Qay zamanda bolsyn qogham men memleket tyghyryqqa tirelgende tóte, erekshe jol tabu qajettiligi tuady. 30 jyldyq «ótpeli kezen» artta qaldy dep eseptep, jana dәuirding bastaluy – uaqyt talaby. Ol dәuir men ózim «últshyldar» biylikke kelgende bastalady dep sanaymyn. Biylikke kelmes búryn dayyndyq kerek, búl jayly әr maqala sayyn aitsaq artyq bolmaydy. «Biylikke kelgende neden bastaymyz?» degen súraqqa әrbir últshyl azamat «eki jerde eking – tórt!» degendey sart etkizip jauap bere alatyn boluy tiyis. Sol kezde jýzege asyryluy auaday qajet bir jaqsy joba jayly sizdermen oy bólispekshimin. Shynyna kelgende, onyng «pilottyq jobasy» iske asyp, synaqtan ótip qoyghan, jinalghan azdy-kópti tәjiriybe bar deuge bolady. Ol ýshin aldymen avtordyn, baurymyz Auyt Múqiybekting auzymen kishkentay lirikalyq sheginis jasap alayyq.

«…Esenghaly – kәdimgi aqyn, Qazaqstan Respublikasy Memlekettik syilyghynyng laureaty, «Jazushy» baspasynyng diyrektory Esenghaly Raushanov. Osydan biraz jyl búryn aqyn aghamyz Qytaydan kóship kelgen Serik atty jigitpen tanysady. Serik shiyettey ýsh balanyng әkesi eken. Áyelimen bir otbasynda bes-aq jan. Qoyshylyqty arghy atalarynan beri jalghastyryp kele jatqan qaratabannyng ózi bolyp shyghady. Aqyn aghasy óz әdetimen qandasynyng hal-jaghdayyn súray ketedi. Sóitse, Serik bahadýriniz arghy bettegi azyn-aulaq malyn, baspanasyn, tiyesili jerin satqan da, Qazaqstanym qaydasyng dep tartyp otyrghan. Kelgesin Almatynyng manayyndaghy auyldardyng birinen qolda bar qarajatyna mal qamaytyn qora-qopsysy bar ýsh bólmeli jer ýy satyp alady. Kóshi-qon jaghynan beretin kvotasyn әperem degen deldaldar myng dollaryn alyp, aldap ketedi. Ary qarayghy jerde tirshiligining túralanqyrap túrghanyn aitady. Sózi pysyq, janary ot shashqan, ensegey boyly jigitke qarap, jany ashynqyrasa kerek, Esenghaly agha býy deydi:

-Serik batyr, sen saspa, bylay iste: men saghan elu bas qazaqy saulyq alyp bereyin. Sen sony baq, tudyr. Ýsh jyldan keyin sol elu qoyymnyng basyn din-aman ózime qaytarsang bolghany. Al, osy aralyqta ósetin tólin ózing paydalan. Jaqsy baqsan, bir qora qoy aidap shygha kelesing әli-aq!

Eseptep kórse, elu qoydyng qúny Esenghaly aghanyng shetelge, ailap jýrgenning ózinde, eki-aq ret shyghyp keluine ketetin soma eken.

Uәde oryndalady. Ayaq astynan elu qoyly bolghan Serik eki nәsildi qoshqar satyp alady. Kelesi kóktemde elu saulyq jalqylatyp, egizdetip týgel qozylaydy. Erkegining bәrin satyp, soyyp, túrmysytyq qajetine júmsaydy. Asqan tiyn-tebenine analyq alyp, qorasyna qosady. Ekinshi jyly 70-80 bas tóldeydi. Songhy jyly jýzding ýstinde saulyq qozy ertedi. Kәnigi malshy mal basyn ýirenshikti әdispen rettep otyrady… Osylaysha, ýsh jyl ótken son, dәl qonyr kýzde inisi Esaghasyna:

– Agha, kelip qoylarynyzdy alyp ketiniz. – dep telefon soghady.

