(әngime)

 Jә-jә,  әielining әlgi byljyraghyn  birazgha deyin boygha sinire alsashy: «Tórkin-júrtyma  raqmet, esterinen shygharmay qashan bolmasyn bizdi oilaydy. Jana orylghan astyqtan bir qap kýrish salyp jiberipti poyyzgha. Qoldan týiilgen kýrishti dýkendikimen salystyrugha bola ma... Biz olardy nemen jarylqap jatyrmyz... Estip túrsyng ba?.. Tegin dýniyeni kirjindemey kýtip alayyq...»

«Kimge aityp túrsyn?!» – dedi júlyp alghanday.

«Saghan, basqa kimge aitushy em, saghan!..»

«Qolbalany taptyng ghoy ayaqastynan».

«Ne-e?!»

«Ne estiseng sol!»

Tórgi bólmege kirdi de asyghys-ýsigis kiyine bastady. Vokzalgha barudyng qam-qareketi emes, әriyne. Kókiregi kýmbir-kýmbir. Pensiya jasyndaghy qart kisi bir qap kýrishti arbagha sala almay myqshyndap jatsa. Júrt ne deydi? «Bala-shaghasy bolsa býitpes edi-au!» Mine, myna keshshe sony da týsinbeydi. Úly býgin ýide, demalys. Kelin ekeui qoltyqtasyp, qonaqtan tang biline oralghan. Ou, zingittey jigitting bir joly vokzalgha barsa nesi ketedi. Úiqynyng jospary týbi bir oryndalar. Ákening balagha qashan kónili tolghan. Búl ózi kópke belgili drama ghoy. Degenmen әrkim óz ornyn bilgenge ne jetsin.

Tysqa shyghyp bara jatyp, asýide kýibendep jýrgen әieline alakózdene qarady.

–Vokzalgha ma?

–Joq!

–Qayda?

–Kensaygha!.. – Júdyryghy karton qabyrghany tesip jiberetinnen әri-tin. Liftisiz sement basqyshpen qúldilap tómen týsti. Tómen týsip bara jatyp, әdettegishe miyghynan myrs etti. El aityp jýrgendey kýlkining quaty dәri-dәrmeginnen әldeqayda kýshtirek. Osy kýlkining qaydan tap bolatyndyghyn jәne týsinbeydi. Álgi ashudyng sautamdyghy qalmaghan. Kýleyinshi, bolmashy kәkir-shýkirdi úmytayynshy dep te óz-ózin qinamaydy. Qyzyq. Oilamaghan tústan sap ete qalady. Búl týsinbeytin tylsym kýsh denedegi dirildi týtikpen soryp alghanday, artynsha boy-soyy jenildenip, jadyrap sala beredi. Múnysy tuabitti minezining ústamdylyghynan ba, shekten tys sabyrlylyghynan ba, әlde  әielding kýnkilin qystyrmaytyn birbetkeyliginen be?.. San súraqqa jauap bere almay dal. Izinshe ózin aqtaugha kóshedi. Asyly tegin adam emes. Janartau sekildi bir qúdiret búghyp jatyr keude túsynda. Onysyn kerek kezinde ghana paydalanady, anau-mynaugha shashyla bermeydi, odan búryn basy artyq byljyraqty boydan shygharyp tastaugha sheber.                                           

Kýndegi әdet. Osy tónirekting «shal-shauqandary» týs aua, azdap myzghyp alghan song Shoqan eskertkishining manyna jinalady. IYegin ústap oilanyp túrghan ghúlama: «Jaghdaylaryng qalay, amanbysyndar, myna dýniyede ne janalyq?» deytin jalghyz súraqty qaytalaudan jalyqpaydy. Berdimúrattyng da jauaby dayyn: «Óziniz qalaysyz, qariya? Qariya degenime renjime. Mәngi jas bop qalu qaydan jarassyn myna alasapyran zamanda. Qatarymyzdyng siyrep bara jatqanynan basqa aita qalarlyqtay ózgeris joq...» Aqyrghy sóilemdi ishinen kýbirlep, әldeneshe ret qaytalaydy.  Tipti týrli sebeptermen songhy kezderi bastarynyng qosyla bermeytindigin jasyryp qaytedi. Sonyng bәrin bes sausaghynday bile túryp, ghúlamanyng tirilerge til qatpaytyndyghy qalay?! «Tas mýsin sóilemeydi». –Tym qatqyl úghymdy ary qaray sinire almaydy bәribir. Birde bolmasa birde, alyp beyne ghayyptan tayyp, oqys kýbir ete qalatynday ýmittenedi. Sonday atty kýn tusa, ainala adam senbes júmaqqa ainalyp shygha keler edi-au! Arman ghoy әnsheyin.

