ايدوس سارىم: «تۇركىلەر الەمدەگى كەز كەلگەن دەرجاۆا ساناساتىن كۇشكە اينالا الادى»
- قازىر ءدىن ماسەلەسى مەن ءتىل ماسەلەسى قوعامدىق پىكىردىڭ قازانىن قايناتىپ جاتىر، جۋىرداعى ءتىل داۋىنىڭ پايداسى بولدى ما؟
- قازىر ءدىن ماسەلەسى مەن ءتىل ماسەلەسى قوعامدىق پىكىردىڭ قازانىن قايناتىپ جاتىر، جۋىرداعى ءتىل داۋىنىڭ پايداسى بولدى ما؟
- بۇل داۋ بىرەۋلەردىڭ ارانداتۋشىلىعىمەن ەمەس، ستيحيالى تۇردە تۋىنداعان ءپىكىرتالاس بولاتىن. بيلىكتىڭ شەشىمىنەن كەيىن بۇل داۋ اياقتالدى دەپ تاعى ايتا المايمىز. ماسەلە بۇگىنگى بيلىكتىڭ، دەپۋتاتتاردىڭ ءسوزىندە ەمەس. ءتىل تۋرالى زاڭ 1989 جىلى قابىلدانعان بولاتىن. ول كەزدە «جەلتوقساننىڭ» ىزعارى قايتپاعان، كەڭەستىك ۋاقىت. قازاق پەن ورىستىڭ اراسىندا ءالى دە بولسا تالاس-تارتىس بار، قازاقتاردا قورقىنىش بار، ۇرەي بار. ياعني ول زاڭ سول كەزدەگى حالىقتىڭ بويىنداعى ۇرەيدى، قازاقتىڭ ءالى دە بولسا ۇلتتىق ازشىلىقتى قۇرايتىنىن سۋرەتتەپ تۇر. ەستەرىڭىزدە بولسا، 1989 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقستانداعى قازاقتىڭ سانى 49 پايىز عانا بولعان. ءبىز ول زاڭعا رەنجي المايمىز. سەبەبى ول سول كەزدىڭ ويىن ەرەجەسىنە سايكەس بولعان. ال ەندى بۇگىنگى كۇننىڭ جاعدايى مۇلدە بولەك. قۇداي قالاسا، قازىرگى قازاقتىڭ ۇلەس سالماعى 70 پايىزعا جەتىپ قالعانىن سوڭعى ساناقتىڭ كورسەتكىشتەرى تاعى دا ايقىنداپ وتىر. قازاقتاردىڭ دەنى قازاقشا بىلەدى جانە جازا الادى. بۇگىنگى قازاقتاردىڭ ءتىل تۋرالى زاڭ ءۇشىن الاڭداپ وتىرعانى دا زاڭدىلىق، تابيعي قۇبىلىس دەگىم كەلەدى. بىرەۋلەر ونى بيلىكتىڭ جاساعانى، ەكىنشىلەر ساياسي ويىن دەپ اتايدى، ونىڭ ءبارى - بوس ءسوز. بۇل - ناقتى قازاقتىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ۇلكەن ماسەلە. ءتىل ماسەلەسى الداعى ءبىر ايدان كەيىن دە، ءبىر جىلدان كەيىن دە، ون جىلدان كەيىن دە، قىسقاسى، ءوز مارتەبەسىنە يە بولعانعا دەيىن الدىمىزدان شىعا بەرەدى. ءبىر زاماندا قازاقستانداعى قازاقتار 90-95 پايىزدى قۇراعان. قازاقستان سول كورىنىسكە قايتىپ كەلە جاتىر. الداعى جيىرما جىلدا قازاقستان نەگىزىنەن تۇركى تەكتى، مۇسىلمانداردىڭ ەلىنە اينالادى. نەگىزىن قۇراۋشى قازاقتار بولسا، ونىڭ قاسىندا جۇرگەن وزبەك، ۇيعىر سياقتى حالىقتار بولادى. ماسەلەن، ۇيعىرلار مەن وزبەكتەردىڭ ۇلەس سالماعى قازاقستانداعى ورىستارمەن پارا-پار بولاتىنى ءسوزسىز. سول كەزدە ءبىزدىڭ مەملەكەتكە ءتورت ءتىلدى ەلگە اينالۋ كەرەك پە؟ ياعني وسىدان جيىرما جىل بۇرىنعى ويىن ەرەجەسى بۇگىنگى كۇنگە ساي كەلمەيدى. وزگەرىسكە ءتۇسۋ كەرەك. ءبىراز شەنەۋنىكتەر ءتىل ماسەلەسىن كوتەرۋشىلەردى «كونستيتۋتسياعا قارسى كەلىپ جاتىر» دەپ ايىپتاپ جاتىر. ال ەندى ءتۇرلى سلاۆيان ۇيىمدارىنىڭ «ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىن بەرىڭىزدەر» دەگەن ۇراندارى كونستيتۋتسياعا قارسى شىعۋعا جاتپاي ما؟ قازاق قاۋىمىنىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ وسىنداي بەلسەندىلىك تانىتۋىندا، حات جازۋىندا دا ۇلكەن گاپ بار. انا ءتىلى دەگەنىمىز - كونستيتۋتسيا سەكىلدى قۇرمەتتى نارسە. كونستيتۋتسيامىزدى جازباي تۇرىپ تا قازاق ءتىلى ءومىر سۇرگەن. سوندىقتان ماسەلەنى كونستيتۋتسياعا اكەلىپ تىرەۋدىڭ، وعان وزگەرىس ەنگىزۋدى سۇراعانداردان قۇبىجىق جاساۋدىڭ قاجەتى جوق. كونستيتۋتسيا دەگەنىمىز قوعامنىڭ ورتاق كەلىسىمىن راستايتىن شارت قوي.
