(novella)

Týnde kórgen qorqynyshty týsin qayta-qayta eske alyp, tóbedegi salbyrap túrghan shamdaldyng salpynshaqtaryna telmirip jatqanyna – bir talay uaqyt. «Sugha ketip qala jazdady-au! Qútqara aldym ba, qútqara almadym ba? Oyanyp ketkenimdi qarashy!» – degen ókinishke úqsas bir sezim kógiregin sәt sayyn tyrmalay beretindey.

Áyelining úyaly telefony әndete jóneldi: «Gýlderayym, kýn men aiym, úshargha qanatym joq, ne qylayyn!..». 

«Saghat jeti boldy. Qazir Qadisha túrady. Men әli oyanbaghanday bolayyn» dep, kórpesin býrkenip, әielining qimyl-әreketin baqylap jatu ýshin, bәri kórinip túratynday sanylau ashyp qoydy.

Qadisha aq balyqtay etjendi bilegin erine sozyp, janynda túrghan telefonyn sóndirdi de, kórpesin serpinkirey ashyp tastap, bet-auzyn uqalap biraz jatty da, shúbalanday qimyldap, ornynan túrdy. Tyr jalanash qalpynda eken. «Týnde kiyingenge eringen-au, bayghús» dep oilaghan jigit, jymiyp kýlip qoydy.

On jylday búryn, ýilengenderining alghashqy ailarynda, auyl manyndaghy at tóbelindey kishkentay kólge baryp, kýn batar aldyndaghy jyly sugha shomylyp, bir-birine su shashyp, mәz-meyram bolatyn jap-jas shaqtaryn esine týsirgen Jәlel esten ketpes estelikterge sýngip ketkendey boldy. Sonda búl jas kelinshegining lәzzat shyrynyna dertip túrghan typ-tyghyz, júp-júmyr qasiyetti almaday qos anarynyng ýrpisine ernin tiygizip, qúmyrsqanyng belindey qyl myqynynan qos alaqanymen ayalay ústap, tip-tik túrghan qalyptarynda til jetkisiz bir ghajayyp sezimge bólenetin. Kól jaghasyna qaulay ósken qamys aralas qalyng shilikting arasy sol bir sәtte peyishting tórindey bolyp kórinushi edi-au, ekeuine! 

Sol bir aspannan laghyl jauyp túrghan jazdan keyin kelinshegining tip-tik túrghan qalpyndaghy jap-jalanash túla boyyn alghash ret kórip túrghany – osy. 

Qazir qarasa әielining túla boyyndaghy syndarly sipattardyng bәri mýlde joghalyp ketkendey eken. Myqynyna tompayghan isiktey bolyp may baylanypty, jarq-júrq etip kózdi qarityn appaq sany men jýrgende búlshyq etteri dir-dir ete qalatyn týp týzu baltyrlary da rabaysyz juandap, kózdi keyitip, kónildi qaldyratynday. Bayaghydaghy ytyrynyp túrghan qos anar da atqa salghan qorjynday bolyp, ekeui eki jaqqa qarap qalypty. 

«Mening býgingi beynemdi kýieuim bayghús әbden kórip alsyn» degendey, Qadisha da terezening aldyna baryp, kerilip-sozylyp, qos qolyn myqynyna qoyyp, bóksesin eki jaqqa kezek laqtyryp... túryp aldy.  Múnday kóriniske úzaq qarap jatugha tózimi jetpegen son, otaghasy da oyau ekenin bildirip, kórpesin serpip, ótirik jótkirinuge mәjbýr boldy. 

– Jәlel, oyaumysyn, janym? – dedi Qadisha býkil denesimen búrylyp. Dauysynda әldeqanday mәnerli jasandylyq bar.

– Suretshining aldyndaghy naturshisa siyaqty bolyp ne ghyp túrsyn? – dedi Jәlel kekesindi syz bildirip.

– Nemene, óz kýieuimnen ózim úyalamyn ba?! – dep, Qadisha tósek basynda asuly túrghan týkti jasyl halatyn iyghyna asa saldy da, juynatyn jaqqa qaray bettedi. Esikke taqala berip, kilt toqtay qaldy da, shúghyl búrylyp, kýieuining aldyna taghy keldi.

– Týni boyy «Aysha! Aysha!» dep aighalap, әbden mazamdy aldyng ghoy! Nemene alghashqy mahabbatyng kýndiz esinnen, týnde týsinnen shyqpay jýr me?

