Su  –  tirshilik kózi ekenin jaqsy bilemiz. Su  –  adamzat ýshin óte manyzdy, óte qajet tabighy resurs ekeni sózsiz. Sonymen birge onyng qauipti jaqtaryna da basa nazar audaruymyz kerek.

Jylda erte kóktemde bolyp jatatyn su tasqyndary  –  zandy qúbylys.  Tәuelsizdik alghaly bolghan su tasqyndarynyng eng qayghylysy  –  Qyzylaghash  su qoymasynyng jaryluynan bolghan apat... Odan keyin Qaraghandydaghy su  qoymasynda tasqyn boldy. Múnda da adam shyghyny bolyp, kóptegen ziyan  keldi. Ásirese Qyzylaghash su qoymasy bir auyldy typ-tipyl etip, kóptegen adamnyng ómirin alyp ketti. Búl su qoymasy jekemenshik qolda bolatyn.  Balqash-Alakól basseyn inspeksiyasynyng qyzmetkerleri qayghyly oqighagha deyin zandy týrde su qoymasynyng iyesine birneshe ret eskertuler jasaghan bolatyn, tiyisti organdargha da habarlaghan. Ókinishke qaray, tiyisti sharalar atqarylmady. Nәtiyjesinde qayghyly  jaghday oryn aldy.

Qyzylaghash su qoymasynyng syiymdylyghy, bar bolghany, 30 mln\m kub shamasynda. Sonyng ózi bir auyldy tas-talqan etti. Al endi Shardara su qoymasynyng syiymdylyghy 5,2 mlrd\m kub yaghny Shardara su qoymasy 173 ese ýlken. (5 200 000 000 : 30 000 000 = 173)

Endi Shardara su qoymasynan bar bolghany 110 km tómen ornalasqan  Kóksaray su rettegishining (ekeui de Syrdariya ózenining boyynda) syiymdylyghy 3 mlrd\ m kub, yaghny Qyzylaghashtan 100 ese kóp degen sóz. Shardara men Kóksaray ekeuin qosqanda Qyzylaghashtan 273 ese ýlken eken. Búdan shyghatyn qorytyndy, Shardara su qoymasy men Kóksaray su rettegishining qauipsizdigi óte manyzdy mәsele. Osy su qoymalarynyng qauipsizdigi jóninde kezek kýttirmeytin mәselelerdi Su resurstary komiytetining jana basshysyna, Ýkimetke taghy da bir jetkizudi ózimning paryzym dep sanaymyn.

Shardara su qoymasy

1. Syiymdylyghy:

NPU (normalinyy podpertyy uroveni) – 5,2 mlrd\m kub,

FPU  (forsirovannyy podpertyy uroveni) – 5,4 mlrd\m kub.

Múny qarapayym tilmen bylay týsindireyik: 5,2 mlrd\m kub sudy su qoymasynda  2 - 3 aigha deyin ústap túrugha bolady. Al 5,4 mlrd\m kub sudy, jogharydan birden kóp su kelip, tómen qaray jiberip ýlgere almay jatqan kezde, qysqa merzimge qoymadaghy sudyng kólemin 5,4 mlrd\m kub deyin kóbeytuge bolady degen sóz. Biraq úzaq merzimge múnday kólemdi sudy  ústap túru mýmkin emes.

1. Su jiberu qabileti:

• Syrdariya ózenine 1800 m kub/sek
• Qyzylqúm kanalyna 200 m kub/sek
• Arnasay arqyly Aydarkólge 2100 m kub/sek

Búl kórsetkishter Shardara su qoymasynyng tehnikalyq kórsetkishteri. Arnasay su toraby Shardara su qoymasynda su kóbeyip ketip, dambanyng búzylu qaupi tuyndaghanda ashylugha tiyisti.

1969 jyly sәuir aiynyng ayaghyna qaray Shardara su qoymasy 90%-gha juyq tola bolatyn. Mamyr aiynan bastap, shilde aiynyng ayaghyna deyin jogharydan orasan kóp su keldi. Sudyng kelui 3500 m kub\sek shamasynda boldy. Al tómen qaray ózen arqyly, bar bolghany, 1800 m kub\sek su jiberuge bolady. Mine, sonda Arnasay su toraby ashylyp, artyq sudyng barlyghy Aydarkólge jiberildi. (Shamamen 26,0 mlrd\m kub astam).

Jalpy su qoymalaryn jobalaghan kezde 100 jylda (1000 jylgha deyin de esepteledi) qaytalanuy mýmkin, ýlken su kelgende ne isteu kerek ekendigi eskeriledi. Shardara su qoymasy salynyp bitkennen keyin 5 jyl ótkende sovet injenerleri jobasyn jasaghan Shardara su qoymasy ýlken synnan ótti. Ózining syiymdylyghynan 5 ese kóp sudy qabyldap (5,2 mlrd\m kub = 25,0 mlrd\m kub), eshqanday apattyq jaghday tughyzbay Aydarkól oipatyna jiberip, barlyq halyqty, eldimekenderdi eshqanday shyghynsyz aman alyp qaldy.

