- Qazir din mәselesi men til mәselesi qoghamdyq pikirding qazanyn qaynatyp jatyr, juyrdaghy til dauynyng paydasy boldy ma?

- Qazir din mәselesi men til mәselesi qoghamdyq pikirding qazanyn qaynatyp jatyr, juyrdaghy til dauynyng paydasy boldy ma?

- Búl dau bireulerding arandatushy­ly­ghymen emes, stihiyaly týrde tuyndaghan pi­kirtalas bolatyn. Biylikting sheshiminen keyin búl dau ayaqtaldy dep taghy aita almaymyz. Mәsele býgingi biyliktin, deputattardyng só­zinde emes. Til turaly zang 1989 jyly qa­byl­danghan bolatyn. Ol kezde «jeltoq­san­nyn» yzghary qaytpaghan, kenestik uaqyt. Qazaq pen orystyng arasynda әli de bolsa talas-tartys bar, qazaqtarda qorqynysh bar, ýrey bar. Yaghny ol zang sol kezdegi halyqtyng boyyndaghy ýreydi, qazaqtyng әli de bolsa últtyq azshylyqty qúraytynyn surettep túr. Esterinizde bolsa, 1989 jylghy sanaq boyynsha Qazaqstandaghy qazaqtyng sany 49 payyz ghana bolghan. Biz ol zangha renjy almaymyz. Sebebi ol sol kezding oiyn erejesine sәikes bolghan. Al endi býgingi kýnning jaghdayy mýlde bólek. Qúday qalasa, qazirgi qazaqtyng ýles salmaghy 70 payyzgha jetip qalghanyn songhy sanaqtyng kórset­kishteri taghy da aiqyndap otyr. Qazaqtardyng deni qazaqsha biledi jәne jaza alady. Býgingi qazaqtardyng til turaly zang ýshin alandap otyrghany da zandylyq, tabighy qúbylys degim keledi. Bireuler ony biylikting jasa­ghany, ekinshiler sayasy oiyn dep ataydy, onyng bәri - bos sóz. Búl - naqty qazaqtyng kýn­ tәrtibinde túrghan ýlken mәsele. Til mәselesi aldaghy bir aidan keyin de, bir jyldan keyin de, on jyldan keyin de, qysqasy, óz mәrtebesine ie bolghangha deyin al­dymyzdan shygha beredi. Bir zamanda Qazaq­standaghy qazaqtar 90-95 payyzdy qúraghan. Qazaqstan sol kóriniske qaytyp kele jatyr. Aldaghy jiyrma jylda Qazaq­stan negizinen týrki tekti, músylmandardyng eline ainalady. Negizin qúraushy qazaqtar bolsa, onyng qasynda jýrgen ózbek, úighyr siyaqty halyqtar bolady. Mәselen, úighyr­lar men ózbekterding ýles salmaghy Qazaq­stan­daghy orystarmen para-par bolatyny sózsiz. Sol kezde bizding memleketke tórt tildi elge ainalu kerek pe? Yaghny osydan jiyrma jyl búrynghy oiyn erejesi býgingi kýnge say kelmeydi. Ózgeriske týsu kerek. Biraz sheneunikter til mәselesin kóterushilerdi «kon­stiy­tu­siyagha qarsy kelip jatyr» dep aiyptap jatyr. Al endi týrli slavyan úiymdarynyng «orys tiline memlekettik til statusyn beri­niz­der» degen úrandary Konstitusiyagha qar­sy shyghugha jatpay ma? Qazaq qauymynyn, ziya­ly qauymnyng osynday belsendilik tanytuynda, hat jazuynda da ýlken gәp bar. Ana tili degenimiz - Konstitusiya sekildi qúrmetti nәrse. Konstitusiyamyzdy jazbay túryp ta qazaq tili ómir sýrgen. Sondyqtan mәseleni Konstitusiyagha әkelip tireudin, oghan ózgeris engizudi súraghandardan qúbyjyq jasaudyng qajeti joq. Konstitusiya degenimiz qoghamnyng ortaq kelisimin rastaytyn shart qoy.