– Sen endi mening isimdi qoyyp, týsime aralasayyn deding be?

– «Týsime aralasayyn deding be?» deydi ghoy. Sen týsine qaydaghy bir kәri qyzdy kirgizgenshe, kempir-shaldyng qolynda zaryghyp jýrgen eki balandy kirgizsenshi. Olar qap-qara bolyp, beti qoldary jarylyp, bizdi saghynyp auylda jýr. Al, sen bolsan, jayly tósekte jatyp alyp, ylghy aram pighyldy týster kóresin. 

– Adam kóretin týsin arnayy zakaz berip kirgize me?

– Týs degenning bәri adamnyng oiynan tuyndaydy. Adam ne oilasa, sony týsinde kóredi.

Qadishanyng úiqydan isingen, opa-dalaptan toza bastaghan bet-auyzy kógere bastaghanday boldy.

– Men sening ne oilap jýrgenindi bilemin. – dedi ol gauhar jýzigi jarq-júrq etken súq sausaghyn bezep-bezep jiberip, – Ana balalardy «auylgha barmasa, qazaqsha jaqsy sóiley almay qalady» dep kempir-shalgha aparyp tastadyn. Sonday syltau bola ma? Orys mektebinde oqidy demesen, ýide qazaq tilinde-aq sóilep jýrmiz ghoy, osy! Osy sen... orys tiline nege qarsysyn? Oryssha bilmegen balanyng bolashaghy bep-belgili emes pe?!

– Sen andaghy halatyndy ýstine kiyip alyp sóileshi. Auyzyng da, astyng da sóilep túr. 

– Úyatsyz! – Qadisha qolyn bir siltep, jon arqasyn qiqandatyp, esikke bettedi. Esikke jetkende, oiyna taghy birdene týse qalghanday kýieuine jalt búryldy.

– Sen... – dedi ol ýlken kózderi tuatyn siyrdyng kózindey shatynap, – Sen ana eki úlyndy kempir-shalgha basqa eseppen aparyp tastadyn. 

– Qanday?

– Kempir-shalgha әbden ýirene bersin, solardyng iyisi sinsin dep jýrsin. Eger menimen ajyrasa qalsan, atasy men apasyna jat bolyp ketpesin dep, solardy saghynyp túratyn bolsyn dep, tughan-tuystaryn tany bersin dep, әdeyi, zalymdyqpen aparyp tastadyn! Ana kәri qanshyqty mashinana salyp alyp, gulyati etip jýrgenindi men bilmeydi ghoy deymisin. Meni bir keren, soqyr dep oilaymysyn. Ony «jerles qaryndasym» dep qoyasyn. Saghan osynyng bәrin bayaghyda-aq aituym kerek edi. Aytugha arym jibermedi. 

– Sen juyn... juyn da, júmysyna ket. Keshigip qalarsyn, – dedi Jәlel. Sonan song tars býrkenip, teris qarap jatyp aldy.

* * *

Osy Qadisha qarjy tehnikumynda oqyp jýrgen kezinde qanday ghajap qyz edi! Tostaqanday eki kózin audaryp-tónkerip jibergende, qúday-au, múnyng jýregi keudesine simay, búghalyq kórmegen asauday tulap ala jónelushi edi-au! 

Piste múrnynyng astyndaghy jana ghana sheshek atqan qyzghaldaqtay erinderi men saqyldap kýlgende tútas bayqalatyn inju tisteri ot shashyp túrghanday әser qaldyratyn. Qúlaghynan tastamaytyn altyn syrghasy tek osy qyzgha ghana arnalyp jasalghanday ay sipatty bir keremet zergerlik búiym edi. Jas qyz sýiriktey sausaqtaryna neshe týrli jýzikter taghyp jýrudi únatatyn. Keyinnen, sausaghy juandap ketkennen keyin, sol jýzikternn keneyttirip alyp, әli kýnge deyin kezek-kezegimen taghyp jýr. «Osy qatyn neke saqinasyn nege taqpaydy?» dep oilady Jәlel. 

Qazir qaladaghy әmbebap dýkende bas búghaltr bolyp isteytin Qadisha – ózining qyzmetine jan tәnimen berilgen maytalman qyzmetker. Alatyn jalaqysy da aita qalarlyqtay. Sondyqtan bolar, ol kýieuining jalaqysy azdau jattyqtyrushylyq júmysyna eshqashan kónili tolghan emes. Qadishada júmystan keshigu, ýige erterek qaytyp ketu degen, әste, bolmaydy. 