Eskertkishting manayy typ-tynysh. Moyyn sozyp jan-jaghyna jitilene qarady. Tóbe kórseter tiri jan joq. Jýrek túsy shym-shymdap súqqylady ma, jauyryngha shanshu jabysty ma, bir týrli boyyn әlsizdik biyledi. Aydalada jalghyz qalghan jolaushyday sezindi. Jalghyzdyqty jany qalamaydy. Jalghyzdyqtyng ózin jaqsy yrymgha balap, taza shygharmashylyqpen ainalysugha mýldem qauqarsyz. Ómir boyy adamdardyng qalyng ortasynan tabyldy, studentterge dәris oqydy. Anau-mynau emes,  professor-oqytushy degen ataq-dәrejesi bar. Biraq ony dәl qazir qajetsinip jatqandar shamaly, kýn sayyn ýiine telefon soghatyndardy emge tappaysyn. Al bile-bilseniz, eng qyzyqty da, eng tartymdy «leksiya» osy eskertkishting týbinde oqylatyn. Oipyr-ay, ózi biletin «lektorlardyn» osy qalayy bolsayshy, Nobeli syilyghynyng laureattary sekildi aghyp túr shetinen. Jәne bәri tegin. Aldymen әngime bayaulap bastalatyn da, artynsha búrauy kelisken dombyraday qúiqúljyta jóneletin. Jer sharyndaghy ýlken-kishili oqighalar, óz ishimizdegi týitkildi mәseleler, bәrining sheshimi osy arada tarqatylatyn. Keu-keulep birin-biri tolyqtyra týsken jaysandar qúddy iyqtaryndaghy qaryz-paryzdan qútylghanday, ishterin bosatyp, keler kýnderge senimderi kýsheyip, ynghayy kelse ayaghyn әzil-qaljyngha úlastyryp, kýn enkeye taltandap ýilerine tarasushy edi-au! Sol «leksiyalardyn» artyq-kem tústaryna «týzetu» engizbesten, bәrin, barshasyn ýnsiz qabyldap, ara-túra: «Sender bolmasandar mening kýnim ne bolmaq? Ertenge deyin sau túryndar» degendey, ýnemi oy ýstinde túratyn alyp mýsin jyly shyraymen shygharyp salatyn barlyghyn. 

Shydamnyng da shegi bar. Aldymen filosof Eskendir Shonayúlyna telefon shaldy.

–Shal, qalaysyn?

–Shýkir.

–Qaydasyn?

–Ýide.

–Men seni Ger-aghannyng artynan Kensaygha attanyp ketti me desem. Ýidemin de.

–Ýide, ýide. Ájik-gýjik sharua. Al ózing qalaysyn? Jer-jahandy sharlap jýrgen shygharsyng ayaghyn-ayaghyna júqpay. Bizge qaraghanda quattysyng ghoy әli de.

–Týkir, kózing jaman.

–Sen turaly bireuler syrtynnan sybyrlap ósek aitady. Qytaydan qartaymaytyn dәri alghyzyp ishedi dey me...

–Toqal alady demey me?

–Ol taqyryp әzirge jabyq. Nemene, odan da ýmiting bar ma?

–Ou, boydaghy kýsh-quaty júmsau kerek qoy bir jerge.

–Áneng qara!.. – Filosoftyng siyrek shashyn mandaydan artqa qaray bir silkip, quaqylana jymighanyn aina-qatesiz kórip túrghanday edi.– Al ózing qaydasyn?