- ماسەلەن، بىزدە قازاقتىلدى قاۋىم مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كۇشەيتىلۋىن تالاپ ەتتى. ال بيلىك ەڭ الدىمەن ەلدەگى تۇراقتىلىقتى قالايتىنىن ءبىلدىردى، تاعى ءبىر قاۋىم بۇل ماسەلەنى شەشۋدە ەشقانداي كونسەنسۋس ىزدەمەيتىنىن، ياعني بۇدان 20 جىل كەيىن بولسا دا، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن مويىندامايتىنىن بايقاتتى، سولار جايلى نە ايتاسىز؟
- قازاقتار مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت بولعاننان كەيىن موينىنا جۇكتەلەتىن جاۋاپكەرشىلىك تە كەز كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن، ەتنوستان جوعارى بولاتىنى انىق. ءبىزدىڭ ورىستىلدى ساراپشىلار «جيىرما بەس پايىز حالىق ءدۇر كوتەرىلەتىن بولسا نە بولادى» دەپ، ەلدەگى تۇراقتىلىققا نۇقسان كەلۋ قاۋپىمەن قورقىتىپ جاتادى. تىنىشتىق كەرەك شىعار دەگەن پىكىر ايتىلىپ جاتىر. ال ەلدەگى 70 پايىز حالىق كوتەرىلسە نە بولادى؟ ونى نەگە ويلامايمىز؟ ءبىز قازاق دەگەن تولەرانتتى حالىق، بارلىعىنا تۇسىنىستىكپەن قارايدى دەگەن پىكىردى كوپ ايتامىز. مەنىڭ ويىمشا، تولەرانتتىلىق قاسيەت قازاقتا عانا ەمەس، ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلت وكىلدەرىندە بولۋى كەرەك. جانە ولار قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن مويىنداۋى كەرەك. ول ماسەلەنى كوپتەن بەرى ءوزىمىز دە ايتىپ ءجۇرمىز عوي. ەلىمىزدە قازاقستاننىڭ اقپارات كەڭىستىگىن، بيلىگىن مويىنداماي، رەسەي بيلىگىن مويىنداپ، ەكى بىردەي ەلدىڭ تولقۇجاتىن كوتەرىپ جۇرگەن، ەكى بىردەي ەلدەن زەينەتاقى الىپ جۇرگەن ادامدار بار. بۇل - ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرەتىن جاعداي. كەزىندە رەسەي ابحازيا مەن وڭتۇستىك وسەتيانى دۇرلىكتىرگەن كەزدە العاشقى قادامى سول جاقتىڭ ازاماتتارىنا رەسەيدىڭ تولقۇجاتىن تاراتۋدان باستاعانىن بىلەمىز. ياعني بۇل ماسەلەگە ءبىز ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋىمىز كەرەك. جۋىردا سولتۇستىك ايماقتاردا بولعان ءماسليحات سايلاۋىنان كەيىن ءبىراز داۋ-دامايلار بولدى. ءبىراز دەپۋتاتتارىمىز، ءبىراز شەنەۋنىكتەرىمىز، لاۋازىمدى تۇلعالارىمىزدىڭ قالتاسىنان رەسەيدىڭ پاسپورتى شىققانى ايقىندالىپ وتىر. ءبىز - ءسوزسىز ۋنيتارلى مەملەكەتپىز. ۋنيتارلى مەملەكەت بولعاننان كەيىن تەك قانا قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن مويىندايدى. جانە قازاقستاننىڭ ازاماتى رەتىندە مەملەكەتتىك قىزمەتكە بارۋعا قاقىلى.
