(Abaydyng «Keyde eser kónil qúrghyryn» ólenine týsinik)

Zaman kelbetine ýnilsek, kisilik aqyryn-aqyryn adam jýreginen alystap ketip barady. Qazirgi qoghamnyng kózge úratyn sipaty da osy siyaqty. Biylik úly Abay – qazaqtyng kiyesi, últtyng boytúmary deuin deydi.  Biraq Abay auyzgha qol emes. Kórmeyin desem kózim bar demekshi, Abay sózining núryn, syryn kóru emes, ónkey syrty qamtylghan nauqandyq tirlikter (eskertkish qoy, audarma jasau, konferensiya ótkizu t.b.) basym. Halyqqa qajettisi – jan azyghy men úrpaq tәrbiyesi desek, Abay bilim beru auylynan tym aulaqta qaldy. Zaman talabyna say Abay jinaghy da, oqulyq ta joq, dýniyege kemengerding kózimen qaraudy ýiretsek degen ynta, peyil de joq.  Tolaghay túlghany tanytu, nasihattau isi adam aitsa nanghysyz tómenge qúldyraghan tústa preziydentimiz Q.Toqaevtyng «Abay jәne HHI ghasyrdaghy Qazaqstan» atty maqalasy mýldem sónuge ainalghan shoqty ýrlegendey әser etti maghan. Ásirese: «Is-sharalar toy toylau ýshin emes, oi-órisimizdi keneytip, ruhany túrghydan damuymyz ýshin ótkizilsin. ...Abaydy tanu – adamnyng ózin-ózi tanuy. Osy kýrdeli mәselening sheshimin Abaydyng «tolyq adam» formulasynan izdegen jón» degenderi kópshilik kýtken izgilikti payymdar. Qaytip iske aspaq, ony keleshek kórsete jatar. 

Sonymen, qystyng arty – jaz dep, týsinikter siklin jalghastyrmaqpyn. 

Tómende «Keyde eser kónil qúrghyryn» dep bastalatyn tórt shumaq ólenge týsinik. Ony Abay 1890 jyly jazghan. Jazylu tarihy jayly derek joq. Óleng ózegi – mahabbat pen dostyq, yaghny jýrekting qalauy men tileui. 

Adam balasynyng kónil-kýii ainymaly, qúbylma. Birde qamyghuly, jabyrqau kónilding kelesi sәtterde eseri, kókke sharyqtauy bek mýmkin (oghan qyzbaly, asau jýrek, onyng keyde jóndi, keyde jónsiz alqynuy sebepker). 

Keyde eser kónil qúrghyryn,
Mahabbat izdep talpynar.
Ishem dep beynet susynyn,
Asau jýrek alqynar, - deuimen Abay patsha kónilding sonday bir qaltarysyn jyrgha qosqan. Búl aqyn 45-jasqa kelgen, Tolaghay qúsap, kýlli qazaqtyng múnyn iyghyna alghan shaq. Qazaq әdebiyetining klassiygi atandyrghan parasat biyigine shyqqan mezet.  Sol parasat biyigine ómirding beynetin tarta otyryp, taghdyrdyng kýiigi men tәlkegin kóre-kóre satylaghany anyq. Múny ekinshi shumaqta:

Tartqan beynet, ótken jas,
Jýrekting otyn sóndirmes.
Mahabbat – ómir kórki, ras,
Ólgen son, ol da ýndemes, - deuinen angharugha bolady. Tartqan beynet te, toqtausyz uaqyt ta – «jýrekting otyn sóndirmes». Nege? Óitkeni, «mahabbat – ómir kórki» dep syr shertedi aqyn. Sóitip, adamnyng jýrek otyn sóndirmey, onyng qyzuly qylushy qúdiret – mahabbat ekendigi maghlúm boldy.

Oghan dәlel: «Jýrekten qyzu-qyzba kete qalsa, Ózge tәnnen esh qyzyq is  tabylmas» deydi keyingi Abay («Jýrek – teniz, qyzyqtyng bәri – asyl tas» óleninde). Jýrekte ot (yaky qayrat) bolmasa, qyzyqqa, jylulyq pen dostyqqa jarymay, qúr mýlgumen ótpeksin. Mahabbat sezim otqa tamyzdyq qana emes, tipti tirilikting de belgisi: «Ólgen son, ol da ýndemes». Taghy Abay: «Dýniyening maghmúrlyghy bir týrli aqylgha núr berip túratúghyn nәrse» (38-sóz) deydi. Múndaghy arabtyng «maghmúr» sózi  әlgidegi «mahabbat – ómir kórki» degen tirkespen astasyp jatyr. Abay búl sózdi qyzyq, әdemi, kórikti degen mәnde qoldanghan. Tize bersek, Abayda jýrek kuliti qalyptasqanyna mysal kóp-aq. Jýrek – jan mekeni dep kәmil senbese, Abay Abay bola ma. 