–Qayda bolushy em, sol manda, eskertkishting týbinde. Keshe de, býgin de jalghyz ózim. Jә, meni qoyshy, Ualihanovtan úyat boldy bәrinen. «Búl dýniyeden birazdan beri habarsyzbyn... býitken tirlikterine bereke bersin» degen ókpe-renishin maghan aitady-daghy. Senderge shynymen ne bolghan? Birer saghat qauqyldasyp, sher tarqatysushy ek. Sony da kópsingendering be? – Berdimúrat ta sózin salmaqtap týiindeuge tyrysty: – Eger múryndarynnan shanshylyp jatsandar, olaryndy aityndar... Jalghyzdan-jalghyz, jyndy adam qúsap... jan-jaghyna alaqtap...

–Sen bizge ashulanba. Eng qadirli nәrse uaqyt qoy, sol uaqytty oryndy paydagha asyrghan jaghday. Kýnúzaq kompiuter aldyndamyn. Internet qaraymyn, bәrin, oryssha-aghylshynshasyn. Nebir keremeting osynyng ishinde. Búryn neghyp bayqamaghanbyz. Internetting tútqynymyn turasyn aitqanda...

Telefon tetigin oqys óshire saldy. Ashulanyp kele jatty da ishtey irkilip, kekesindi týrde miyghynan myrs etti: «Internetshilin. Erteng janazandy internet shygharsa kórermiz!».

–Túrsynәli Sariyevich!

–Tyndap túrmyn, – dedi bir kezde myna túrghan Geologiya institutyn basqarghan etjendi qara kisi erinshektene til qatyp. – Búl kim?

–Búl izdestiru burosynan. Joq izdep jýrgen jaghday. Ataqty geolog, memsyilyqtyng laureaty Túrsynәli Jasanovty kórgen-bilgen adam tabylsa, sýiinshimiz dayyn.

–Sózing qúrsyn!– dedi arjaqtaghy әriptesi Berdimúrattyng dauysyn tanyghan son. – Ata saqalyng auzyna týskenshe, әziling qalmaydy-au.

–Endi qaytemiz, ól deymisiz? Ura! Jasanov tabyldy! Aldaghyny Alla biledi degenmen... Azdaghan sýiinshi qarajatty sizding esebinizden basqa maqsatqa júmsasam...

–Qay-da?

–Qayda dering bar ma. Qazir dýniyening bәri satuly.  Ángimening toq eteri – Kensaydan jer alyp qoydy úmytpanyz.

–Jaghyng qaryssyn! Bizden qútyla almay jýrmisin?!

–Qútyl, qútylma, jaghday solay. Birinshi, ekinshi Kensayda oryn joq, bolsa da baghasy – u.

–Ne deydi?

–Estimegeniniz kóp qoy әli de.

–Ayt, aita týs.

–Bitti, erteng eskertkishting janyna keliniz, qalghanyn sonda estiysiz.

–Qap! 

–Ne bolyp qaldy?

–Bir shәkirtim ólerdegi sózin aityp, qylqyldap qoymaghan son, kelise salyp em... Meni de óltiretin adam joq. Sonyng kitabyn...

–Aqshagha ma?

–Qúrayaqqa bata jýre me. Jarym-jartysyn aldyn ala tólegen. Kýn sayyn digerlep, mazany alady jәne de... «Bitir de bitiriniz!» Ou, men avtomat emespin ghoy, bir enbekti bir aptada bitiretin. Onyng ýstine erteng bireulerge «búghan pәlenshekenning qoly tiyip edi» dese, ólgenim emes pe?! Senderding aralarynnan kórinbey jýrgen sebep sol. Meni de týsin bir jolgha. Osy kýzde nemeremning úzatu toyy...

Telefondy taghy da sýlesoqtau sóndire saldy. «Búlargha ne bolghan? Tórlerinen kórleri jaqyn qalghanda. Kem-qútyqty týgendep ketpek pe eken, ana dýniyege?!». Eskertkishten ghana jәrdem kýtkendey kózi jasaurap, alyp mýsinning ayaghynan basyna deyin bir sholyp ótti: «Sen bizden әldeqayda baqyttysyn, Uәlihanov!» Keudesi kóterilip basylyp, kókirek auzyna tyghylghan talay tosyn oilardy ózimen-ózi kýbirlesip, tysqa shygharyp ta  aita almady.