- Mәselen, bizde qazaqtildi qauym memlekettik tilding kýsheytiluin talap etti. Al biylik eng aldymen eldegi túraq­tylyqty qalaytynyn bildirdi, taghy bir qauym búl mәseleni sheshude eshqanday konsensus izdemeytinin, yaghny búdan 20 jyl keyin bolsa da, qazaq tilining mәrte­besin moyyndamaytynyn bayqatty, solar jayly ne aitasyz?

- Qazaqtar memleket qúraushy últ bol­ghannan keyin moynyna jýkteletin jauapkershilik te kez kelgen ózge últ ókilderinen, etnostan joghary bolatyny anyq. Bizding orys­tildi sarapshylar «jiyrma bes payyz halyq dýr kóteriletin bolsa ne bolady» dep, eldegi túraqtylyqqa núqsan kelu qaupimen qor­qytyp jatady. Tynyshtyq kerek shyghar degen pikir aitylyp jatyr. Al eldegi 70 payyz halyq kóterilse ne bolady? Ony nege oilamaymyz? Biz qazaq degen tolerantty halyq, barlyghyna týsinistikpen qaraydy degen pikirdi kóp aitamyz. Mening oiymsha, tole­rant­tylyq qasiyet qazaqta ghana emes, elimizdegi barlyq últ ókilderinde boluy kerek. Jәne olar qazaqtyng memlekettiligin moyyndauy kerek. Ol mәseleni kópten beri ózimiz de aityp jýrmiz ghoy. Elimizde Qazaqstannyng aqparat kenistigin, biyligin moyyndamay, Resey biyligin moyyndap, eki birdey elding tólqújatyn kóterip jýrgen, eki birdey elden zeynetaqy alyp jýrgen adamdar bar. Búl - últtyq qauipsizdigimizge núqsan keltire­tin jaghday. Kezinde Resey Abhaziya men Ontýstik Osetiyany dýrliktirgen kezde alghash­qy qadamy sol jaqtyng azamattaryna Resey­ding tólqújatyn taratudan bastaghanyn bile­miz. Yaghny búl mәselege biz ýlken jauapkershilikpen qarauymyz kerek. Juyrda soltýstik aimaqtarda bolghan mәslihat saylauynan keyin biraz dau-damaylar boldy. Biraz deputattarymyz, biraz sheneunikterimiz, lauazymdy túlghalarymyzdyng qaltasynan Re­seyding pasporty shyqqany aiqyndalyp otyr. Biz - sózsiz unitarly memleketpiz. Uniy­tarly memleket bolghannan keyin tek qana Qazaqstannyng azamattyghyn moyynday­dy. Jәne Qazaqstannyng azamaty retinde mem­lekettik qyzmetke barugha qaqyly.

- Siz týrli basylymdargha pikir bergende jana úrpaqqa kóp ýmit artaty­nynyzdy jii aitasyz. Jana buynnyng arasynda slavyan tektes jastar da bar, olardyng boyynan shovinistik iydeyalar tabyluy mýmkin be?

