Týrli formattaghy otyrystar men BAQ, әleumettik jelilerde keninen talqylanyp, qyzu pikir-talas tudyryp jýrgen әripter grafikasyna qatysty úsynystar qazaq tili mamandary men ghalymdardyng negizinen ortaq bir sheshimge kelip otyrghanyn bayqatady. Angharsaq, ýsh negizgi әlipby jobasynyng biri retinde respublikalyq kólemde ashyq talqylaudan ótip, keninen qoldau tapqan umlautty әlipby jobasy men A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty úsynghan latyngrafikaly qazaq әlipbii jobasyndaghy 31 әripting 26-sy birdey tanbamen berilgen. Naqty aitqanda, eki jobada da «ә», «ó», «ý» dauysty dybystarynyng – umlautty tanbalarymen, dauyssyz «gh» dybysynyng – brevis diakritikalyq belgisimen (ğ), «n» dybysynyng – ŋ tanbasymen, «sh» dybysynyng sedili belgisimen (ş) berilgenin kóremiz. Sonday-aq, qazaqtyng tól sózderindegi «iy», «u», «y», «i», «y», «ú» dybystaryn tanbalau mәselesinde kelispeushilik oryn alghanymen, 

1) kirme sózderdegi  [iy] dybysyn – /i/ әrpimen (institute, ministr t.b.), [y] dybysyn /u/ әrpimen (universitet, prokuratura t.b.) tanbalau; 

2) jana әlipby qúramyna basy artyq «yo», «sh», «s», «ch», «i», «», «e», «», «ya» әripter tanbalaryn almau mәselesinde de oi-pikir ortaqtyghy bayqalady. 

Dey túrghanymen, jana әlipby qúramyna qatysty týsip jatqan úsynystardan basqa pikirlerding de bar ekenin kóremiz. Búl jerde biz bekitilgen akutty әlipbiyde joq, biraq qoldanystaghy shettil sózderinde, halyqaralyq terminder men logo, brend, marka ataularynda kezdesetin әripterding әlipby qúramyna engizilu qajettiligi/qajetsizdigi mәselesine toqtalghymyz keledi. 

Ártýrli sala mamandary men qalyng әleumet tarapynan týsken saual-úsynystardyng basym kópshiliginde «C», «W», «X» tanbalary sóz bolyp jatady. Rasynda da, jana әlipby qúramynda S tanbasy bolmasa, Sosa-cola, Canon, Solgate, Microsoft, Camri tәrizdi logo, brend, marka ataularyn, UNESCO halyqaralyq úiym atauyn, himiyalyq element – kalisiydi bildiretin Sa simvolyn, CD (disk), CCTV (telearna) siyaqty taghy da basqa qysqarghan sózderdi qalay jazamyz?  

W tanbasy bolmasa, himiyalyq element – voliframdy bildiretin W simvolyn, ghalamtor belgisi bolyp tabylatyn www (aghyl. World Wide Web) tanbasyn qalay belgileymiz? 

H grafemasy bolmasa, H-hromosomasy biologiyalyq termiynin, EHRO, Microsoft Excel ataularyn t.b. qalay tanbalaymyz? Osynday sózderdi jazu ýshin jana әlipby qúramyna «C», «W», «X» әripterin engizu qajet pe? Búl súraqtargha jauap bermes búryn, mynaday jaytqa nazar audartqymyz keledi:       

Kez kelgen halyqtyng әlipbii ózgening emes, óz tilining dybystaryn tolyqtay berui, sózderding ekiúshty oqylmauyn qamtamasyz etui shart. Álipby qúrastyru barysynda basqa tilden engen sózderdi qalay jazamyz degen mәsele emes, tól sózderimizdi qalay tanbalaymyz degen mәsele birinshi orynda túru qajet. Al jogharyda qoyylghan súraqtardyng sheshimin qazirgi jazu tәjiriybemiz ben latyngrafikaly týrkitildes halyqtar tәjiriybesinen tabugha bolady. 

Osy kýni qoldanyp jýrgen kirilgrafikaly jazuymyzda týpnúsqa tilinde H (iks)-pen keletin sózderdi «ks» әriptirkesimen (EHRO → EKSPO, excel → ekseli, henon → ksenon, tahi → taksy t.b.), W әrpimen keletin sózderdi «u», «v» grafemalarymen (Wikipedia → Uikiypediya,  website → veb-sayt t.b.) tanbalau, Mitsubishi, Camri, Samsung, Sosa-cola, Microsoft siyaqty marka, logo, brend ataularyn resmy qújat jazuynan basqa jaghdaylarda Mitsubisi, Kamri, Samsung, Koka-kola, Maykrosoft týrinde әlipbiyimizdegi bar әriptermen jazu qalyptasqan.  

Týrik, әzerbayjan әlipbiylerinde S әrpi bar, biraq ol grafema sol tilderding tól dybysyn [dʒ] tanbalau ýshin alynghan. Al búl әrip bizding jana әlipby qúramyna alynghan jaghdayda, grafikalyq túrghydan <s>, <ch> fonemalaryn ghana tanbalay alady. Yaghni, әlipbiyde S grafemasy bolghan jaghdayda da, ol Sosa-cola, Canon, Camri, Solgate, UNESCO tәrizdi sózderding jazyluyn qamtamasyz ete almaydy. Óitkeni ol әlipbiydegi mazmúnyna qaray «s» nemese «ch» retinde qabyldanyp, sosa-sola // chocha-chola, sanon // chanon, samry // chamriy t.b. týrinde oqylatyn bolady.

Týrik, ghaghauyz әlipbiylerinde fakulitativtik әripter qataryndaghy W grafemasy kezdespeydi, biraq ol jazuda jalqy esimderdi týpnúsqadaghyday tanbalau ýshin qoldanylady: New York, Wuppertal, Wiener Neustadt. Bayqaghanymyzday, ýnemi emes, tildik qajettilikke qaray keybir tústa qoldanylatyn grafemalar әlipbiyden oryn almay-aq, jazuda kórinis tauyp otyruy mýmkin. 

 Sonymen, ertengi kýni shettil sózin, belgili bir marka, brend atauyn t.b. jaza almay qalamyz degen sebeppen jana әlipby qúramyna «C», «W», «X» әripterin engizuding qajeti joq dep esepteymiz. Óitkeni UNESSO, EXPO siyaqty halyqaralyq úiym ataularynyn, Sa (kalisiy), Sr (hrom), H (volifram) t.b. himiyalyq element belgilerinin, aghylshyn tilindegi atauy boyynsha qysqaryp, tanymal bolghan CD (disk), CCTV (telearna), www (aghyl. World Wide Web), vk.com (әleumettik jeli) t.b. abbreviaturalarynyn, Sosa-cola, Canon, Solgate, Windows, Microsoft, Camri tәrizdi logo, brend, marka ataularynyng resmy qújattardaghy (shart, kelisim, jarghy, ókim t.b.) týpnúsqalyq orfogrammalarynyng qoldanylu tәrtibi qazaq tilining negizgi emle erejelerimen rettelip otyratyn bolady.

Habiyeva A.A.

 Abai.kz