- ءسىز ءتۇرلى باسىلىمدارعا پىكىر بەرگەندە جاڭا ۇرپاققا كوپ ءۇمىت ارتاتىنىڭىزدى ءجيى ايتاسىز. جاڭا بۋىننىڭ اراسىندا سلاۆيان تەكتەس جاستار دا بار، ولاردىڭ بويىنان شوۆينيستىك يدەيالار تابىلۋى مۇمكىن بە؟
- بۇل جەردە قاراپايىم عانا ماتەماتيكا بار، ۇلكەن سانداردىڭ تەورياسىنا نەگىزدەيتىن بولساق، قازاقستان حالقىنىڭ قازاقىلانۋى دەموگرافيالىق قۇبىلىس بولىپ تۇر. جالپى، قازاقستاندا راديكالدى ەكسترەميزمنىڭ ءۇش باعىتى بار. العاشقىسى - ءدىني باعىت، ەكىنشىسى - انارحيستىك سولشىل باعىت، ءۇشىنشىسى - ەتنو-سەپاراتيستىك باعىت. سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە سلاۆيان تەكتى ورىس جاستارىنىڭ كوشەدە جۇرگەندە جاپپاي سۆاستيكا، كرەست تاعىپ ءجۇرۋدى ادەتكە اينالدىرعانىن بايقادىق. بۇل - سوناۋ ماسكەۋدەن تاراپ جاتقان يدەولوگيالىق ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىسى. نەگىزىنەن، عالامتور ارقىلى جەتىپ جاتىر. ورىس ءناسىلدى جاستار «ءبىز نەگە ءوز قانداستارىمىز سياقتى بولمايمىز» دەگەن پىكىرگە ۇرىنادى. بىراق ماڭگى سولاي بولىپ تۇرادى دەپ ويلامايمىن. ەرتەڭ شىندىقتىڭ دا شىرىلدايتىن كەزدەرى كەلەدى. قازىر رەسەيمەن قارىم-قاتىناسىمىز، قۇدايعا شۇكىر، جاقسى. بىراق ەرتەڭ بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى ەكى ەلدىڭ اراسى ناشارلايتىن بولسا، ورىستىڭ ارنايى قىزمەتتەرى، باسقا دا مەكەمەلەرى وسى تاقىرىپتى ابدەن ۋشىقتىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. سول كەزدە ءتۇرلى سەپاراتيستىك ۇيىمدار ءوزىن كورسەتەدى. مىسال ءۇشىن، كەزىندە ناتسيونال-بولشەۆيكتەردى جيناپ، وسكەمەن جاقتان كەلىپ، كوتەرىلىس جاساماق بولعان ليمونوۆتى جاقسى بىلەمىز عوي. سوندىقتان مەن بۇل ماسەلەگە ءجىتى نازار اۋدارۋ كەرەك دەپ سانايمىن. جانە ەل ىشىندەگى پروتسەستەردى مۇقيات باقىلاۋىمىز كەرەك. ەلدەگى ءدىني جانە ەتنيكالىق ەكسترەميزم نەگە كۇشەيىپ كەتتى؟ بولاشاعىمىزدى ويلايتىن بولساق، بۇگىنگى سلاۆيان ۇيىمدارىنىڭ اراسىندا بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى مۇقيات زەرتتەۋىمىز كەرەك. دەگەنمەن سونىمەن كۇرەسەمىن دەپ ەكىنىڭ ءبىرىن تۇرمەگە تىعۋ تاعى دا امال ەمەس. مىسال ءۇشىن، رەسەيدىڭ وزىندە پرەزيدەنتتىڭ، پرەمەردىڭ جانىنان باسقا دا قوعامدىق قورلار قۇرىلىپ جاتىر. سولاردىڭ اقشالارى قازىر قازاقستانعا اعىلىپ كەلۋدە. بۇرىندارى ءبىر-ەكى عانا گازەت جۇمىس جاساعان بولسا، قازىر ونداعان سايتتار، گازەتتەر بەلسەندىلىك تانىتۋدا. ولاردىڭ ىشىندە نە بوپ جاتىر، قانداي يدەيالار قوزعالىپ جاتىر، سونىڭ بارلىعىن زەرتتەۋ قاجەت.