Esenghaly barsa, bir tu qoydyng basy kesilip, qazangha bylqytyp et asylghan. Sol mandaghy kórshi-qolang tayyl-tayaghy qalmay týgel jinalghan. Esik aldyndaghy aghash kólenkesine kilem jayylyp, kórpe tóselip, qos-qostan qús jastyq qoyylghan. At shaptyrym etilip, aspa-tók dastarqan jayylghan…

Qarasa, Esenghaligha dep bólingen maldyng qarasy elu túyaqtan әldeqayda kóp. Kórsen, kózing túnatyn kileng bir arqarday  saulyqtar, eliktey toqtylar. Manyna juytpay, aspangha sekiredi.

Sóitse, Seriging de aghasyna tartqan erding eri eken. Ár jyly tughan tólden on besin arnayy iriktep alyp, bólek en salyp, Esaghasy bergen elu qoygha qosyp otyrghan. Sóitip, Esenghalidyng elu qoyy mejeli mezgilde toqsan bes bas bolyp qaytarylmaqshy eken.

Dәl osy tústa Serikting ýiindegi Esaghannyng kelini túryp:

– Áy, Serik, bile bilsen, Esenghaly agha bizge Atajúrtta Alla jolyqtyrghan Qydyr baba boldy ghoy! Ol kisi Núrmúhamet degen jiyen úlym bar degen ótkende. Soghan atap taghy bes toqtygha en sal. Sonymen dóngelek jýz bas etip, rahmetimizdi aityp, qaytarayyq aghagha. Óz malymyz da, Qúdaygha shýkir, jýzden asyp jyghyldy ghoy, әne!» –  depti.

Mine, qyzyq! «Alaghan qolym – beregen», «Bireuding jayasyn jesen, ózinning úshandy sayla» degendi zerdesine toqyp ósken naghyz qazaq osynday bolady!

Qojayynnyng artyq mal almaymyn dep azar da, bezer bolghanyna qoyshy jigit tipti kónbeydi.

Qandasynyng qorasyna mal sap berem dep jýrgende, Esenghaly Raushanovtyng ózi, oilamaghan jerden, 100 qoydy aidap shygha keledi.

Sodan ne istedi deysiz ghoy?

basqa batany jasaydy. Etten asaydy. Ersili-qarsyly ystyq lebizder, aq tilekter aitylady. Sosyn sol Serikke bergen shartpen 100 bas qoyyn sonda kóship kelgen eki qandasyna elu-eluden taghy bólip beredi de, Almatygha qaytady. Arada zymyrap jәne ýsh jyl óte shyghady. Búl joly barsa, bayaghyday emes, eki jerde qazan asylyp, eki tórde dastarqan jasalghan. Qoyshylardyng qorasynda Esenghaligha dep bólip qoyghan eki jýz túyaq túr deydi manyrasyp.

Endi ne istedi deysiz ghoy Esagha?

Endi 200 qoydy elu-eluden tórtke bólip, bayaghy әdispen jana kóship kelgen tórt otbasyna sanap ótkizedi de, búiyrghan dәmnen auyz tiyip, jolgha týsedi…

– Jaqynda baryp, kórip keldim. Kelesi jyly, Alla amanshylyghyn berse, sol eki jýz saulyq tórt jýz bolyp qaytqaly túr. Men ol maldy qayda aparam, qidym sol aghayyndargha. Basqasyn qoyshy, shetten keletin tuystardyng enbekkerligi, tózimdiligi óz aldyna, adaldyghyna, kisiligine, jomarttyghyna dәn riza boldym. Malshyny jәne tauyp qoydym, endi segiz otbasygha taghy bólip berem sol tórt jýzdi. Bagham desender, Auytjan, myna Bilisbek ekeuine de eluden qoy bereyin. -deydi Esagham eki ezui qúlaghyna jete kýlip…»

Auylda 5 million qazaq bar deyik. Orta eseppen 1 million otbasy. Sonyng ishinde «memleket 50 qoydan beruge dayyn» desek, әleumettik ahualy onsha emes 40 myng otbasy qúlshynyp, «biz ósirip, baghugha dayynbyz» deytin shyghar-aq. 50 qoy orta eseppen 40 myng tengeden bolghanda 2 mln.tenge bolady. Yaghni, 80 mlrd.tenge nemese 0,18 mlrd.dollar. Qoy sanyn eseptesek, 2 mln.qoy. Ýsh jyldan keyin 40 myng otbasy memleketke, Serik sekildi 100 bes bas etip qaytarmay-aq, 50  qoydan qaytarsa da jetedi.