Mineki, sodan beri 50 jyl uaqyt ótti, yaghny josparlaghan 100 jyldyng 50 jyly ótip ketti. 1969 jylghyday kóp su kez-kelgen jyly qaytalanuy mýmkin.

Biz osynday jaghdaygha dayynbyz ba?

Býgingi tanda dәl mamyr aiynda 1969 jylghy sudyng 10%-y kelse, Shardaradan Aral tenizine deyin eshnәrse qalmaydy. Onyng mәnisi mynada:

1. Ózbekstan men Qazaqstan shekarany belgilegen kezde Arnasay su torabynyng dәl týbinen shekara ótti. Nәtiyjesinde Arnasaydyng (Aydarkól) barlyghy Ózbekstanda qaldy.

2. Endi Arnasaygha su jiberu ýshin Ózbekstannan rúqsat alu kerek.

3. Ózbekstan bizding Arnasay su torabynan 700 metr jerden ózderining dambasyn salyp tastady. Ol dambagha su ótkizgishtigi 600 m kub\sek bolatyn su torabyn qoydy. Yaghny biz Arnasay su torabyn 2100 m kub\sek su ótkizetin etip barynsha ashyp tastaghanmen, ózbekterding su torabynan 600 m kub\sek artyq su ótpeydi. Al bizding su torabymyz ben ózbekterding su torabynyng arasyna, bar bolghany, 35 mln\m kub su syyady.

Su qoymasynyng júmys rejiymi tómendegidey:

Jeltoqsan aiynan bastap sәuirding ortasyna deyin qoymagha su jinalyp toltyrylady. Ol su jaz boyy Týrkistan, Qyzylorda oblystarynyng diqandaryna berilip otyrady.

Endi dәl 1969 jyldaghyday mamyr aiynan bastap jogharydan sekundyna 3600 m kub\sek. su kele bastasa...

3600 m kub  h  60 sek  =  216 000 m kub (1 miyn.)

216 000 m kub  h  60 min  =  15 960 000 m kub (1 sagh.)

15 960 000 m kub  h  24 sagh  =  383 000 000 m kub (1 sótke)

Bir sótkede 383,0 mln\m kub su keledi eken. Eger qyrghyzdarda, tәjikterde, Ózbekstanda mamyr aiynda qatty kýn ysyp, taudaghy qarlar tez erip, bir apta, on kýn jauyn-shashyn bolsa, múnday sudyng kelui әbden mýmkin. 2017 jyly mamyr aiynda 2000 m kub\sek su kelip, bizdi әjepteuir әurege saldy.

Sәuir aiynyng ayaghynda, rejim boyynsha, Shardarada 5,2 mlrd\m kub su ústap otyramyz. Eger de 3600 m kub\sek su kelse, onyng 1800 m kub\sek ózenge, 200 m kub\sek Qyzylqúm kanalyna, 600 m kub\sek Ózbekstanmen kelisip, Arnasaygha jibersek, onda 1000 m kub\sek su artyq bolyp, qoymada qalyp otyrady. Yaghni, kýnine qoymanyng suy 86,4 mln\m kub kóbeyip otyryp, 3 kýnnen keyin su tasy bastaydy. Búl óte ýlken tehnogendik apat. Apattyq  jaghdayda su tastaytyn Arnasay su torabynyng mýmkinshiligi shektelgennen keyin mindetti týrde qosymsha mýmkinshilik qarastyryluy kerek.

Búl mәsele jóninde Su resurstary komiytetinde basshy bolyp jýrgen kezde aldyn-ala tehnikalyq-ekonomikalyq negizdeme (TEN) jasalyp, ýkimetke úsynylghan. Ary qaray tolyqqandy TEN jasap, jobalyq-smetalyq qújat (JSQ) jasalu kerek.

Búl júmysty ayaghyna deyin jetkizu manyzdy. Óte ýlken kóp su kez-kelgen uaqytta kelip qaluy mýmkin, soghan dayyn boluymyz kerek. Búl mәseleni ýkimetting aldynda da, Qauipsizdik kenesining aldynda da birneshe ret kótergenbiz, biraq әzirge nәtiyje joq. Búl mәselege ýlken jauapkershilikpen qarau kerek dep oilaymyn.