كەزىندە اعىلشىننىڭ ايگىلى ساياساتكەرى «اۋعانستان - بۇكىل يمپەريالاردىڭ جەرلەۋشىسى بولاتىن مەملەكەت» دەگەن ەكەن. سول سەكىلدى مەن ايتار ەدىم، كەزىندە قازاقستان كەڭەس وداعىنىڭ جەرلەۋشىسى بولدى. ەندى رەسەي ماڭايىنداعىلارعا وسىلاي قىسىم جاساپ، ەركىنسي بەرەتىن بولسا، قازاقستان ءتۇبى سول رەسەيدىڭ ءوزىن دە ىدىراتىپ جىبەرۋى ءمۇمكىن. رەسەيلىكتەر «بىزدەر كەڭەس وداعىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ جاتىرمىز» دەگەندى ءجيى ايتادى. بىراق سول يمپەرياليستىك پيعىلدان وزدەرىنە كەلەتىن پايدانىڭ شامالى ەكەنىن ءتۇسىنبەيدى. يمپەريادا ەڭ كوپ ۇتىلاتىن حالىق - يمپەريانىڭ نەگىزگى قۇراۋشى ۇلتى. بارلىعىن ۇستاپ قالۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ كولونيالارىنا كوپ اقشا جىبەرە باستايدى. بۇكىل كۇشىن، اقىلىن، ەنەرگياسىن جۇمسايدى دا، ءناتيجەسىندە ءوزىنىڭ توز-توزى شىعادى. بۇگىنگى رەسەي - سونىڭ دالەلى. مىسال ءۇشىن، ەكى سوعىس بولماعاندا، رەۆوليۋتسيا بولماعاندا، اشارشىلىق بولماعاندا رەسەيدىڭ حالقى بۇگىن 400 ميلليونداي بولىپ وتىرار ەدى. ەندى قازىر 130 ميلليوننان ازايىپ بارا جاتىر. رەسەي سوندا دا ءوزىنىڭ ساياسي كۋرسىن وزگەرتەر ەمەس. كەڭەس وداعى ەندى ەشۋاقىتتا قالپىنا كەلمەيدى. جاڭا تۋعان ۇرپاق وعان جول بەرمەيدى. تاۋەلسىزدىكتە تۋعان ۇرپاقتىڭ ساناسى ءمۇلدە بولەك. ەركىندىك، بوستاندىقتىڭ ۇلكەن قۇدىرەتى بار. ونى كۇندەلىكتى ومىردە ءبىز ءتۇسىنبەۋىمىز دە مۇمكىن. بىراق ونىڭ اسەرى كۇشتى.
جالپى، مەنىڭشە، جاقىن بولاشاقتا قازاقستاندا عىلىم اكادەمياسىنىڭ جانىنان نەمەسە باسقا ءبىر مەكەمەلەردىڭ جانىنان رەسەيدى زەرتتەۋ، قىتايدى زەرتتەۋ، يسلامدى زەرتتەۋ ورتالىقتارىن اشۋىمىز كەرەك. «بۇل ەلدەر، ايماقتار بىزگە قانداي جاڭا مۇمكىندىكتەر اكەلەدى نەمەسە قانداي قاۋىپتەر تۋدىرادى» دەگەن ساۋالدارعا تالدانعان جاۋاپتار بەرىلۋ كەرەك.
- ونداعان جىلداردىڭ بولاشاعىن الدىن الا زەرتتەيتىن دەيسىز عوي؟
- ءيا، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قوعام بۇگىنگى كۇنمەن عانا ءومىر سۇرەدى. بۇگىنگى جاعداي، بۇگىنگى قۇبىلىستار ماڭگى-باقي دەپ ويلايمىز. شىن مانىندە، ولاي ەمەس. ەگەر الەمدىك ۇردىستەرگە نازار قويساق، ون جىلدىڭ اياسىندا-اق ۇلكەن وزگەرىستەر ورىن الاتىنىنا كوز جەتكىزەمىز. ال جيىرما جىلدا، وتىز جىلدا نە بولادى؟ مىسالى بۇۇ-نىڭ ساراپشىلارى الداعى جيىرما بەس، وتىز جىلدان كەيىن رەسەي مەملەكەتى جارتىلاي مۇسىلمان ەلگە اينالادى دەگەندى ايتادى. ەگەر رەسەي حالقىنىڭ جارتىسىن مۇسىلماندار قۇراسا، ونىڭ بار بولمىسى، العان بەتى، ساياساتكەرلەرىنىڭ ءسوز ساپتاۋى، بارلىعى وزگەرەدى. ءتۇبى تۇتاستىعىن ساقتاي الا ما، الماي ما، ول دا ءبىر ماسەلە. سوندىقتان ءبىز دە «قازىرگى كەيپىمىز - ماڭگى-باقيعا» دەگەن كوزقاراستان باس تارتۋىمىز كەرەك. بىرىنشىدەن، ءبىز قيالداي ءبىلۋىمىز كەرەك. قازىر بىزدە قيالداۋ دەگەن اتىمەن جوق بولىپ كەتتى. سوڭعى كەزدەگى ادەبي شىعارمالارعا، تۇسىرگەن كينولارىمىزعا قاراڭىز، فانتاستيكا جانرى اتىمەن جوعالىپ بارادى. نەگىزى، قازاقتىڭ تابيعاتى سونداي ءبىر قيالشىل، ارمانشىل ەدى عوي. بىراق سول ارمانداردى مەملەكەتتىك يدەياعا اينالدىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. تاريحقا ۇڭىلسەك، الەمدەگى ۋتوپيالىق يدەيالار، ۇلكەن الەۋمەتتىك-ساياسي كوزقاراستاردىڭ، قوزعالىستاردىڭ باسىن باستاعانىنا كوز جەتكىزەمىز. حVII عاسىردا كامپانەللالاردىڭ جازىپ كەتكەنى، بەرتىن كەلە سوتسياليستەردىڭ جازىپ كەتكەندەرى ءتۇبى قانداي نارسەگە الىپ كەلدى؟ سوندىقتان ءبىز ۋتوپيا جانرىن دا، انتيۋتوپيا جانرىن دا جاقسى مەڭگەرە باستاۋىمىز كەرەك سياقتى. كەز كەلگەن جاعدايعا دايىن بولۋىمىز كەرەك. مىسالى، ءبىز ءوزىمىزدى قىتايمەن قورقىتامىز. بىراق سول قىتاي ءتۇبى ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولىپ قالا بەرمەيتىن شىعار. ونىڭ دا ىشكى ماسەلەسى وزىنە جەتەدى. ارينە، قىتاي قاۋپى بار ەكەنى انىق، بىراق ءبىز ءوزىمىزدى جاسىتپاۋىمىز كەرەك. قىتايدىڭ سۋنتسزى دەگەن ۇلكەن ستراتەگى بولعان ەكەن، سول ايتىپتى «جەڭىس وزىمىزگە بايلانىستى، ال ۇتىلىس ءبىزدىڭ جاۋلارىمىزعا بايلانىستى» دەپ. ەگەر ءبىز ءوزىمىزدىڭ جەڭىسىمىزگە انىق سەنەتىن بولساق، باس بىرىكتىرە الاتىن بولساق، ۇلكەن يدەيالاردىڭ توڭىرەگىنە توپتاسا الاتىن بولساق، ءبىزدى سىرتتان جاۋ المايدى. ال ەندى ءبىز ءوزىمىزدىڭ قازاق مەملەكەتتىگىن كۇشەيتە وتىرىپ، ونىڭ قاسىندا تۇركى بىرلىگى دەگەن يدەيانى قاتار الىپ جۇرەتىن بولساق، بولاشاقتا ەشبىر دەرجاۆا ءبىزدى الا المايدى.
- قازىر ءورىستىلدى ساياساتتانۋشىلار باق بەتتەرىنەن تۇسپەيدى، بىراق سولاردىڭ بولجامدارىنىڭ، ساياسي تۇجىرىمدارىنىڭ پريزمالارى تارىلىپ كەلە جاتقان جوق پا؟
- ءسوزسىز تارىلىپ كەلە جاتىر. وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ساياساتتانۋشىلاردىڭ ۇلكەن ءبىر كونگرەسىندە وسى ماسەلە ءسوز بولىپ ەدى. شەتەلدەن كەلگەن ساياساتتانۋشىلار قازاقستاندىق ساياساتتانۋشىلارعا كۇلىپ: «ەي، جىگىتتەر، سەندەر حالىقتارىڭنىڭ 60-70 پايىزىن قۇراپ جاتقان ازاماتتاردىڭ نە دەپ جاتقانىن بىلمەسەڭدەر، قازاقستان تۋرالى قانداي پىكىر ايتا الاسىڭدار»، - دەپتى. ياعني، ەگەر شىن مانىندە سەن قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى بولساڭ، سەنىڭ بولجامدارىڭ تۇجىرىمدارىڭ دا جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە بولۋ كەرەك. ياعني، ورىس تىلىمەن شەكتەلىپ قالماۋ كەرەك. وسىنىڭ ءوزى ولاردىڭ كوزقاراس اياسىنىڭ تارىلىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. نەگىزى ءبىر ءتىلدى، ءبىر باعىتتا نەمەسە اشىقتان-اشىق رەسەيدىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەن ازاماتتار از ەمەس. دەگەنمەن بۇل جاعداي دا ءبىرتە-بىرتە وزگەرىپ كەلە جاتىر. سەبەبى قوس ءتىلدى قاتار مەڭگەرگەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ سانى ارتا باستادى. وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىنعى ۋاقىتپەن ەسەپتەگەندە قازىر ءبىر توپ قازاقتىلدى ساياساتتانۋشىلار ءوسىپ كەلە جاتىر. ونىڭ ءوزى جەتىستىك دەپ ويلايمىن. سونىمەن قوسا، اعىلشىن، قىتاي جانە باسقا دا تىلدەردى مەڭگەرگەن ازاماتتاردى كوپتەپ تارتۋ قاجەت.