- Búl jerde qarapayym ghana matematika bar, ýlken sandardyng teoriyasyna negizdeytin bolsaq, Qazaqstan halqynyng qazaqy­lanuy demografiyalyq qúbylys bolyp túr. Jalpy, Qazaqstanda radikaldy ekstre­mizm­ning ýsh baghyty bar. Alghashqysy - diny baghyt, ekinshisi - anarhistik solshyl baghyt, ýshinshisi - etno-separatistik baghyt. Songhy kez­deri eli­mizde slavyan tekti orys jastary­nyng kóshe­de jýrgende jappay svastika, krest taghyp jýrudi әdetke ainaldyrghanyn bayqadyq. Búl - sonau Mәskeuden tarap jat­qan iydeologiyalyq ýgit-nasihat júmysta­rynyng qorytyndysy. Negizinen, ghalamtor arqyly jetip jatyr. Orys nәsildi jastar «biz nege óz qandastarymyz siyaqty bolmaymyz» degen pikirge úrynady. Biraq mәngi solay bolyp túrady dep oilamaymyn. Erteng shyndyqtyng da shyryldaytyn kezderi keledi. Qazir Reseymen qarym-qatynasymyz, Qúdaygha shýkir, jaqsy. Biraq erteng belgili bir sebepterge baylanysty eki elding arasy nasharlaytyn bolsa, orystyng arnayy qyz­metteri, basqa da mekemeleri osy taqyrypty әbden ushyqtyryp jiberui mýmkin. Sol kezde týrli separatistik úiymdar ózin kórsetedi. Mysal ýshin, kezinde nasional-bolishevikterdi jinap, Óskemen jaqtan kelip, kóterilis jasamaq bolghan Limonovty jaqsy bilemiz ghoy. Sondyqtan men búl mәselege jiti nazar audaru kerek dep sanaymyn. Jәne el ishindegi prosesterdi múqiyat baqylauymyz kerek. Eldegi diny jәne etnikalyq ekstremizm nege kýsheyip ketti? Bolashaghymyzdy oilaytyn bolsaq, býgingi slavyan úiymdarynyng ara­synda bolyp jatqan qúbylystardy mú­qiyat zertteuimiz kerek. Degenmen sonymen kýresemin dep ekining birin týrmege tyghu taghy da amal emes. Mysal ýshin, Reseyding ózinde Preziydenttin, Premierding janynan basqa da qoghamdyq qorlar qúrylyp jatyr. So­lar­dyng aqshalary qazir Qazaqstangha aghylyp kelude. Búryndary bir-eki ghana gazet júmys jasaghan bolsa, qazir ondaghan sayttar, gazetter belsendilik tanytuda. Olardyng ishinde ne bop jatyr, qanday iydeyalar qozghalyp jatyr, sonyng barlyghyn zertteu qajet.

Kezinde aghylshynnyng әigili sayasatkeri «Aughanstan - býkil imperiyalardyng jerleu­shisi bolatyn memleket» degen eken. Sol sekildi men aitar edim, kezinde Qazaqstan Kenes Odaghynyng jerleushisi boldy. Endi Resey manayyndaghylargha osylay qysym jasap, erkinsy beretin bolsa, Qazaqstan týbi sol Reseyding ózin de ydyratyp jiberui mým­kin. Reseylikter «bizder Kenes Odaghyn qayta qalpyna keltirip jatyrmyz» degendi jii aitady. Biraq sol imperiyalistik pighyl­dan ózderine keletin paydanyng shamaly ekenin tý­sinbeydi. Imperiyada eng kóp útylatyn ha­lyq - imperiyanyng negizgi qúraushy últy. Bar­lyghyn ústap qalu ýshin ózining koloniyalaryna kóp aqsha jibere bastaydy. Býkil ký­shin, aqylyn, energiyasyn júmsaydy da, nәtiy­je­sinde ózining toz-tozy shyghady. Býgingi Resey - sonyng dәleli. Mysal ýshin, eki soghys bol­ma­ghanda, revolusiya bolmaghanda, ashar­shy­lyq bolmaghanda Reseyding halqy býgin 400 miyl­lionday bolyp otyrar edi. Endi qa­zir 130 miyl­lionnan azayyp bara jatyr. Re­sey sonda da ózining sayasy kursyn ózgerter emes. Kenes Odaghy endi eshuaqytta qalpyna kel­meydi. Jana tughan úrpaq oghan jol bermey­di. Tәuel­sizdikte tughan úrpaqtyng sanasy mýl­de bólek. Erkindik, bostandyqtyng ýlken qúdy­reti bar. Ony kýndelikti ómirde biz týsin­be­uimiz de mýmkin. Biraq onyng әseri kýshti.

Jalpy, meninshe, jaqyn bolashaqta Qa­zaq­standa Ghylym akademiyasynyng janynan nemese basqa bir mekemelerding janynan Reseydi zertteu, Qytaydy zertteu, islamdy zertteu ortalyqtaryn ashuymyz kerek. «Búl elder, aimaqtar bizge qanday jana mýmkin­dikter әkeledi nemese qanday qauipter tudyrady» degen saualdargha taldanghan jauaptar berilu kerek.