Endi ýshinshi shumaqqa óteyik: 

Mahabbatsyz – dýnie bos,
Qayuangha ony qosyndar.
Qyzyqtan ózge qalsang bos,
Qatynyn, balan, dosyng bar.

Qoghamda qyzu pikirtalas tudyryp kele jatqan, osy әuelgi jol. Ony Abay jinaqtary birde «Mahabbatsyz – dýnie bos» dep, endi birde «Mahabbatsyz – dýnie dos» dep basqan.  Qaysysy dúrys? Ásili, búl jenil-jelpi mәsele emes. Oilau jýiemizdi ózgertuge de qauqarly, prinsiptik tanym. Sondyqtan bayyppen toqtalmaqpyz. 

Birden aitayyq, biz, dúrysy – «Mahabbatsyz – dýnie bos» deulimiz. Nege? Sebebi, Alla taghala on segiz myng ghalamdy (myna jaryq dýniyeni), onyng ishinde adamzatty mahabbatpen jaratqan. Adamnyng es-aqylyn biyleytin  onan asqan qúdiret kәne. Mahabbat sezim kimde kóbirek bolsa, ony kimning jýregi tynbay izdese, «ol kisi – ghalym, sol – ghaqyl» (Abay). Kerisinshe aqylgha sәule (әdilet, mahabbat dep úghynyz) qonbaghan pende «qayuansha jýrip kýneltpek». Mahabbat sezimi jútang adam ózining «jan» ekenin bilmeydi. Sol ýshin oishyl: «Qayuangha ony qosyndar» degen. Sóitip,  Abay mahabbatsyz esil ómirding bos, qayran uaqyttyng zaya óterin jetkizip otyr.

Biraq «Mahabbatsyz – dýnie dos» úghymyn tastay ghyp ústanatyn ekinshi taraptyng payymynsha, Abay óleninde «Dýniyeden suyn!» dep uaghyzdaghan, «Jýrekti tazart, Qúdaydy tany!» dep ósiyettegen. Óitkeni, kimge «dýnie dos» – sonyn  kókirek kózi jabyq deydi. Ol – Qúday sәulesi týspegen malqúmar, dýniyeqonyz, sarang paqyr. «Dýnie dos» tirkesi osy maghynada desedi.  

Mine, eki tarapta kózqaras eki týrli. Qaytsek týitkildi týiin tarqatylar eken? Abay «dýniye» dep mal-dәuletti aitqan ba, joq, әlde kýlli jaryq әlem degeni me? Aldymen osy mәseleni qauzayyq.

«Ghylymdy izdep, dýniyeni kózdep, Eki jaqqa ýnildim», «Dýnie –ýlken kól, zaman – soqqan jel» nemese «Jýregim mening – qyryq jamau, Qiyanatshyl dýniyeden» degenin eske salayyq. Abay «dýniye» sózin kýlli tirshilik degen keng maghynada qoldanghan ghoy. Mine sol tirshilikke dos, yntyq bolu da – mahabbat kórinisi. Onsyz ata-ana men balandy, otanyng men últyndy qaytip sýimeksin.  

Sondyqtan ólendegi «dýniye» sózi mal-dәulet, baylyq qana emes, kýlli tirshilikke qatysty degen baylamgha kelemiz. «Mahabbatsyz – dýnie dos» tirkesi men «Sana túrmysty biylemek» teziysi sәikes. Biraq búl mahabbat hәm dostyq, súlulyq pen ómirge ghashyqtyq úghymdary ýshin tar shenber. 

Osy aitylghan payymgha dәlelder alyp, terenine ýnileyik.

Kópke ayan, fәny dýnie qyzyghynan qash, tirshilikke suyq kózben qara degen – músylmandyq sopylyq ilim qaghidasy, ony «tәrki dýniye» nemese «tariqatqa kiru» deydi. Oghan ýndeu 1880-jyldardyng sonyndaghy Abaygha tәn be, ústanymyna ýilese me? Sirә da, joq. Búl aghartushylyq maydanynda   mynmen jalghyz alysyp, qazaghyna dýniyening ghylymyn bil, mal tap, kópting qamyn oilany nasihattap, zamandy týzetuge qúlshynghan kezeni. 