- بيىلعى جىلى ءدىن داۋى كورىنىس بەرگەن سوڭ، ساياساتتانۋشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءدىن تۋرالى پىكىر ايتىپ كەتتى. شىنداپ كەلگەندە، سولاردىڭ كوبى قازاق ءتىلىن دە بىلمەيدى، يسلام تۋرالى دا تۇسىنىگى جوق. ول جايىندا نە ايتۋعا بولادى؟
- قازاقستاندا ءدىني تاقىرىپتى جاقسى مەڭگەرگەن ساراپشىلار جوقتىڭ قاسى ەكەنى راس. ال ساراپشى اتانىپ جۇرگەندەرىنىڭ كوزى - ينتەرنەتتەگى ءورىستىلدى اقپاراتتاردى الىپ، سونىڭ نەگىزىندە تۇجىرىم جاساپ ءجۇرگەندەر. مەنىڭشە، ونداي ساراپشى الدىمەن قازاقى ءداستۇردى، قازاقى كونتەكستى جاقسى ءتۇسىنۋ كەرەك، سودان كەيىن عانا بارىپ ەلدەگى ءدىن احۋالى جايىندا الدەنە ايتۋعا بولادى. ءتىپتى، ارابتىڭ ءتىلىن بىلسەڭ دە، ارابتىڭ تاريحىن بىلسەڭ دە، قازاقتىڭ تاريحىن بىلمەسەڭ، ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىنان حابارىڭ بولماسا، وندا سەنىڭ ايتىپ وتىرعان نەگىزدەمەلەرىڭ شاتا بولىپ شىعادى. سوندىقتان مەن ايتار ەدىم، ارابتىڭ تاريحىن بىلگەن جاقسى، الەمدىك ساراپشىلاردىڭ نە دەپ جاتقانىن بىلگەن جاقسى، بىراق ونى بۇگىنگى قازاقتىڭ ناقتى ومىرىمەن، جاعدايىمەن تابىستىرا بىلگەن ودان دا دۇرىس. مەنىڭ ويىمشا، ساراپتاما تەك سول كەزدە عانا ۇتىمدى بولىپ شىعاتىن سياقتى. بىزدە وسى جەتىسپەيدى.
- ءدىن داۋىن قوعامنىڭ ءتۇرلى توپتارى قالاي قابىلداپ جاتىر دەپ ويلايسىز؟
- قازىر ءدىن دەسە، ساۋاتى بار ادامدار قاشاتىن جاعدايعا جەتتىك. ول دۇرىس ەمەس. كەرىسىنشە، سونى زەرتتەپ-زەردەلەۋىمىز كەرەك. قازاقتاردىڭ دىنگە، داستۇرگە ورالۋى - زاڭدى قۇبىلىس. دەگەنمەن ءدىن سالاسىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ادامدارعا ايتارىم، ءدىن ماسەلەسىن رەتتەۋدەگى راديكالدى قادامداردىڭ ءونىمى ءاردايىم ءتيىمدى بولا بەرمەيدى. مىسالى، تاجىكستان، قىرعىزستان ەلدەرى ءبىراز قاتتى قادامدارعا بارىپ جاتىر، بىراق مەنىڭشە، ول - قاتە قادامدار. امەريكادا، اعىلشىنداردا «Soft power» دەگەن ۇعىم بار، قازاقشا ماعىناسى «جۇمساق كۇش». ياعني ءبىز بۇل ماسەلەدە اقىلدى، پاراساتتى ساياسات ءجۇرگىزۋىمىز كەرەك. يسلام ءدىنىنىڭ دامۋىنا ەش كەدەرگى كەلتىرمەي، عىلىمي يسلامنىڭ دامۋىنا جول اشۋ كەرەك. ەشقانداي جات ساياسي كوزقاراستارعا ۇرىنباعان، قازاقستاندىق ءدىني جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قۇرىلۋىنا كۇش سالۋىمىز كەرەك. ول ءدىن ەڭ الدىمەن قازاقتىق ءداستۇردى، مەملەكەتتىك ءداستۇردى جوققا شىعارماۋى كەرەك. جانە سوعان بارىنشا ىقپال ەتىپ وتىرۋى كەرەك. بۇل تەولوگيالىق مەملەكەت قۇرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. سوندىقتان مەن ايتار ەدىم، ءبىزدىڭ داستۇرىمىزگە نۇقسان كەلتىرمەيتىن نارسەلەردەن قورقۋدىڭ قاجەتى جوق. زايىرلى مەملەكەت دەگەن ۇعىمدى ءار حالىق ارقالاي تۇسىنەدى. ءبىز دە ءوز تۇسىنىگىمىزدى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتىڭ كۇشىن توقپاق رەتىندە پايدالانا بەرۋگە دە بولمايدى. قوعامنىڭ ءوزىنىڭ رەتتەۋشى يممۋنيتەتى بولادى. مىسال ءۇشىن، كوپتەگەن ەلدەردە ءالى كۇنگە دەيىن فاشيستىك پارتيالار، ءتۇرلى وڭشىل، سولشىل