- Ondaghan jyldardyng bolashaghyn aldyn ala zertteytin deysiz ghoy?

- IYә, ókinishke qaray, bizding qogham býgingi kýnmen ghana ómir sýredi. Býgingi jaghday, býgingi qúbylystar mәngi-baqy dep oilaymyz. Shyn mәninde, olay emes. Eger әlemdik ýrdisterge nazar qoysaq, on jyldyng ayasyn­da-aq ýlken ózgerister oryn alatynyna kóz jetkizemiz. Al jiyrma jylda, otyz jylda ne bolady? Mysaly BÚÚ-nyng sarapshylary aldaghy jiyrma bes, otyz jyldan keyin Resey memleketi jartylay músylman elge ainalady degendi aitady. Eger Resey halqynyng jartysyn músylmandar qúrasa, onyng bar bolmysy, alghan beti, sayasatkerlerining sóz saptauy, barlyghy ózgeredi. Týbi tú­tas­tyghyn saqtay ala ma, almay ma, ol da bir mәsele. Sondyqtan biz de «qazirgi key­pimiz - mәngi-baqigha» degen kózqarastan bas tartuymyz kerek. Birinshiden, biz qiyal­day biluimiz kerek. Qazir bizde qiyaldau degen atymen joq bolyp ketti. Songhy kezdegi әde­by shyghar­ma­largha, týsirgen kinolary­myzgha qaranyz, fantastika janry atymen jogha­lyp barady. Negizi, qazaqtyng tabighaty sonday bir qiyal­shyl, armanshyl edi ghoy. Biraq sol armandardy memlekettik iydeyagha ainaldyra biluimiz kerek. Tariyhqa ýnilsek, әlem­degi uto­piyalyq iydeyalar, ýlken әleu­met­tik-saya­sy kózqarastardyn, qozghalys­tar­dyng ba­syn bas­taghanyna kóz jetkizemiz. HVII ghasyr­da Kam­pa­nellalardyng jazyp ketkeni, bertin kele so­sialisterding jazyp ketkenderi týbi qanday nәrsege alyp keldi? Son­dyq­tan biz utopiya janryn da, antiutopiya janryn da jaqsy mengere bastauymyz kerek siyaqty. Kez kelgen jaghdaygha dayyn boluy­myz kerek. Mysaly, biz ózimizdi Qytay­men qorqy­tamyz. Biraq sol Qytay týbi bir­tútas memleket bolyp qala bermeytin shyghar. Onyng da ishki mәselesi ózine jetedi. Áriyne, Qytay qau­pi bar ekeni anyq, biraq biz ózimizdi jasyt­pauymyz kerek. Qytaydyng Sunszy degen ýlken strategi bolghan eken, sol aitypty «jenis ózimizge baylanysty, al útylys bizding jaularymyzgha baylanysty» dep. Eger biz ózimizding jenisimizge anyq senetin bol­saq, bas biriktire alatyn bolsaq, ýlken iydeya­lardyng tóniregine toptasa alatyn bol­saq, bizdi syrttan jau almaydy. Al endi biz ózimizding Qazaq memlekettigin kýsheyte otyryp, onyng qasynda týrki birligi degen iydeya­ny qatar alyp jýretin bolsaq, bolashaqta eshbir derjava bizdi ala almaydy.

- Qazir orystildi sayasattanushylar BAQ betterinen týspeydi, biraq solardyng bol­jamdarynyn, sayasy tújyrymdary­nyng prizmalary tarylyp kele jatqan joq pa?