                                      HHH

Zil qara tas kóterip kele jatqanday múnshalyq sharshamas. Qayda barady. Eskertkish manynda otyra-otyra qúiryghy oiylugha ainalghan. Balabaqshagha da búryla almaydy. Nemereleri ýide. Álde... әkesin tanytyp, әlgi «internet tútqynyna» ainalghan filosoftan jaman ma, memuar jazugha kirisse. Qoldan týspeytin dýnie tudyrugha senimdi. Ósek-ayan tergishtemeydi. Bastan keshken tarihty shyndyqpen túzdyqtap, aidy aspangha bir-aq shygharsa, qoltanba súraghandar tizilip sonynan jýgirse... Oi, shirkin-ay, arman týgesilgen be?! Áytse de qolgha týspeytin qúndy derekterdi erteng ózimen birge Kensaygha ala ketkeni qaybir jaqsylyq. «Gharyshty iygeru, ózimizding Bayqonyrdyng keleshegine ghylymy túrghydan qanday kómek kórsete alasyz? Siz elimizge belgili fiziksiz, kosmostyq kenistikti alystan zondtau degenning mәn-maghynasyn týsindirinizshi maghan», – dep Birinshining eki saghat boyy ózimen jeke kezdeskenin qaytip úmytar. Sondaghy әserler baz-bayaghysha kóz aldynda sayrap túr, sol sәtinde keybirin qaghazgha týsirip te qoyghan. Bireulerge kerek bola ma degen ýmit-daghy it jegir! Mine, eskertkish týbindegi tegin «leksiyanyn» bir tarauy osyghan arnalushy edi ghoy. 

Ýige jaqynday bergende biolog Aybergen Jolamanov aldyn kes-kestedi: – Aqyldasatyn sharua bar,– dedi sәlem-sauqatsyz sәl jýzin suytyp.

–Ou, ekeumizge tirelip túrghan ol qanday suyt sharua?! Ýige kirip, ony shay ýstinde talqylayyq. – Berdimúrat kópten kórmegen «kampanionyn» shyn niyetimen qúshaqtaghysy keldi, jalghyzsyrap jýrgendigin aqtaryp aitqysy keldi, ózgelerding qalay ómir sýrip jatqandaryn  súrap bilgisi keldi.

–Taghy birde, shay eshqayda qashpas.

–Senderdi saghyndym! – Ózine layyqsyz әpendi sózining auzynan qalay shyghyp ketkenine tany bar. Kózderi jypylyqtap, kónilining kәdimgidey bosansyghandyghyn da jasyra almady: – Kimning qansha jyl ómir sýrerin kim bilsin...

–Mәsele bylay... – Ataqty biolog Berdimúrattyng jan tebirenisin  qaperge de alghan joq. Qolynan tartyp qayyng aghashynyng tasasyna sýireledi: –Eskertkish janynda jýrgendigindi terezeden kórdim.

–Kórgendigindi qayteyin. Jýrek joq senderde! – Ádettegidey әzil-qaljynnyng qolamtasyn ýrleuge ynghay tanytty. – Jalghyz jýrgenime qansha kýn.

– Aqyryn, taudan qúlaghan bos bóshke sekildi danghyrlama. Seni ayadym.

–Ne ýshin?– Berdimúrat jaysyz habar estiytindey dereu boyyn tiktedi.– Býitip ayaghandaryna bereke bersin.

–Bizdi birazdan beri bireuler nysanagha alyp jýrgen kórinedi-mis: «Ónsheng oqymystylar eskertkish manyna jinalyp alyp, órkendegen elimizding kemel keleshegine senimsizdik bildirip, әrtýrli әngimeler aitady-mys. Ilgeri basqanymyzdy kóre almaydy-mys. Jәne ony bazardaghylar aitsa bir jón. Attarynan at ýrketin ónsheng koriyfeylerdiki búl netken shekten shyqqandyq?! Ishteri jarylyp bara jatsa qoghamgha paydaly ispen ainalyssyn, oghan namystansa estelik jazsyn? Bireu bolmasa, bireu oqyr edi-daghy» degen sekildi aiyptaular... Aytty, aitpady, aman jýrgennen artyq ne bar?!