2. Shardara su qoymasynyng qazirgi kezdegi tehnikalyq jaghdayy qanday?

Shardara su qoymasynyng salynghanyna 60 jylgha jaqyndady. 2000-shy jyldardyng basynda Arnasay su torabynyng dambasy jaqsylap kýrdeli jóndeuden ótkizildi. Al Shardara dambasynyng jóndelui kónildegidey bolghan joq. 2016 jyly Shardara dambasy ortasynan oiylyp, astynan bos quys kenistik bayqalyp, qauip tóndi. Ony tiyisti jobalaushy instituttarmen tekserip, anyqtap, jóndep shyqtyq. Osynday qauip payda bolghannan keyin bilikti su mamany akademik Malik Burlibaev basqaratyn arnayy mamandandyrylghan kompaniyagha Shardara su qoymasynyng barlyq dambasyn týgel tekserip, barlyq kemshilikterin anyqtap shyqtyq. Barlyq tiyisti qújattar dayyndalyp, biyl mamyr aiynan bastap júmys bastaugha tiyis bolatyn. Búl júmysty da tez qolgha alyp sheshpese, óte qauipti.

3. Kóksaray su rettegishi

Kóksaray su rettegishi 2011 jyldan bastap su qabylday bastady. 2017 jyldyng ayaghyna deyin búl nysan Tótenshe jaghdaylar komiytetining qaramaghynda boldy. 2018 jyldyng ortasynda Su resurstary komiytetining qaramaghyna ótti. Qabyldap alghan kezde jogharyda atap ótilgen kompaniyanyng mamandarymen Kóksaray su rettegishining dambasy múqiyat tekserilip, múnda da tez arada atqarylatyn kemshilikter anyqtalghan bolatyn. Jobanyng avtory «Kazgidrovodhoz» jobalau institutymen birlese otyryp, birinshi kezekte atqarylatyn júmystardyng qújatyn dayyndaghan bolatynbyz.

Kóksaraydyng da qauipsizdik mәselesin tez arada sheshu qajet.

Shardara su qoymasy, Kóksaray su rettegishi apattyq jaghdaygha dushar bolsa, Shardaradan Aralgha deyingi halyqqa, barlyq nysandargha óte ýlken qauip tónedi. Odan aman qalu is jýzinde mýmkin emes.

Shardaranyng dengeyi men Araldyng dengeyining aiyrmasy 200 metrden astam. Su óte jyldam, jol jónekey barlyghyn qirata otyryp, tez jetui mýmkin. Osy asa manyzdy mәselege taghy da bir nazar audarghym keledi.

4. Astana su qoymasy jәne Núr-Súltan qalasyn sudan qorghaytyn damba jayynda...

Astana su qoymasynyng tehnikalyq jaghdayy Shardara men Kóksaraydyn әldeqayda dúrys. Biraq, reglamentke sәikes, búl nysannyng da jóndeuden ótetin uaqyty keldi. Tiyisti qújattary dayyndalghan, sondyqtan búl nysangha da qarjy bólinip, jóndeuden ótkizilui tiyis. Búl júmystar da biyl bastaluy kerek edi. Búl nysan búrynnan Su resurstary komiytetining tengeriminde bolghandyqtan, osy kezge deyin barlyq tiyisti júmystar uaqytynda atqarylyp otyrghan.

2018 jyly Núr-Cúltan qalasyn sudan qorghaytyn damba Tótenshe jaghdaylar komiytenining tengeriminen Su resurstary komiytetine ótti. Shynyn aitu kerek, dambanyng tehnikalyq jaghdayy, onyng qújattary syn kótermeydi. 2017 jyly osy dambanyng kemshilikterinen Astana qalasyna ýlken qauip tóngen bolatyn. Osynyng nәtiyjesinde búl nysandy Su resurstary komiytenining tengerimine ótkizip (2018 jyly) tez arada JSQ dayyndaldy. Búl júmystar 2019 jyly sәuir aiynda bastalyp, 2020 jyldyng su tasqynyna deyin ayaqtalu kerek bolatyn. Búl óte auqymdy júmys nәtiyjesinde Núr-Cúltan qalasyn tasqyn su qauipsizdigimen tolyq qamtamasyz etu kózdelgen. Búl jóninde Elbasymyzdyng naqty tapsyrmasy da bar.

Búl maqalany jazudaghy maqsatym – bilgishsinu emes, tasqyn sudan halyqqa keletin qauipting aldyn alu.

Islam Ábishev,

Núr-Súltan qalasy,

SIZO, 138 qapas.

02.12.2019 j.

Saghat 02.00.

Qosymsha: Abai.kz aqparattyq portaly erkin aqparat alany. Múnda oy jarystyryp, pikir almastyrugha әrkim qúqyly. Jogharydaghy spiykerding pikiri redaksiya ústanymyn bildirmeydi. Aldaghy uaqytta maqalada esim-soylary atalghan jekelegen azamattar redaksiyamyzgha jauap beruge niyetti bolsa, olardyng da pikirin beruge әzirmiz. 

Abai.kz