Tariqat kýlli milletke (músylman qauymy) jol deuden keyingi Abay da aulaq. «Tasdiyq» traktatynan (38-sóz) eki mysal alayyq. Birinshisi: «Kýlli adam tәrki dýnie bolyp «hu» dep tariqatqa kirse, dýnie oiran bolsa kerek. Búlay bolghanda maldy kim baghady, dúshpandy kim toqtatady, kiyimdi kim toqidy, astyqty kim egedi, dýniyedegi Allanyng pendeleri ýshin jaratqan qazynalaryn kim izdeydi? ...Ekinshi – búl joldaghylar qor bolyp, dýniyede joq bolyp ketu de qaupi bar», – dey kele, maghynaly ghúmyr sýrudin, yaghny jaryq dýniyege dos boludyng mәnisin bylaysha úqtyrady: «Ghúmyr – ózi haqiqat. Qay jerde ghúmyr joq bolsa, onda kәmәlat joq». Ekinshisi, ghalymdar jayly mynaday jaqsy pikir qosady: «...Elektrdi tauyp aspannan jaydy búryp alyp, dýniyening bir shetinen qazir jauap alyp túryp, ot pen sugha qaylasyn tauyp, myng adam qyla almastay qyzmetter istetip qoyyp túrghandyghy... – barshasy payda berushi bolghan son, bizding olargha mindetkerligimizge daghua (shart) joq».  Ayta óteri, Qúran Kәrimde: «Allanyng bergenin aqiyretting qamyna júmsa, biraq fәny dýniyedegi nesibendi de úmytpa» (Qasas sýresi, 77-ayat) degen ayattar barshylyq.   

Keltirilgen eki ýzindiden dana Abay qanday adamdy ansaghany andalmaq.  Ol jýregine iman úyalaghan әri kónilin tirshilikke bólgen – «dýniyege dos» kisi. Býgingi tilmen aitsaq, ol, bir jaghynan, imandy, ekinshi jaghynan,  ghylym men progressti ilgeriletip, zamandy jaqsy qylushy tehnokrat jan.  

Sonymen, Abaysha kemeldikting kepili  – dýniyening eki jaghyna da yntyq bolugha sayady. Kimde kim eki aluannyng ýilesimin tanyp-bilse, sol tolyq adam. «Dýniyening kóringen hәm kórinbegen syryn týgeldep, eng bolmasa denelep bilmese, adamdyqtyng orny bolmaydy. Ony bilmegen son, ol jan adam jany bolmay, qayuan jany bolady» (7-sóz) demegi sol. «Kóringen syry» dep Abay barsha jaratylystanu bilimin (kýlli dýnieauy pәnderdi), al «kórinbegen syry» dep Qúday, jan, aqiyret, haqiqat turaly ilimdi aitqan. Bilimning egesi –  ghalymdar, ilim egesi – hakimder. Jogharydaghy ayattyng ekinshi bóligi: «Alla saghan jaqsylyq etkendey, sen de jaqsylyq iste, sonday-aq, jer jýzinde býlinshilik izdenbe! Alla búzaqylardy sýimeydi» dep jalghasqan. Osynday ayat-hadistermen ýndesken tereng oi, bylaysha aitqanda, osy zamanghy shetin (radikaldy) kózqarasqa jәne fanatizmge qarsy «antivirus» – Abay iliminde meylinshe mol.

Ilkide atalghan maqalasynda preziydent Q.Toqaev: «Biz Abaydyng «tolyq adam» tújyrymyn qayta zerdeleuimiz kerek. Búl baghytta ghalymdarymyz tyng zertteulerdi qolgha alu qajet» dep tapsyrma jýktegen eken.

Sol ýshin sәl sheginis jasap, «Bolmys birligi» («Uahdat-ul ujut») degen músylman falsafasynyng irgeli teoriyasyn keltire keteyik. Ol boyynsha Alla bir, Ol jaratqan Bolmys ta bir. Ekige bóle-jara qarastyru bolmysty bizding ólsheuli aqylymyz týsinu ýshin qajet. Adam sol bolmystyng kishkene ghana modeli. Sebebi, jan jәne tәn birliginen túrady. Jan, ruh әlemi bolmystyng – kórinbeytin jaghy, myna jaryq dýnie (fәni) – kórinetin jaghy. Aldynghygha ahiyret, mahshar, baqy dep at qoyghan.  

Shýbәsiz, islam – mahabbat dini. Ol dýniyening bir jaghyn teriste, tek ekinshi jaghyna ghashyq bol demeydi.  Dýnie tútas bolsa, birin birine qarsy qoi, alalau aqylgha siya ma? Abaydyng tariqat jolyna siltemegeni osynday terengi sebepten degen oidamyn. «Egerde búl jol jarym-jartylaryna ghana aitylghan bolsa, jarym-jarty rast dýniyede bola ma? Rast bolsa, hәmmagha birdey rast bolsyn, alalaghan rast bola ma?» dep mәlimdeui osyghan aiday aighaq. Preziydent sózinde kótergen ózin-ózi jetildiru men sanaly adam kapitaly – «tolyq adam» tújyrymyna qatysty aitar sóz әzirge osy.          