Berdimúrat basyn sipap biraz ýnsiz túrdy da, oqys silkindi.– Endeshe sen de kitap jazugha kirisken bolarsyn?

–Kitap nemdi alghan.

–Múnyng erlik, shyndyqty moyyndaudyng ózi ýlken erlik! Endi ne iste deysin?

–It bilsin...  – Ilgeri jýrinkirep baryp, kilt búryldy: – Bilem ghoy seni...

–Neni bilesin?

–Qol qusyryp qarap otyra almaysyn. Sening jaghdayyng maghan belgili. Bәlkim, altyn uaqytty kódiy-sódiymen tekke ótkizgenshe, paydaly ispen ainalysqanymyz da jón shyghar... Saghan janym ashyghan son... ózine layyq bir júmys  tauyp qoydym. Kelissen, ertennen bastap iske kiris.

–Ou, ol qanday batpanqúiryq?

–Osydan eki kóshe joghary «Jerúiyq» kafesi bar. Basshylary maghan tanys. Baldyzdar, aitqanymdy eki etpeydi. Týnge qaray kafe manyn eki-ýsh saghat kýzetesing de, úiqygha ketesin. Sosyn jiyrma tórt saghat demalys. Neng ketedi. Jata-jastanyp kitap jazasyng ba, erkin. Tamaghyng tegin, azdaghan tiyn-tebeni qalta tespes. Habar ózinnen, al men kettim...

Berdimúrat «otyz jetinin» jandy keyipkerindey әrnәrseden kýdiktenip, әrnәrseden sekem alyp, týzu jolgha týskenshe jan-jaghyna ýrkektey qaraghan tyghynshyqtay deneli, aqsary kisining әlgi uәjine senerin de, senbesin de bile almay,   birazgha deyin kirpik qaqpastan artynan qarap túrdy.

                                                   HHH

«Jerúiyq» – kýndiz kafe, týnge qaray jyn-oynaq. Key kýnderi yrdu-dyrdudyng ayaghy tang atqansha bir basylmaydy. Ondayda ózining de silesi qúryp, dinkelep sharshaydy. Auyr esik bir ashylyp, bir jabylyp, zyqyndy shygharady. Onyng ýstine my shaghatyn danghazy muzykasy qanday, sýiek-sýieginnen ótedi. Ýishigine kirip, kishkene shay-su iship, ayaq sozugha da múrshasy joq. Nesine ejikteydi, týngi klubtaghy kópke belgili ýirenshikti jaghday: tangha tayau bastary búlghaqtap, auzyna kelgendi kókip, tiyiserge qara tappay anaghan da mynaghan da soqtyghysyp, tәltirektep jýretinderding deni ózimizding qarakóz aghayyn. Ózimizding aghayyngha Berdimúrattyng kәdimgidey jany ashidy. Áytpese, arqasynda «Kýzetshi» deytin aishyqty jazuy bar, belinde «alty atar»... bylaysha aitqanda, jartylay әskery tәrtipke negizdelgen qyzmet babyndaghy búl  kisining әldekimderge býirek búruyna, әldekimderge qamqor boluyna ýzildi-kesildi qaqysy joq. Jarghydaghy bap bәrine ortaq. Degenmen, Berdimúrattyng jasyndaghylar әri ilim-bilimning izine týsip, kýn sayyn myn-san kitap aqtaryp, kýn sayyn ghylymgha qatysty myn-san derekterdi sana sýzgisinen ótkizip, jýikesin júqartqandar anau-mynau zan-zәkónindi qystyra ma?! Joq, sol ózimizding aghayyndardyng ishinen shyqqan antúrghandar it jynyndy qozdyrady ghoy qarap jýrmey. Ou, ishken-jegen ekensin, toy-toylap, «bay bolyp, baqsha múratyna jetken» ekensin, bәre-kel-di, endigisi artyq, odan da «esinning baryn da elindi tap». Ýiine jete almaytyndyghyndy bilsen, taksiyge tapsyrys ber. Qonyr kýrtesheli kýzetshi sol ýshin otyrghan joq pa osy jerde. Ádresindi ait, odan songhysy qolmen qoyghanday. Tynyshtyq kerek bәrine. Bireulerding esik kózine túmsyq tiregen mәshiynege mine almay, әlde mingisi kelmey, bylq-sylq mingirlep, ne aitqanyn  jәne týsindirmey, qaraday qarap qanyndy qaynatatynyn qaytersin?! Dәu júdyryqpen túmsyq astynan qonjitatyn mýmkindik tusa, shirkin-ay! «Alty atardyn» oghy bar ma, joq pa, ol manyzdy emes, manyzdysy – әlgilerdi tabanda tәubesine týsiru, ses kersetu. Qayys qorapshagha qolyng dirildep, әldeneshe baryp qaytady.