كۇشتەر بار، وزدەرى تىم راديكال. سوعان قاراماستان مەملەكەت ولاردى جوق قىلىپ، جويىپ جىبەرگەن جوق، ول ىسكە ارالاسپايدى دا. سەبەبى ونداي كۇشتەر سايلاۋ ناۋقاندارىندا ءولىپ كەتسە دە 1-2 پايىزدان ارتىق كۇش الا المايدى. ياعني ساياسي مادەنيەتتىڭ كوتەرىلۋى قوعامدىق پروتسەستەردىڭ وزدىگىنەن رەتتەلۋىنە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. دەگەنمەن بىزگە قاتتى زاڭدار مۇلدە كەرەگى جوق دەپ تاعى ايتپايمىن. ءتۇرلى جات يدەولوگيالاردان ەرەكشە قورقاتىن سەبەبىمىز، ءبىز ءالى شاتقالاقتاپ تۇرعان، جاس مەملەكەتپىز. بىزدە قۇداي ساقتاسىن، سونداي يدەيالاردىڭ كۇش الىپ كەتۋى وڭاي. سەبەبى ساياسي مادەنيەت قالىپتاسپاعان. ونىڭ ۇستىنە، ەرتەڭگى كۇنى ءتۇرلى بالەگە ۇشىراساق، قوعامدى ۇستاپ قالاتىن ورتا تاپ جوق. سوندىقتان مەن ايتار ەدىم، قاتتى زاڭدار كوبىنە شەتتەن كەلىپ جاتقان سەكتالارعا قاتىستى بولۋى كەرەك. مىسالى، وڭتۇستىك كورەيانى الايىق. ەكونوميكالىق تۇرعىدان مىقتى بولعانىمەن، 60 پايىزىنا دەيىن حريستياندىق ءىلىمدى قابىلداپ كەتتى. ەندى جيىرما جىلدا ولاردىڭ قانداي بولاتىنىن ءبىر قۇداي عانا بىلەدى. ال جاپوندارعا كەلسەك، وزدەرىنىڭ تابيعاتىنا سايكەستەپ سينتويستىك ءىلىمدى قالىپتاستىردى. سول ارقىلى ءوزىنىڭ تۇتاستىعىن الىپ قالدى.
بۇگىندە ەلىمىزدەگى ءتۇرلى ەكسترەميستىك ۇيىمداردىڭ ارتىندا بوتەن ەلدەردىڭ ارنايى قىزمەتتەرى تۇرعاندىعى، ولاردىڭ ارتىندا ۇلكەن كاپيتالدار جاتقانى ايتىلىپ جاتىر. سوندىقتان ءبىز ەشكىمنىڭ ويىنشىعىنا اينالماۋىمىز كەرەك. بىزدەر باتىستىق جاھاندانۋدى كوپ ايتامىز. بىراق سونىڭ ارابشا نۇسقاسى دا بار. حاليفات قۇرۋ يدەياسى، ياعني سالافيتتىك باعىتتىڭ باتىستىق جاھاندانۋدان ەش ايىرماشىلىعى جوق. ءبىر جاھاندانۋدان قاشامىز دەپ، ەكىنشىسىنە ۇرىنىپ قالۋىمىزعا تاعى بولمايدى. تۇپتەپ كەلگەندە، سالافيزمنىڭ تۇپكى ماعىناسىندا تۇركى وركەنيەتىنە، سوپىلىققا قارسى كوپتەگەن يدەيالار جاتىر. ءبىر كەزدەرى بۇل ساياسي يدەولوگيا وسمان يمپەرياسىن ىدىراتۋ ءۇشىن پايدا بولعانى بەلگىلى. ونىڭ ارتىندا تاعى دا باتىستىڭ ءىزىن كورۋگە بولادى.
- الماتىدا ءجۇرىپ جاتقان سوپىلارعا قاتىستى ءىستى قاداعالاپ جۇرگەنىڭىزدى ايتىپ ءجۇرسىز، بۇل جونىندەگى پىكىرىڭىز قانداي؟
-جالپى، وسى ءىستىڭ ارتىندا تاعى دا سالافيتتىك كۇشتەر جاتۋى ابدەن مۇمكىن. ماسەلەن، تاريحي فاكتىلەرگە ۇڭىلەتىن بولساق، سالافيتتەر قاشان دا بولسا، ەڭ الدىمەن سوپىلاردى جويۋدى كوزدەگەن. قاي عاسىردا بولسا دا، سوپىلار ءدىني تاقىرىپتى جاقسى مەڭگەرگەن، كوزدەرى اشىق ادامدار بولعان. ءدىن تاراتۋ ىسىندە وتە ۇقىپتىلىقپەن كەلىپ، ءدىندى جەرگىلىكتى مادەنيەتتەر مەن قۇندىلىقتارعا نۇقسان كەلتىرمەستەن، جەرگىلىكتى مادەنيەتپەن استاستىرۋدى كوزدەگەن. سوندىقتان دىندەگى راديكال كۇشتەر سوپىلارمەن كۇرەستە ەشقانداي ءتاسىل تاڭداماي، تىزەگە سالۋعا تىرىسقان. مەنىڭ ويىمشا، بۇگىنگى قازاقستانداعى سوپىلار وقيعاسى دا سول كۇرەستىڭ تاريحي جالعاسى نەمەسە قايتالانۋى. سالافيتتەر بيلىكتىڭ ماڭىندا جۇرگەن بىرقاتار ازاماتتاردى وسى سوپىلارعا قارسى ايداپ سالىپ وتىر دەگەن ويدامىن. قوعامدىق