- Sózsiz tarylyp kele jatyr. Osydan ýsh-tórt jyl búryn sayasattanushylardyng ýlken bir kongresinde osy mәsele sóz bolyp edi. Shetelden kelgen sayasattanushylar qa­zaq­standyq sayasattanushylargha kýlip: «Ey, jigitter, sender halyqtarynnyng 60-70 pa­yyzyn qúrap jatqan azamattardyng ne dep jatqanyn bilmesender, Qazaqstan turaly qan­day pikir aita alasyndar», - depti. Yaghni, eger shyn mәninde sen qazaqstandyq sayasattanushy bolsan, sening boljamdaryng tújy­rymdaryng da jalpyúlttyq dengeyde bolu kerek. Yaghni, orys tilimen shektelip qalmau ke­rek. Osynyng ózi olardyng kózqaras ayasy­nyng tarylyp kele jatqanyn kórsetedi. Negizi bir tildi, bir baghytta nemese ashyqtan-ash­yq Reseyding soyylyn soghyp jýrgen azamattar az emes. Degenmen búl jaghday da bir­te-birte ózgerip kele jatyr. Sebebi qos til­di qatar mengergen sayasattanushylardyng sany arta bastady. Osydan ýsh-tórt jyl bú­rynghy ua­qytpen eseptegende qazir bir top qazaqtildi sayasattanushylar ósip kele jatyr. Onyng ózi jetistik dep oilaymyn. Sonymen qo­sa, aghyl­shyn, qytay jәne basqa da tilder­di mengergen azamattardy kóptep tartu qa­jet.

- Biylghy jyly din dauy kórinis bergen son, sayasattanushylardyng barlyghy derlik din turaly pikir aityp ketti. Shyn­dap kelgende, solardyng kóbi qazaq tilin de bilmeydi, islam turaly da týsinigi joq. Ol jayynda ne aitugha bolady?

- Qazaqstanda diny taqyrypty jaqsy mengergen sarapshylar joqtyng qasy ekeni ras. Al sarapshy atanyp jýrgenderining kózi - internettegi orystildi aqparattardy alyp, sonyng negizinde tújyrym jasap jýr­gen­der. Meninshe, onday sarapshy aldymen qazaqy dәstýrdi, qazaqy konteksti jaqsy týsinu kerek, sodan keyin ghana baryp eldegi din ahualy jayynda әldene aitugha bolady. Tipti, arabtyng tilin bilseng de, arabtyng tarihyn bilseng de, qazaqtyng tarihyn bilmesen, dәs­týri men әdet-ghúrpynan habaryng bolmasa, onda sening aityp otyrghan negizdemelering shata bolyp shyghady. Sondyqtan men aitar edim, arabtyng tarihyn bilgen jaqsy, әlem­dik sarapshylardyng ne dep jatqanyn bilgen jaqsy, biraq ony býgingi qazaqtyng naqty ómirimen, jaghdayymen tabystyra bilgen odan da dúrys. Mening oiymsha, saraptama tek sol kezde ghana útymdy bolyp shyghatyn siyaqty. Bizde osy jetispeydi.

- Din dauyn qoghamnyng týrli toptary qalay qabyldap jatyr dep oilaysyz?