Týnemelikke qaray arqasynda aishyqty jazuy bar kýrtesheni «alty atarymen» qosa temir jәshikke atyp úrady. Bir tylmys kýshting әserimen Berdimúrat lezde shekten shyqqandar aqylymdy tynday ma, tyndamay ma demesten, bar bilgenin keyingilerge aitudan jalyqpaytyn auyl aqsaqalyna ainalyp shygha keledi. Qabaghyndaghy sústy, kidi minezdi sylyp tastaghan. Sózi mayda, tiri pendege qarsy keletindey qauqary joq. «Týbing týskirding úrpaghy-au, qay jaqtan kelgen balasyn?» dep qisalandaghandardy arqadan qaghyp, ýishigine kirgizip, tósegin bosatyp beredi. Es jiyp, adam qataryna qosylghansha jaq ashpaydy. Úiqysyn qandyryp, kózin syghyraytyp ashsa, tiskebasary men qytayy termostaghy qyz-qyz qaynaghan shayy dayyn. Ózge últtyng ókilderine erip keletin qazaqtyng aiday súlu arularyna oqityn «leksiyasy» qanday tartymdy! Taqyrypty әriden qozghaghan әdemi dauys bara-bara babyna keledi de, tyndaushysynyng ózegin solq etkizip suyryp alady. Basyna auyr soqqy tiygendey, esenkireydi kópshiligi. Qysqasy, osy kýnderi «Jerúiyqtyn» kýzetshisin kórgisi keletinder de, kórgisi kelmeytinder de jyrtylyp aiyrylady.

                                        HHH

Kafening toqsandyq qorytyndysyna arnalghan jinalys úzaqqa sozyldy. Kýzet bastyghy, bas esepshi, azyq-týlikpen qamsyzdandyru bólimining mengerushisi jazyp alghan qaghazdaryn ejiktep oqyp, tótenshe súraqtargha jauap bergensip, biraz uaqytty solar úrlady. Songhy sóz – «Jerúiyqtyn» qojayyny, shashyn tóbesine shómele ghyp ýigen, tyrnaghy soyauday, sylynghyrday qara kelinshekke berildi. Sonday kisining barlyghyn syrttay estise de,  Berdimúrattyng bastyghymen tikeley jýzdesip túrghany osy. Kafege qatysty ishki, syrtqy jaghdaylargha keninen toqtaldy. Arasynda jiyegine altyn jalatqan staqandaghy narzan suyn úrttap qoyyp, sәl ýzilis jasap, tóniregindegilerge jasandy kirpigin qaqpastan tesile qarady: – Búl ne? Bizding basymyzgha tóngen búl ne zaual?.. Aspazshylardy shetelden alghyzdyq, dastarqan mәziri oidaghyday, tazalyq talapqa say... Al sonan kelgende kliyentterden aiyrylyp qaldyq... Eng basty minisumyz osy... Kәne, múnyng sebebin qalay týsindiresinder?.. Aytyndar oilaryndy... Keshegi «Jerúiyqtyn» bedeli men býgingisin salystyryndar... Bar pәle ózimizden, óz ishimizden... Kinәlini tabuymyz kerek qalayda!..

Berdimúrat ornynan sýlesoqtana kóterildi.

–Siz sóileysiz be?

–Joq-a, qart kisining quyghy shyday ma, týzge shyghayyn dep...

Esikti syrtynan jauyp, basyn shayqap, al kep kýlsin, al kep kýlsin.

Quanysh Jiyenbay

Abai.kz