ICIJ jariyalaghan qújatta "lagerige týskender qashyp ketpes ýshin ne isteu kerektigi, lagerilerding baryn qúpiya ústau әdisteri, auru taraudyng aldyn alu әdisteri, iydeologiya jýrgizu tәsilderi, qamaudaghylardyng dәrethanagha shyghatyn, jaqyndarymen kezdesetin uaqytyna" deyin kórsetilgen.
2017 jyly "dayyndalghan" qújatqa Shynjang qauipsizdik qyzmetining jetekshisi, Kommunistik partiyanyng Shynjandaghy basshysynyng orynbasary Chju Haylini qol qoyghan.
ICIJ bólisken qújattaghy derekterge qaraghanda, Pekinning Shynjanda ýsh milliongha juyq adamnyng әr basqan qadamyn arnayy kameralar jәne kompiuterlermen andyp otyrghan, lagerige qamalatyn adamdardy jeke bas derekteri negizinde anyqtaghan.
"Qúpiya" degen belgisi bar qújattaghy negizgi núsqaulyqtar:
Lageridegiler qashyp ketpeui tiyis. Sondyqtan olardyng әr qadamyn tәulik boyy viydeokameramen baqylau kerek. Olardy jatatyn jerde, sabaq ótetin synypta, tipti týski as kezinde de baqylauda ústau qajet.
Qytay tilin mengersin. Búl – basty maqsat.
Lageri qatang baqylanuy tiyis. Ár ghimaratqa, әr esikke, әr qabatqa birneshe esik qoyyp, olardyng barlyghyn qúlyptau kerek. Ár ghimarattyng aumaghy biyik qabyrghamen qorshalyp, kireberis qaqpagha qatang kýzet qoyylsyn.
«Studentterdin» basynda qansha uaqytqa qamalatyny belgisiz bolady. Biraq olar kem degende bir jyl otyryp shyghuy tiyis.
Lagerige úpay jýiesi engizilsin. "Studentter" iydeologiyalyq tәrbiyesine, tәrtibine, oquyna qaray úpay berilsin.
IYdeologiyalyq tәrbiyeni tolyq alyp shyqqandardy birden bosatugha bolmaydy. Olardy basqa lagerige auystyryp, taghy birneshe ay enbekke baulu kerek.
Qamaudaghylar jaqyndarymen aptasyna bir ret telefonmen, aiyna bir ret viydeomen baylanysa alady. Búl olardyng syrtpen baylanysatyn jalghyz amaldary bolady. Eger tәrtip búzsa, jaqyndarymen sóilesuge tyiym salynady.
"Studentter" auyryp qalsa ne basqa da tótenshe jaghday bolsa ghana lageriden shygharylady. Olar ortalyqtan shyqqan kezde qyzmetkerlerding qatang baqylauynda boluy shart.
Oqityndardyng jatatyn orny, synyptaghy partasy, júmys ýsteli, tamaqtaghy kezegine deyin bekitilui tiyis. Ony mýlde ózgertuge bolmaydy. Úiqygha jatatyn, úiqydan oyanatyn, juynatyn, dәrethanagha baratyn uaqytyna deyin belgilenui kerek.
ICIJ qolgha týsirgen qújattarly til mamandary men sarapshylar tolyq teksergen. SOS International LLC zertteu úiymynyng ókili Djeyms Malvenon "Telegramma" 100 payyz qúpiya qújattar stiylinde jazylghan» deydi.
Qytay Shynjanda lageriler ashyp, oghan úighyrlar, qazaqtar jәne basqa da týrkitildes últtardy qamap jatqany jayly aqparat 2017 jyly taray bastaghan. Pekin basynda lagerilerding baryn joqqa shygharyp, keyin búl jerlerdi "terrorizm men ekstremizmmen kýresetin jәne kәsip ýirenetin ortalyq" dep sipattaghan. Byltyr BÚÚ "Shynjandaghy lagerilerde bir milliongha juyq úighyr, qazaq jәne basqa da týrkitildes últ ókilderi otyr" dep mәlimdegen.
Abai.kz
