سۋ  –  تىرشىلىك كوزى ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. سۋ  –  ادامزات ءۇشىن وتە ماڭىزدى، وتە قاجەت تابيعي رەسۋرس ەكەنى ءسوزسىز. سونىمەن بىرگە ونىڭ قاۋىپتى جاقتارىنا دا باسا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك.

جىلدا ەرتە كوكتەمدە بولىپ جاتاتىن سۋ تاسقىندارى  –  زاڭدى قۇبىلىس.  تاۋەلسىزدىك العالى بولعان سۋ تاسقىندارىنىڭ ەڭ قايعىلىسى  –  قىزىلاعاش  سۋ قويماسىنىڭ جارىلۋىنان بولعان اپات... ودان كەيىن قاراعاندىداعى سۋ  قويماسىندا تاسقىن بولدى. مۇندا دا ادام شىعىنى بولىپ، كوپتەگەن زيان  كەلدى. اسىرەسە قىزىلاعاش سۋ قويماسى ءبىر اۋىلدى تىپ-تيپىل ەتىپ، كوپتەگەن ادامنىڭ ءومىرىن الىپ كەتتى. بۇل سۋ قويماسى جەكەمەنشىك قولدا بولاتىن.  بالقاش-الاكول باسسەين ينسپەكتسياسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قايعىلى وقيعاعا دەيىن زاڭدى تۇردە سۋ قويماسىنىڭ يەسىنە بىرنەشە رەت ەسكەرتۋلەر جاساعان بولاتىن، ءتيىستى ورگاندارعا دا حابارلاعان. وكىنىشكە قاراي، ءتيىستى شارالار اتقارىلمادى. ناتيجەسىندە قايعىلى  جاعداي ورىن الدى.

قىزىلاعاش سۋ قويماسىنىڭ سىيىمدىلىعى، بار بولعانى، 30 ملن\م كۋب شاماسىندا. سونىڭ ءوزى ءبىر اۋىلدى تاس-تالقان ەتتى. ال ەندى شاردارا سۋ قويماسىنىڭ سىيىمدىلىعى 5,2 ملرد\م كۋب ياعني شاردارا سۋ قويماسى 173 ەسە ۇلكەن. (5 200 000 000 : 30 000 000 = 173)

ەندى شاردارا سۋ قويماسىنان بار بولعانى 110 كم تومەن ورنالاسقان  كوكساراي سۋ رەتتەگىشىنىڭ (ەكەۋى دە سىرداريا وزەنىنىڭ بويىندا) سىيىمدىلىعى 3 ملرد\ م كۋب، ياعني قىزىلاعاشتان 100 ەسە كوپ دەگەن ءسوز. شاردارا مەن كوكساراي ەكەۋىن قوسقاندا قىزىلاعاشتان 273 ەسە ۇلكەن ەكەن. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، شاردارا سۋ قويماسى مەن كوكساراي سۋ رەتتەگىشىنىڭ قاۋىپسىزدىگى وتە ماڭىزدى ماسەلە. وسى سۋ قويمالارىنىڭ قاۋىپسىزدىگى جونىندە كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەلەردى سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ جاڭا باسشىسىنا، ۇكىمەتكە تاعى دا ءبىر جەتكىزۋدى ءوزىمنىڭ پارىزىم دەپ سانايمىن.

شاردارا سۋ قويماسى

1. سىيىمدىلىعى:

نپۋ (نورمالنىي پودپەرتىي ۋروۆەن) – 5,2 ملرد\م كۋب،

فپۋ  (فورسيروۆاننىي پودپەرتىي ۋروۆەن) – 5,4 ملرد\م كۋب.

مۇنى قاراپايىم تىلمەن بىلاي تۇسىندىرەيىك: 5,2 ملرد\م كۋب سۋدى سۋ قويماسىندا  2 - 3 ايعا دەيىن ۇستاپ تۇرۋعا بولادى. ال 5,4 ملرد\م كۋب سۋدى، جوعارىدان بىردەن كوپ سۋ كەلىپ، تومەن قاراي جىبەرىپ ۇلگەرە الماي جاتقان كەزدە، قىسقا مەرزىمگە قويماداعى سۋدىڭ كولەمىن 5,4 ملرد\م كۋب دەيىن كوبەيتۋگە بولادى دەگەن ءسوز. بىراق ۇزاق مەرزىمگە مۇنداي كولەمدى سۋدى  ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس.