- Qazir din dese, sauaty bar adamdar qashatyn jaghdaygha jettik. Ol dúrys emes. Kerisinshe, sony zerttep-zerdeleuimiz kerek. Qazaqtardyng dinge, dәstýrge oraluy - zan­dy qúbylys. Degenmen din salasynyng basy-qasynda jýrgen adamdargha aitarym, din mәselesin retteudegi radikaldy qadamdar­dyng ónimi әrdayym tiyimdi bola bermeydi. Mysaly, Tәjikstan, Qyrghyzstan elderi bi­raz qatty qadamdargha baryp jatyr, biraq me­ninshe, ol - qate qadamdar. Amerikada, aghyl­shyndarda «Soft power» degen úghym bar, qazaqsha maghynasy «júmsaq kýsh». Yaghny biz búl mәselede aqyldy, parasatty sayasat jýr­gizuimiz kerek. Islam dinining damuyna esh kedergi keltirmey, ghylymy islamnyng damuyna jol ashu kerek. Eshqanday jat sayasy kóz­qarastargha úrynbaghan, qazaqstandyq diny joghary oqu oryndarynyng qúryluyna kýsh saluymyz kerek. Ol din eng aldymen qa­zaqtyq dәstýrdi, memlekettik dәstýrdi joqqa shygharmauy kerek. Jәne soghan barynsha yqpal etip otyruy kerek. Búl teologiyalyq memleket qúru degen sóz emes. Sondyqtan men aitar edim, bizding dәstýrimizge núqsan keltirmeytin nәrselerden qorqudyng qajeti joq. Zayyrly memleket degen úghymdy әr halyq әrqalay týsinedi. Biz de óz týsinigimizdi qalyptastyruymyz kerek. Memleketting ký­shin toqpaq retinde paydalana beruge de bol­maydy. Qoghamnyng ózining retteushi immuniyteti bolady. Mysal ýshin, kóptegen elder­de әli kýnge deyin fashistik partiyalar, týrli onshyl, solshyl kýshter bar, ózderi tym radikal. Soghan qaramastan memleket olardy joq qylyp, joyyp jibergen joq, ol iske ara­laspaydy da. Sebebi onday kýshter saylau nauqandarynda ólip ketse de 1-2 pa­yyzdan artyq kýsh ala almaydy. Yaghny sayasy mәdeniyetting kóterilui qoghamdyq proses­ter­ding ózdiginen retteluine mýmkindik berip otyr. Degenmen bizge qatty zandar mýlde ke­regi joq dep taghy aitpaymyn. Týrli jat iydeo­logiyalardan erekshe qorqatyn sebebimiz, biz әli shatqalaqtap túrghan, jas mem­leketpiz. Bizde Qúday saqtasyn, sonday iydeyalardyng kýsh alyp ketui onay. Sebebi sayasy mәdeniyet qalyptaspaghan. Onyng ýstine, ertengi kýni týrli bәlege úshyrasaq, qoghamdy ústap qalatyn orta tap joq. Sondyqtan men ai­tar edim, qatty zandar kóbine shetten ke­lip jatqan sektalargha qatysty boluy kerek. Mysaly, Ontýstik Koreyany alayyq. Ekono­miy­kalyq túrghydan myqty bolghanymen, 60 payyzyna deyin hristiandyq ilimdi qabyl­dap ketti. Endi jiyrma jylda olardyng qanday bolatynyn bir Qúday ghana biledi. Al japondargha kelsek, ózderining tabighatyna sәikestep sintoistik ilimdi qalyptastyrdy. Sol arqyly ózining tútastyghyn alyp qaldy.

Býginde elimizdegi týrli ekstremistik úi­ymdardyng artynda bóten elderding arnayy qyzmetteri túrghandyghy, olardyng artynda ýlken kapitaldar jatqany aitylyp jatyr. Sondyqtan biz eshkimning oiynshyghyna ainalmauymyz kerek. Bizder batystyq jahan­danudy kóp aitamyz. Biraq sonyng arabsha núsqasy da bar. Halifat qúru iydeyasy, yaghny salafittik baghyttyng batystyq jahandanudan esh aiyrmashylyghy joq. Bir jahandanudan qashamyz dep, ekinshisine úrynyp qaluymyz­gha taghy bolmaydy. Týptep kelgende, sala­fizm­nyng týpki maghynasynda týrki órkeniye­tine, sopylyqqa qarsy kóptegen iydeyalar ja­tyr. Bir kezderi búl sayasy iydeologiya Osman imperiyasyn ydyratu ýshin payda bol­ghany belgili. Onyng artynda taghy da Batys­tyng izin kóruge bolady.

- Almatyda jýrip jatqan sopylargha qatysty isti qadaghalap jýrgeninizdi aityp jýrsiz, búl jónindegi pikiriniz qanday?