Taqyrybymyzgha qaytyp oralayyq. «Mahabbatsyz – dýnie dos» deytin ekinshi tarap әdette Abaydyng «Ólse óler tabighat, adam ólmes» (1895) ólenine silteydi. Biraq múndaghy mәsele basqa. Oishyl aqyn:

Kóp adam dýniyege boy aldyrghan,
Boy aldyryp, ayaghyn kóp shaldyrghan, -dey kele, tuyndy sonyn:

Dýniyege dos aqiyretke birdey bolmas,
Ekeui tap birdey bop ornygha almas.
Dýniyege yntyq, mahshargha amalsyzdyn
Imanyn týgel deuge auzym barmas, -dep qorytady. Búl jerde «dýniye» úghymyn Abay baylyq, mәnsap degen tar maghynada qoldanghan. Zeyin qoya oqysaq, óleng ózegi – aldynghy siyaqty mahabbat emes, shyn iman mәselesi. Kópting dýniyege boy aldyratyny nesi? Óitkeni, Qúday bar, Ol aqiyrette súrau alady degenge senimi búldyr.  Qu tirshilikke qúlay berilip, qiyanatqa salynyp, aqyr ayaghy ghapyl qalmaq. Mine Abay jamaghatty osynday kórsoqyr «jarym adam» boludan saqtandyrghan. Osyny bir jyl keyingi «Malgha dostyng múny joq maldan basqa» óleninde taghy eskertip, sarandyqqa boy aldyrghan, malgha dos pendelerge:

Ýsh-aq nәrse – adamnyng qasiyeti:
Ystyq qayrat, núrly aqyl, jyly jýrek, - deuimen «tolyq adam» beynesin qarsy qoyady. Malgha dostyng Qúdaymen isi joq. Múny kýndelikti ómir shyndyghynan әrkim ózi kóredi.   

Sóitip, hakim Abay úsynghany tariqat joly emes, ORTA JOL – tabighy ýilesimdilik (garmoniya) zany. Búl eki dýniyening de qamyn jep, olardy teng qabyldau, teng ústau degen sóz. Eger «dýnie bos» sózin «dýnie dos» dep ózgertip, halyqqa Abay ósiyeti tәrki dýnie dep jetkizsek, bir jaqtylyqqa úrynuymyz bek mýmkin. Bir sóz, bir әrip maghynasy qanday tereng desenizshi!           

Jogharyda aittyq, óleng qay jyly jazylghanyn eskeru manyzdy dep. Shygharmashylyghyna sýiensek, 1895-96 jyldar Abay fәny dýniyeden alystay, baqy dýniyege jaqynday týsken. Oishyl teologiya biyigine shyqqanyna «Lay sugha may bitpes qoy ótkenge» jәne «Ólse óler tabighat, adam ólmes» ólenderi kuә. «Keyde eser kónil qúrghyryn» bes jyl búryn, aghartushylyq satyda jazylghan  ólen. Búl da «mahabbatsyz – dýnie dos» teziysin teriske shygharatyn dәiekting biri.  

Endi ólenning songhy shumaghyna keleyik.

Jýregi júmsaq bilgen qúl,
Shyn dos tappay tynshymas.
Payda, maqtan bәri – túl,
Dossyz auyz túshymas.

Búl shumaqty úghynu kilti – alghashqy jolda. «Jýregi júmsaq» degeni –adamnyng meyirimdi, qayyrymdy minezi. Pendening jýregi qaytse júmsarmaq? Tek qana Qúday bar, aqiyret shyn degen imanmenen, әitpese joq. Ásirese, dos kóbeytpekke úmtylu jýrek tilegi, adamnyng qaryzdy isi. Al payda, maqtannan jýrek tek qatayady. Ál-Faraby babamyz: «Baqytqa jetu jolynda biri-birine kómektesetin halyq – qayyrymdy halyq» dese, Abay: «Birindi, qazaq, biring dos, Kórmesen, isting bәri – bos» dep ýn qosqan. Sebebi, dostyq joq jerde, jan tynyshtyghy da joq. Baqyt bayandy boluynyng irgetasy – mahabbat pen dostyq. Songhy shumaq aldynghymen osylay astasady. 

Tújyra kelgende, «Keyde eser kónil qúrghyryn»  – hakim Abay últyn janghyrugha shaqyrghan ólenning biri. «Mahabbat, dostyq – ómir kórki» dep jyrlaghan tuyndy ómirding mәnin dúrys týsinuge septesedi. Úly ústaz halqynyng bilimdi ghana emes, ilimdi boluyn kóksegeni sózsiz. Ár óleni osynyng kuәsi. Búdan bólek, ólennen «tolyq adam» konsepsiyasyna әkeletin izdenisi bastalghanyn da angharugha bolady.

Asan Omarov

Abai.kz