1. سۋ جىبەرۋ قابىلەتى:

• سىرداريا وزەنىنە 1800 م كۋب/سەك
• قىزىلقۇم كانالىنا 200 م كۋب/سەك
• ارناساي ارقىلى ايداركولگە 2100 م كۋب/سەك

بۇل كورسەتكىشتەر شاردارا سۋ قويماسىنىڭ تەحنيكالىق كورسەتكىشتەرى. ارناساي سۋ تورابى شاردارا سۋ قويماسىندا سۋ كوبەيىپ كەتىپ، دامبانىڭ بۇزىلۋ قاۋپى تۋىنداعاندا اشىلۋعا ءتيىستى.

1969 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ اياعىنا قاراي شاردارا سۋ قويماسى 90%-عا جۋىق تولا بولاتىن. مامىر ايىنان باستاپ، شىلدە ايىنىڭ اياعىنا دەيىن جوعارىدان وراسان كوپ سۋ كەلدى. سۋدىڭ كەلۋى 3500 م كۋب\سەك شاماسىندا بولدى. ال تومەن قاراي وزەن ارقىلى، بار بولعانى، 1800 م كۋب\سەك سۋ جىبەرۋگە بولادى. مىنە، سوندا ارناساي سۋ تورابى اشىلىپ، ارتىق سۋدىڭ بارلىعى ايداركولگە جىبەرىلدى. (شامامەن 26,0 ملرد\م كۋب استام).

جالپى سۋ قويمالارىن جوبالاعان كەزدە 100 جىلدا (1000 جىلعا دەيىن دە ەسەپتەلەدى) قايتالانۋى مۇمكىن، ۇلكەن سۋ كەلگەندە نە ىستەۋ كەرەك ەكەندىگى ەسكەرىلەدى. شاردارا سۋ قويماسى سالىنىپ بىتكەننەن كەيىن 5 جىل وتكەندە سوۆەت ينجەنەرلەرى جوباسىن جاساعان شاردارا سۋ قويماسى ۇلكەن سىننان ءوتتى. ءوزىنىڭ سىيىمدىلىعىنان 5 ەسە كوپ سۋدى قابىلداپ (5,2 ملرد\م كۋب = 25,0 ملرد\م كۋب), ەشقانداي اپاتتىق جاعداي تۋعىزباي ايداركول ويپاتىنا جىبەرىپ، بارلىق حالىقتى، ەلدىمەكەندەردى ەشقانداي شىعىنسىز امان الىپ قالدى.

مىنەكي، سودان بەرى 50 جىل ۋاقىت ءوتتى، ياعني جوسپارلاعان 100 جىلدىڭ 50 جىلى ءوتىپ كەتتى. 1969 جىلعىداي كوپ سۋ كەز-كەلگەن جىلى قايتالانۋى مۇمكىن.

ءبىز وسىنداي جاعدايعا دايىنبىز با؟

بۇگىنگى تاڭدا ءدال مامىر ايىندا 1969 جىلعى سۋدىڭ 10%-ى كەلسە، شاردارادان ارال تەڭىزىنە دەيىن ەشنارسە قالمايدى. ونىڭ ءمانىسى مىنادا:

1. وزبەكستان مەن قازاقستان شەكارانى بەلگىلەگەن كەزدە ارناساي سۋ تورابىنىڭ ءدال تۇبىنەن شەكارا ءوتتى. ناتيجەسىندە ارناسايدىڭ (ايداركول) بارلىعى وزبەكستاندا قالدى.

2. ەندى ارناسايعا سۋ جىبەرۋ ءۇشىن وزبەكستاننان رۇقسات الۋ كەرەك.

3. وزبەكستان ءبىزدىڭ ارناساي سۋ تورابىنان 700 مەتر جەردەن وزدەرىنىڭ دامباسىن سالىپ تاستادى. ول دامباعا سۋ وتكىزگىشتىگى 600 م كۋب\سەك بولاتىن سۋ تورابىن قويدى. ياعني ءبىز ارناساي سۋ تورابىن 2100 م كۋب\سەك سۋ وتكىزەتىن ەتىپ بارىنشا اشىپ تاستاعانمەن، وزبەكتەردىڭ سۋ تورابىنان 600 م كۋب\سەك ارتىق سۋ وتپەيدى. ال ءبىزدىڭ سۋ تورابىمىز بەن وزبەكتەردىڭ سۋ تورابىنىڭ اراسىنا، بار بولعانى، 35 ملن\م كۋب سۋ سىيادى.

سۋ قويماسىنىڭ جۇمىس رەجيمى تومەندەگىدەي:

جەلتوقسان ايىنان باستاپ ءساۋىردىڭ ورتاسىنا دەيىن قويماعا سۋ جينالىپ تولتىرىلادى. ول سۋ جاز بويى تۇركىستان، قىزىلوردا وبلىستارىنىڭ ديقاندارىنا بەرىلىپ وتىرادى.

ەندى ءدال 1969 جىلداعىداي مامىر ايىنان باستاپ جوعارىدان سەكۋندىنا 3600 م كۋب\سەك. سۋ كەلە باستاسا...