Mine, býgin de sudy saryldatyp apyl-ghúpyl juyndy da, ydys-ayaqty saldyrlata jýrip, bir shynyayaq kofesin ishti me, ishpedi me, esikti tars jauyp, júmysyna jónelip ketti.

Jәlel tóseginen túryp, esikti kilttep qoydy da, smartfonyn qolyna alyp, Ayshagha hat jazugha kiristi. «Aysha» dep jazghannan keyin, sәl oilanyp otyrdy da: «Men seni týsimde kórdim» degen sózderdi qosty. Taghy ne jazu kerek? Kórgen týsinde jaghajayda jýrgenderin, qatar jýzip alysqa úzap ketkenderin, sodan son... Ayshanyng sugha batyp bara jatqanyn... jazu kerek pe? «Joq!» dedi Jәlel.

Sodan son: «Býgin kezdeseyik. Saghat birde. Ózimizding orynda» degen sózderdi jazyp, Ayshagha qaray attandyryp jiberdi.

Qazir osy qaladaghy sirkte atpen ainalysatyn jokey bolyp júmys istep jýrgen Aysha degen qyzdy bala kezinen tanityn. Búlardyng tanysuyna sebep bolghan – at jarysy.

Audan boyynsha jylyna eki ret bolatyn ýlken toylardaghy at jarysynda erkekshora bolyp ósken Aysha da, Jәlel de bir-bir jýiirikke minip, shabandoz retinde bәigege qatysatyn. Ekeuining de әkesi býkil elge belgili atbegiler edi...

Jәlel kóz aldyna biraz jyldardan keyin Ayshamen qayta jýzdesken sәtin tura býgingidey kóz aldyna elestep ótti. 

IYә, Jәlel ol kezde sportfaktyng ýshinshi kursynda oqushy edi-au! Bokspen ainalysyp jýretin. Bir kýni sportzalgha barsa, bir top qyz akrobatikamen ainalysyp jatyr eken. Ylghy bir talshybyqtay búratylghan jas boyjetkender. Birinen biri ótedi. Búl osy qyzdardyng mýsinine kózimdi sugharyp alayyn degendey, eleusiz búryshta úzaq uaqyt túryp qalghan.

Árqaysysyna syn kózben qarap, ishindegi eng tәuiri qaysysy eken dep, baqylap túrsa, jaraghan arghymaqtay, súnghaq boyynda bir min joq bireuining jýzi búghan tanys siyaqty, tipti, óni ystyq tartyp barady. Ásirese, aqsary jýzi men meyirim tógip túratyn kókshildeu kózderi, jelkesine shart týiip tastaghan qonyrqay qayratty shashyna deyin tym tanys. 

Jәlel qyzdargha tym jaqynday berip edi, deneshynyqtyru pәnining múghalimi me, bir orys әieli «Chto ty tut delaeshi?! Uhody nemedlenno!» – dep úrsa bastady. Osy kezde búghan qaray qalghan qyzdardyng arasynan: «Jәlel!» dep qatty dauystap, әlgi arghymaq qyz búghan qaray túra jýgirgeni. Sonda ghana búl Ayshany anyq tanydy. Quanyshtan jýrekteri jaryla jazdaghan ekeui kópten beri kórispegen aghaly-qaryndastylarday saghynsa qauyshtau, sonda!..

Búlar sol kýnnen bastap, jiyi-jii jolyghysyp jýrdi de, kóp úzamay jýrekteri júptasyp, shyn sýiisken ghashyqtarday, birin biri kórmese túra almaytyn halge jetti. 

Aqyry Ayshamen jýrgen esten ketpes eki jyl da artta qalyp, Jәlel oquyn bitirdi de, auylyna baryp, sondaghy orta mektepte deneshynyqtyru pәnining múghalimi bolyp qyzmet istep jýrdi.

Bir jyldan son, qalagha qaytyp kelip, bokspen qayta ainalysyp, bir qatar jenisterge jetip, ataghy shygha bastaghanda, qarjy tehnikumynyng songhy kursynda oqyp jýrgen Qadishamen jolyghysty.

Aysha turaly osyndaghy bir dosynan súrap edi, ol betin tyrjityp: «Sol qyzdy qaytesin?! Ol qazir sirkte, kýndiz jylqylarmen, týnde jigittermen oinap jýr» dedi. Osy bir sózdi estigennen keyin-aq kópten beri habarlaspay ketken Ayshany saghynbaq týgili, esine de alghysy kelmeytin bolghan. 