ۇيىمدى حالىققا قۇبىجىق ەتىپ كورسەتىپ، ارتىنان ءوزىمىز جول تاۋىپ كەتەمىز دەگەن وي بولۋ كەرەك. ال شىنداپ كەلەتىن بولساق، ياسساۋي جولى، ياسساۋيا تاريحاتى ءبىزدىڭ داستۇرىمىزدەن تۋىنداعان ءتول يدەولوگيامىز. ءبىر قازاقستاننىڭ وزىندە سوپىلىقتىڭ ءۇش مەكتەبى قالىپتاسقان. ءبىرى - وڭتۇستىك، ەكىنشىسى - باتىس قازاقستاندا، ءۇشىنشىسى - سولتۇستىكتەگى اباي، شاكارىم، ءمىرجاقىپتاردىڭ مەكتەبى. ارعىننىڭ التى بالاسىنىڭ بارلىعى سوپى اتانۋى تەگىن ەمەس. قازاقتى مۇسىلمان ەمەس دەپ ايىپتاۋ - ءۇلكەن قاتەلىك. قازاقتىڭ بارلىق اۋىز ادەبيەتى - ءدىن تاراتۋشى اسىل سوزدەر. قۇران ولەڭمەن جازىلعان. ال قازاق سول ءدىندى ولەڭمەن تاراتقان. ونىڭ نە اعاتتىعى بار؟ ءبىزدىڭ بابالارىمىز ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن الەمدىك، ادامزاتتىق دەڭگەيدەگى قۇبىلىستاردان حاباردار بولىپ وتىرعان. ونىڭ ىشىندە يسلامنىڭ ىشىندەگى تايتالاستاردى جاقسى ءتۇسىنگەن. قاجەت بولعاندا ولارعا يدەولوگيالىق تويتارىس تا بەرگەن. ياعني ءبىزدىڭ قازاق ءدىني تۇرعىدان ساۋاتسىز دەگەن پىكىر - وتە ساۋاتسىز نەمەسە قاستاندىقپەن ايتىلعان پىكىر.
- تۇركى يدەياسىن ايتىپ كەتتىڭىز، سول يدەيانى مۇلدە كەلمەسكە كەتكەن جوبا رەتىندە قارايتىندار بار...
- جوق، ونداي كەرىتارتپا پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. مەنىڭ ارمانىم، بولاشاقتا تۇركى كونفەدەراتسياسى دەگەن ۇيىم بولسا. بۇل بۇگىن ىسكە اسپايدى، بىراق بولاشاقتا جۇزەگە اسۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىز ارقايسىمىز جەكە العاندا شاعىن عانا ەلدەرمىز. ال ەۋروپا وداعىنىڭ تاسىلىمەن تۇركى حالىقتارى بىرىكسە، بولاشاقتا وعان جارتىلاي مۇسىلمانعا اينالعان رەسەيدىڭ ءوزى ءزارۋ بولىپ قالار ەدى. قاراپ وتىرساڭىز، تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا سانى جاعىنان ەڭ كوپ حالىق رەسەيدە تۇرادى، وندا 50-دەن استام تۇركى حالىقتارى بار. ونى دا ەسكەرە وتىرۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى كۇنى «قازاقتار ورتالىق ازيانىڭ وسال تۇسى، ورىسشا «سلابىي زۆەنو»، «ەليتاسى ورىسشىل، ءتۇبى رەسەيگە قوسىپ تىنادى» دەگەن پىكىرلەر ءجيى ايتىلىپ جاتادى. بىراق مەنىڭشە، ونداي كوزقاراس قاتە. ەليتانىڭ قالاۋى ءبىر بولەك، حالىقتىڭ قالاۋى ءبىر بولەك نارسە. حالىق قالاماعان جەردە ەشقانداي وداق تا بولا المايدى.
ءبىر ارمانىم...
مەنىڭ ارمانىم بولاشاقتا تۇركى كونفەدەراتسياسى دەگەن ۇيىم بولسا. ول قازاقستاننىڭ جانە ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوزىن امان ساقتاۋىنىڭ، بىرتۇتاستىعىن ساقتاۋىنىڭ كەپىلى بولادى دەر ەدىم. تۇركى مەملەكەتتەرى ءبىرتۇتاس ەل بولماسا دا، ءبىرتۇتاس ساياسات جۇرگىزە الاتىن وداققا، ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني، تاريحي سەرىكتەستىك ورناتاتىن ايماققا اينالۋى 300 ميلليوندىق نارىققا الىپ كەلەدى. ول بۇگىنگى كەدەندىك وداقتان دا ۇلكەن بولار ەدى. ونداي نارىققا يە تۇركىلەر الەمدەگى كەز كەلگەن دەرجاۆا ساناساتىن كۇشكە اينالا الادى.
سۇحباتتاسقان - ساكەن كوكەنوۆ
«الاش ايناسى» گازەتى
