسىز انشىلەردىڭ ۇلتتىق نامىسقا نۇقسان كەلتىرەتىن ديسترۋكتيۆتى شوۋ-ارەكەتتەرىن  الدىن الۋدىڭ، بولدىرماۋدىڭ جالعىز جولى!  

بۇگىنگى قوعامدا تىم ليبەرالدى ءارى كەيبىر اسا شالا قازاق ازاماتتاردىڭ ۇستانىمدارىن ۇقپايمىن. ولاردىڭ ساناسى ءۇشىن قازاقى مادەنيەت تەك قانا مۇراجاي ۇعىمىمەن عانا سايكەستەنگەن، قازاق ونەرى تەك قانا اۋىلداعى توي ۇعىمىمەن پارا-پار، ال ۇلتتىق ءداستۇرلى قۇندىلىقتار ءتىپتى بەينە ءبىر مازار ىسپەتتەس نارسە. ارينە، زاماناۋي بولۋ قاجەت، عىلىمنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىنەن ۇزدىكسىز حاباردار بولىپ تۇرۋ كەرەك، ەڭ وزىق ءارى ەڭ سوڭعى تەحنيكانى يگەرىپ وتىرۋ قاجەت، جاڭاشا اقپاراتتىق قۇرالداردى پايدالانا ءبىلۋ كەرەك استە ونى ەشكىم جوققا شىعارمايدى دا. ايتكەنمەن، قازاق بولمىسى مەن “XXI ۆەك” دەگەن ەكى ۇعىمدى ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويۋ مۇلدە دۇرىس ەمەس. ەگەر، مەنىڭ وپپونەنتەرىمنىڭ بۇگىنگى قازاق مادەنيەتىنىڭ جاعدايىنا كوڭىلدەرى تولماسا، وندا ولار “جىعىلعانعا جۇدىرىق” دەگەن فيلوسوفيانى ۇستانباسىن. كەرسىنشە، مەملەكەتتىك قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، كلاسسيكالىق قازاق ءتىدى تۋىندىلاردى ءسىڭىرىپ، قازاقى وركەنيەتتىڭ دامۋىنا بارلىق مۇمكىن، مۇمكىن ەمەس تە ۇلەسىن قوسسىن! ەگەر سوندا دا ناتيجە شىقپاسا، وندا بالكىم ءيا مەنىڭ كوزقاراسىم تۋرا بولماعانى.

كەيبىر وقىرماندارعا اتالمىش ماقالا تىم ۇلتشىل، اسقان ەسكىشىل ءارى اسا ۇرانشىل بولىپ كورىنۋى ىقتيمال. ال تۇسىنىگى بار شىن تولەرانتتى وقىرمان بۇل ماقالانىڭ ۇران ەمەس، جان ايقاي ەكەنىن بىردەن ۇعار. ماقالامنىڭ تۇبىندە ۇلتشىلدىق ەمەس، ءوز ۇلتىنا دەگەن ايرىقشا سۇيىسپەنشىلىك پەن وزگە ۇلتتارعا دەگەن جاناشىرلىقتىڭ جاتقاندىعى ايقىن اڭعارىلىپ تۇر. بۇگىنگى ۇلتتىق قۇندىلىقتار ەرتەڭگى كۇنى ۇلتىمىزدىڭ ياكي ۇلت رۋحانياتىنىڭ جانە جالپى ادامي سالاۋاتتى، ساۋ سانا-سەزىمىنىڭ ساقتالۋىنىڭ كەپىلى بولۋى ءۇشىن بارشا باق وكىلدەرىنىڭ قىزمەتىن باقىلاۋ كەرەك. ءارى ونەر وشاقتارىنىڭ شىعارماشىلىق ءۇردىسىن، باعىتىن رەتتەپ وتىرۋ ابزال. ايتكەنمەن، ەڭ اۋەلى ۇلتتىق يدەيا، مەملەكەتتىك يدەولوگيا نەگىزىندە ءتول مادەني ناقتى ساياسات ەرەجەلەرىن جاساۋ قاجەت. ءبىز قانداي ەلمىز؟! شىنىمەن، شۆەتسياعا كەلە جاتقان با؟ الدە وزبەكستان سىقىلدى ءتول تامىرىن ساقتاپ قالعان ەلگە بارا جاتقان ۇلتپىز با؟ اتالمىش ساۋالدى ءوز-وزىمىزگە جيىرەك قويىپ تۇرايىق.

ريزا ىسقاق

Abai.kz