«Osy Qadishanyng әdemi jýzi men erke minezine shyrmalyp qalmaghanymda, Aysha mening jarym bolar edi ghoy. Eki-aq jyl birge jýrdik. Odan keyin... ketistik. Kóp jyldan song qayta qauyshtyq. Endi ne bolady? Qadisha da bәrin bilip alypty. Bir soyqannyng bolatyny anyq-au!» – dep oilady Jәlel, shar ainadan múnaya qarap túrghan ózining ashan jýzine, súrghúlt kózderine, qasqa mandayyna esirkey, mýsirkey qarap túryp. 

* * *

Meymanhanadaghy «luks» dep atalatyn jangha jaghymdy júp-júmsaq zattardyng erekshe týrlerimen jabdyqtalghan bólmening qaq ortasyndaghy patsha taghynday arbighan kresloda appaq halat-shapangha qymtana oranyp alghan, eni men kóldeneni birdey, elulerge kelip qalghan bir adam otyr. Onyng jaltyr basy men ýlken kózildirigi terezeden tógilip túrghan kýn sәulesimen shaghylysyp, ózine bir elden erekshe renk bergendey. Ayqastyryp tastaghan ayaqtarynyng ýstingi jaqtaghysy – jýn-jýn juan baltyrly ayaghy tynym tappastan selten-selteng etedi.

– Qadisha Malikovna, osy qonaqýige apta sayyn, ay sayyn bolsa da kelip ketip jýrgenimizge neshe jyl boldy, ózi? – dedi ol bir kezde qarsy bettegi divanda otyrghan tostaqan kózdi, tolyqshylau kelgen kórikti kelinshekke emine qarap. 

– Siz ne... Bazarbek Sarsenovich, úmytyp qaldynyz ba? Siz SUM-gha diyrektor bolyp kelgennen beri ghoy.

– Á, bes jylday bolypty-au. 

– Osy jýrisimizdi eshkimning sezbey jýrgenine kýn sayyn qúdaygha shýkirshilik etemin. Áyteuir, týske deyin kelip, týsten keyin ketip qalyp jýrmiz ghoy. – dedi kerbez kelinshek, ýstindegi kók halatynyng etegin serpinkirep tastap – Bireu bilip qoysa, masqaramyz shyghady ghoy.

– Qúday saqtasyn! Siz bilesiz be, Qadisha Malikovna, biz – ómirimizdi óte mәndi ótkizip jýrgen adamdarmyz. «Ómir – órnegimen ómir, kónil – kórnegimen kónil» depti ghoy bir danyshpan. 

– Bazarbek Sarsenovich óz sózine ózi riza bolghanday, iyegi men keudesining arasyn tútastay alyp jatqan jemsau búghaghyn býlkildetip, yrq-yrq etip, kýlgen boldy.

– Neshe jyl boldy dep men әdeyi súrap otyrmyn. Úmytpaghan ekensiz. Siz sol jyly otyzgha kelgensiz. Andaghy súq sausaghynyzdaghy gauhar jýzikti men sizge sonda syilap edim-au.

Endi, mine, ekeumizding jýrektes, tilektes bolghanymyzgha da bes jyl tolypty. Sonyng qúrmetine myna tosty kótermey túryp, ózinizge arnap әkelgen syilyghymdy úsynsam deymin. 

Bazarbek Sarsenovich ornynan auyr kóterilip, janynda túrghan juan portfelin ashty. Odan bir qorapty alyp shyghyp, ishinen kóz qaryqtyratyn әshekeyli altyn alqany әspettey suyryp, man-mang basyp kelip, Qadishanyng moynyna taqty. Sodan son, kelinshekting qoltyghynan demep, ornynan túrghyzdy da, bauyryna tartyp, qyp-qyzyl erninen úzaq sýiip, «janym!» degen bir ýn shygharghanda, ekeuining de halattarynyng aldy ashylyp, jalanash qaryndary bir-birine týiise berdi...

Birazdan keyin jatyn bólmeden әlgi oryndaryna qaytyp kelip, bir-birine degen yntyzarlyqqa toly tilekterin aityp, visky iship otyrghandarynda, әngime jelisi ózinen-ózi otbasylyq jaghdaylargha auysyp ketkenin ekeui de andamay qaldy.