3600 م كۋب  ح  60 سەك  =  216 000 م كۋب (1 مين.)

216 000 م كۋب  ح  60 مين  =  15 960 000 م كۋب (1 ساع.)

15 960 000 م كۋب  ح  24 ساع  =  383 000 000 م كۋب (1 سوتكە)

ءبىر سوتكەدە 383,0 ملن\م كۋب سۋ كەلەدى ەكەن. ەگەر قىرعىزداردا، تاجىكتەردە، وزبەكستاندا مامىر ايىندا قاتتى كۇن ىسىپ، تاۋداعى قارلار تەز ەرىپ، ءبىر اپتا، ون كۇن جاۋىن-شاشىن بولسا، مۇنداي سۋدىڭ كەلۋى ابدەن مۇمكىن. 2017 جىلى مامىر ايىندا 2000 م كۋب\سەك سۋ كەلىپ، ءبىزدى اجەپتەۋىر اۋرەگە سالدى.

ءساۋىر ايىنىڭ اياعىندا، رەجيم بويىنشا، شاردارادا 5,2 ملرد\م كۋب سۋ ۇستاپ وتىرامىز. ەگەر دە 3600 م كۋب\سەك سۋ كەلسە، ونىڭ 1800 م كۋب\سەك وزەنگە، 200 م كۋب\سەك قىزىلقۇم كانالىنا، 600 م كۋب\سەك وزبەكستانمەن كەلىسىپ، ارناسايعا جىبەرسەك، وندا 1000 م كۋب\سەك سۋ ارتىق بولىپ، قويمادا قالىپ وتىرادى. ياعني، كۇنىنە قويمانىڭ سۋى 86,4 ملن\م كۋب كوبەيىپ وتىرىپ، 3 كۇننەن كەيىن سۋ تاسي باستايدى. بۇل وتە ۇلكەن تەحنوگەندىك اپات. اپاتتىق  جاعدايدا سۋ تاستايتىن ارناساي سۋ تورابىنىڭ مۇمكىنشىلىگى شەكتەلگەننەن كەيىن مىندەتتى تۇردە قوسىمشا مۇمكىنشىلىك قاراستىرىلۋى كەرەك.

بۇل ماسەلە جونىندە سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىندە باسشى بولىپ جۇرگەن كەزدە الدىن-الا تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمە (تەن) جاسالىپ، ۇكىمەتكە ۇسىنىلعان. ارى قاراي تولىققاندى تەن جاساپ، جوبالىق-سمەتالىق قۇجات (جسق) جاسالۋ كەرەك.

بۇل جۇمىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋ ماڭىزدى. وتە ۇلكەن كوپ سۋ كەز-كەلگەن ۋاقىتتا كەلىپ قالۋى مۇمكىن، سوعان دايىن بولۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلەنى ۇكىمەتتىڭ الدىندا دا، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ الدىندا دا بىرنەشە رەت كوتەرگەنبىز، بىراق ازىرگە ناتيجە جوق. بۇل ماسەلەگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.

2. شاردارا سۋ قويماسىنىڭ قازىرگى كەزدەگى تەحنيكالىق جاعدايى قانداي؟

شاردارا سۋ قويماسىنىڭ سالىنعانىنا 60 جىلعا جاقىندادى. 2000-شى جىلداردىڭ باسىندا ارناساي سۋ تورابىنىڭ دامباسى جاقسىلاپ كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلدى. ال شاردارا دامباسىنىڭ جوندەلۋى كوڭىلدەگىدەي بولعان جوق. 2016 جىلى شاردارا دامباسى ورتاسىنان ويىلىپ، استىنان بوس قۋىس كەڭىستىك بايقالىپ، قاۋىپ ءتوندى. ونى ءتيىستى جوبالاۋشى ينستيتۋتتارمەن تەكسەرىپ، انىقتاپ، جوندەپ شىقتىق. وسىنداي قاۋىپ پايدا بولعاننان كەيىن بىلىكتى سۋ مامانى اكادەميك ماليك بۋرليباەۆ باسقاراتىن ارنايى مامانداندىرىلعان كومپانياعا شاردارا سۋ قويماسىنىڭ بارلىق دامباسىن تۇگەل تەكسەرىپ، بارلىق كەمشىلىكتەرىن انىقتاپ شىقتىق. بارلىق ءتيىستى قۇجاتتار دايىندالىپ، بيىل مامىر ايىنان باستاپ جۇمىس باستاۋعا ءتيىس بولاتىن. بۇل جۇمىستى دا تەز قولعا الىپ شەشپەسە، وتە قاۋىپتى.