-Jalpy, osy isting artynda taghy da salafittik kýshter jatuy әbden mýmkin. Mәselen, tarihy faktilerge ýniletin bolsaq, salafitter qashan da bolsa, eng aldymen sopylardy jongdy kózdegen. Qay ghasyrda bolsa da, sopylar diny taqyrypty jaqsy mengergen, kózderi ashyq adamdar bolghan. Din taratu isinde óte úqyptylyqpen kelip, dindi jergilikti mәdeniyetter men qúndylyqtargha núq­san keltirmesten, jergilikti mәdeniyetpen as­tastyrudy kózdegen. Sondyqtan dindegi ra­diy­kal kýshter sopylarmen kýreste esh­qanday tәsil tandamay, tizege salugha tyrys­qan. Mening oiymsha, býgingi Qazaqstandaghy sopylar oqighasy da sol kýresting tarihy jalghasy nemese qaytalanuy. Salafitter biylikting manynda jýrgen birqatar azamattardy osy sopylargha qarsy aidap salyp otyr degen oidamyn. Qoghamdyq úiymdy halyqqa qúbyjyq etip kórsetip, artynan ózi­miz jol tauyp ketemiz degen oy bolu kerek. Al shyndap keletin bolsaq, Yassauy jo­ly, yassauiya tarihaty bizding dәstýrimizden tuyn­daghan tól iydeologiyamyz. Bir Qazaq­stan­nyng ózinde sopylyqtyng ýsh mektebi qalyptasqan. Biri - ontýstik, ekinshisi - batys Qazaqstanda, ýshin­shisi - soltýstiktegi Abay, Shәkә­rim, Mir­ja­qyp­tardyng mektebi. Ar­ghyn­nyng alty bala­sy­nyng barlyghy sopy atanuy tegin emes. Qazaqty músylman emes dep aiyptau - ýl­ken qatelik. Qazaqtyng barlyq auyz әde­biyeti  - din taratushy asyl sózder. Qúran ólen­men jazylghan. Al qazaq sol dindi ólen­men tarat­qan. Onyng ne aghattyghy bar? Bizding babalarymyz HIH ghasyrdyng ortasyna deyin әlem­dik, adam­zattyq dengeydegi qúby­lys­tardan habardar bolyp otyrghan. Onyng ishinde iys­lam­nyng ishindegi taytalastardy jaq­sy tý­sin­gen. Qa­jet bolghanda olargha iydeo­lo­giya­lyq toytarys ta bergen. Yaghny biz­ding qazaq diny túr­ghydan sauatsyz degen pikir - óte sauatsyz nemese qastan­dyqpen aityl­ghan pikir.

- Týrki iydeyasyn aityp kettiniz, sol iydeyany mýlde kelmeske ketken joba retinde qaraytyndar bar...

- Joq, onday keritartpa pikirmen kelispeymin. Mening armanym, bolashaqta týrki konfederasiyasy degen úiym bolsa. Búl býgin iske aspaydy, biraq bolashaqta jýzege asuy әbden mýmkin. Biz әrqaysymyz jeke alghanda shaghyn ghana eldermiz. Al Europa odaghynyng tәsilimen týrki halyqtary birikse, bolashaqta oghan jartylay músylmangha ainalghan Reseyding ózi zәru bolyp qalar edi. Qarap otyrsanyz, týrki halyqtarynyng arasynda sany jaghynan eng kóp halyq Reseyde túrady, onda 50-den astam týrki halyqtary bar. Ony da eskere otyruymyz kerek. Býgingi kýni «qazaqtar Ortalyq Aziyanyng osal túsy, oryssha «slabyy zveno», «elitasy orysshyl, týbi Reseyge qosyp tynady» degen pikirler jii aitylyp jatady. Biraq meninshe, onday kózqaras qate. Elitanyng qalauy bir bólek, halyqtyng qalauy bir bólek nәrse. Halyq qalamaghan jerde eshqanday odaq ta bola almaydy.

Bir armanym...

Mening armanym bolashaqta Týrki konfederasiyasy degen úiym bolsa. Ol Qazaqstannyng jәne Ortalyq Aziya halyqtarynyng әrqaysysynyng ózin aman saqtauynyn, birtútastyghyn saqtauynyng kepili bolady der edim. Týrki memleketteri birtútas el bolmasa da, birtútas sayasat jýrgize alatyn odaqqa, sayasi, ekonomikalyq, әleumettik, mәdeni, tarihy seriktestik ornatatyn aimaqqa ainaluy 300 milliondyq naryqqa alyp keledi. Ol býgingi Kedendik odaqtan da ýlken bolar edi. Onday naryqqa ie týrkiler әlemdegi kez kelgen derjava sanasatyn kýshke ainala alady.

Súhbattasqan - Sәken Kókenov

«Alash ainasy» gazeti