– Men býgin kýieuimmen úrsysyp shyqtym, – dedi Qadisha Malikovna – ol mening kózime shóp salyp jýr. Ayyrylysyp ketsem qaytedi?

– Jo-oq, atama! – dep shyr ete týsti Bazarbek Sarsenovich, – Ol sizding ýlken qateliginiz bolady. Siz mening aqylymdy alsanyz, bylay isteniz. Qazir júmysqa barghannan keyin, men sizge bir keremet saghat beremin. Sony kýieuinizge syilanyz. Oghan bylay deniz: «Tanerteng saghan aitqandarymnyng bәri beker eken. Keshir. Men býgin aqylgha kelip, oilandym da, saghan – saghat, ózime alqa satyp aldym» de. Ol: «Ne ýshin deydi ghoy» sonda bylay de: Endigi qalghan ómirimizdi balalarymyzben birge baqytty ómir sýru ýshin, bir-birmizding jan dýniyemizdi tereng týsinip, syilasyp ótu ýshin! Myna zattar sol ómirimizding kuәsi bolsyn!».

Mine! Boldy! Osylay istesen, kýieuing kónildesine barghanyn da qoyady. Saghan da eshqanday kýdik keltirmeydi. 

Qadisha Malikovna ornynan atyp túryp, Bazarbek Sarsenovichting arqasynan qúshaqtap, jaltyr tóbesinen shópildetip sýiip-sýiip aldy. «Janym! Aqyldym!» degen jalyndy sózderi erkekting túla boyyn balqytyp jibergendey boldy.

* * *

Qadisha kýndegi uaqytynda júmysynan kelgende, atasy men enesin, kýieuining eki tizesine ekeui birdey minip alyp otyrghan Marat pen Qanat degen úldaryn kórip, esikting kózinen beri attamay qalt túryp qaldy.

– Mama! Mamam keldi! – dep, búghan qaray eki úly qosyla jamyrasyp túra jýgirdi. 

Úldarynyng betinen sýiip, bauyryna basqanda, kózinen eki-ýsh tamshy jastyng ytqyp ketkenin ózi de sezbey qaldy.

Ata-enesimen amandyq-saulyq súrasyp bolghannan keyin, jatyn bólmege bettegen kelinshek, tәtti jymiyp, kýieuin ishke qaray ymdap shaqyryp aldy.

Jәlel ózimen ilese bólmege kirgende, shat-shadyman kelinshek múnyng moynyna asyla ketti de, kýieuining betin ystyq demimen órtep jibererdey bop, kózinen, betinen sýigishtey bastady. 

– Mening tanertengi qylyghymdy keshir, janym! Keshir! Mening keremet surpriyzim bar, – dedi alqyna demalyp. 

Múnday tosyn qúbylystan esi shyghyp ketken Jәlel: 

– Ol qanday surpriyz? – dep antaryla qarap edi, Qadisha tez qimyldap, sómkesinen eki qorapty suyryp alyp, tósekting ýstine tastay saldy.

– Biz endi mәngi baqy tatu-tәtti, baqytty ómir sýretin bolamyz. «Ómir – órnegimen ómir, kónil – kórnegimen kónil» degen sóz bar ghoy. Mine, myna saghat – saghan. Mine, myna altyn alqa – maghan! Ádeyi satyp aldym. Búl zattar bizding baqytty ómirimizdin, adal antymyzdyng qasiyetti kuәgeri bolsyn! Qane, myna saghatty taqshy qolyna! Ghajap saghat. Men de alqamdy taghayyn. Apam men atama, balalargha kórseteyik. 

Jәlel saghatty qolyna taghyp túryp: «Jan jarymnyng kónilin kirletip jýrgen men de aqymaqpyn ghoy! – dep oilady. – Jarymmen, balalarymmen baqytty ómir sýruim ýshin – teris jýristing bәrin qoyuym kerek!». 

Ol altyn alqasyn moynyna taghyp alyp, gýl-gýl jaynap túrghan kelinshegine sýisine bir sәt qarap túrdy da, onyng jana ashylghan qyzghaldaqtay ernine jabysa ketti. 

– Biz baqytty ómir sýretin bolamyz! – dedi ol әielining alaulap túrghan eki betine eki alaqanyn tósep, – Dәl qazir saghan qyz kezindegidey ghashyq bolyp túrmyn!

Ábubәkir Qayran

Abai.kz