3. كوكساراي سۋ رەتتەگىشى

كوكساراي سۋ رەتتەگىشى 2011 جىلدان باستاپ سۋ قابىلداي باستادى. 2017 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن بۇل نىسان توتەنشە جاعدايلار كوميتەتىنىڭ قاراماعىندا بولدى. 2018 جىلدىڭ ورتاسىندا سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ قاراماعىنا ءوتتى. قابىلداپ العان كەزدە جوعارىدا اتاپ وتىلگەن كومپانيانىڭ ماماندارىمەن كوكساراي سۋ رەتتەگىشىنىڭ دامباسى مۇقيات تەكسەرىلىپ، مۇندا دا تەز ارادا اتقارىلاتىن كەمشىلىكتەر انىقتالعان بولاتىن. جوبانىڭ اۆتورى «كازگيدروۆودحوز» جوبالاۋ ينستيتۋتىمەن بىرلەسە وتىرىپ، ءبىرىنشى كەزەكتە اتقارىلاتىن جۇمىستاردىڭ قۇجاتىن دايىنداعان بولاتىنبىز.

كوكسارايدىڭ دا قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن تەز ارادا شەشۋ قاجەت.

شاردارا سۋ قويماسى، كوكساراي سۋ رەتتەگىشى اپاتتىق جاعدايعا دۋشار بولسا، شاردارادان ارالعا دەيىنگى حالىققا، بارلىق نىساندارعا وتە ۇلكەن قاۋىپ تونەدى. ودان امان قالۋ ءىس جۇزىندە مۇمكىن ەمەس.

شاردارانىڭ دەڭگەيى مەن ارالدىڭ دەڭگەيىنىڭ ايىرماسى 200 مەتردەن استام. سۋ وتە جىلدام، جول جونەكەي بارلىعىن قيراتا وتىرىپ، تەز جەتۋى مۇمكىن. وسى اسا ماڭىزدى ماسەلەگە تاعى دا ءبىر نازار اۋدارعىم كەلەدى.

4. استانا سۋ قويماسى جانە نۇر-سۇلتان قالاسىن سۋدان قورعايتىن دامبا جايىندا...

استانا سۋ قويماسىنىڭ تەحنيكالىق جاعدايى شاردارا مەن كوكسارايدىن الدەقايدا دۇرىس. بىراق، رەگلامەنتكە سايكەس، بۇل نىساننىڭ دا جوندەۋدەن وتەتىن ۋاقىتى كەلدى. ءتيىستى قۇجاتتارى دايىندالعان، سوندىقتان بۇل نىسانعا دا قارجى ءبولىنىپ، جوندەۋدەن وتكىزىلۋى ءتيىس. بۇل جۇمىستار دا بيىل باستالۋى كەرەك ەدى. بۇل نىسان بۇرىننان سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ تەڭگەرىمىندە بولعاندىقتان، وسى كەزگە دەيىن بارلىق ءتيىستى جۇمىستار ۋاقىتىندا اتقارىلىپ وتىرعان.

2018 جىلى نۇر-Cۇلتان قالاسىن سۋدان قورعايتىن دامبا توتەنشە جاعدايلار كوميتەنىنىڭ تەڭگەرىمىنەن سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنە ءوتتى. شىنىن ايتۋ كەرەك، دامبانىڭ تەحنيكالىق جاعدايى، ونىڭ قۇجاتتارى سىن كوتەرمەيدى. 2017 جىلى وسى دامبانىڭ كەمشىلىكتەرىنەن استانا قالاسىنا ۇلكەن قاۋىپ تونگەن بولاتىن. وسىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل نىساندى سۋ رەسۋرستارى كوميتەنىنىڭ تەڭگەرىمىنە وتكىزىپ (2018 جىلى) تەز ارادا جسق دايىندالدى. بۇل جۇمىستار 2019 جىلى ءساۋىر ايىندا باستالىپ، 2020 جىلدىڭ سۋ تاسقىنىنا دەيىن اياقتالۋ كەرەك بولاتىن. بۇل وتە اۋقىمدى جۇمىس ناتيجەسىندە نۇر-Cۇلتان قالاسىن تاسقىن سۋ قاۋىپسىزدىگىمەن تولىق قامتاماسىز ەتۋ كوزدەلگەن. بۇل جونىندە ەلباسىمىزدىڭ ناقتى تاپسىرماسى دا بار.

بۇل ماقالانى جازۋداعى ماقساتىم – بىلگىشسىنۋ ەمەس، تاسقىن سۋدان حالىققا كەلەتىن قاۋىپتىڭ الدىن الۋ.

يسلام ابىشەۆ،

نۇر-سۇلتان قالاسى،

سيزو، 138 قاپاس.

02.12.2019 ج.

ساعات 02.00.

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

Abai.kz