Sol 50 qoydy qazaqtyng sol auyldaryndaghy mynaday berekeli, qayyrymdy isti isteuge bolady eken-au degen taghy bir 40 myng otbasygha bermeymiz be? Esenghalidyng 50 qoyy 6 jyldyng ishinde 350 bolyp, 7 birdey otbasygha yrys-nesibe bolyp barghan joq pa? Sonda Ýkimettin, 2020 jyly deyik, 80 mlrd.tenge nemese 0,18 mlrd.dollar júmsap alghan bastapqy 2 million qoyy 6 jylda – memleket tarapynan basqa eshqanday shyghynsyz! – 14 million basqa ainalmay ma? Taghy 3 jyl ótkende oghan 16 mln.qoy qosylyp, 30 million qoy bolsa, qazaqtyng auyldaghy 1 million otbasynyng 50 qoyy bar otbasy sany 9 jyldan keyin 520 myng otbasygha ainalsa, búl bizding taqiyamyzgha tar kele me?

Ábish Kekilbaev aghamyzdyng «Ýrkerinde» Mәtibiydin: «Qoy – onnan, týie – birden, jylqy – besten!» degen sózi bir. Bir qoydyng tólin soymay-satpay baqsan,  geometriyalyq progresssiyamen ósip, tez  kóbeyetini sonshalyq, ol on jylda myng (1000!) qoy bolady eken. Mening ózimning Áripbek agham da «ýiindegi qoyyndy 25-ke jetkizip alshy, sosyn ony qansha soysang da, satsang da jetetin bolady» deydi.

Jәne qazaqta «eshki egiz tuyp qoydan kóp bolmaydy, it segiz tuyp maldan kóp bolmaydy» degen sóz bar. Diny anyzdarda qoydy júmaqtan kelgen mal dep te aitady. Qoydyng kóp bolatynyn tansәridegi nesibesin terip jeytindigimen baylanystyrady. Shynynda da, qoy balasy tang aldyndaghy qaranghylyqta eshkimning óriske shygharghanyn kerek etpey, ózining órip ketetin qasiyeti ber. «Tanghy nesibe – Tәnirden, ol berekeli nesibe, qoy sol sebepti jer betindegi  eng basy kóp taralghan mal» dep týsindiredi qazaq. «Al, it týnimen qanghyp keledi, tang aldynda kelip qúlayddy, tanghy nesibesinen sóitip qúr qalady, sol sebepti onyng basy kóbeye almaydy» degen sóz bar.

Onyng bәrin bylay qoyghanda, qazaqy qoydyng eti men mayynyng densaulyqqa tiygizer paydasynyng orasan zor ekenin tamyrynan ajyrap qalghan qazaq býgin qaytadan bilip, janalyq ashqanday bolyp, joghaltqan qúndy zatymen qaytadan qauyshyp jatyr. Shynynda da, qoydyng qatyghyn bir ret ishken adam ony ansaytyn da túratyn bolady.

Bizding elde osydan eki jyl búryn Ádham Shilterhanov esimdi abyz atamyz ómirden ótti. Sol kisi Qarataudyng boyynda kóp jyl, ózining qyzmeti agronomdyq bolsa,  anshylyqpen ainalysqan edi. «Bir ret qaynaghan shildede erekshe shopanmen kezdesip, tanysqanym bar, – dedi Ádekeng bir otyrysta. – Ereksheligi onyng jazdyng kýninde Qarataudyng jeli men ystyghyna qarayyp totyqpaghandyghynda, eki betining qany tamyp túrghandyghynda edi. Men shydamay, «búnyng syry nede?» dep súradym. Sonda shopan aghamyz: «Shyraghm, men qysy-jazy erinbey qoy saudyryp, qoydyng irimshigin jeymin. Odan da búryn jyl on eki ay qoydyng qatyghyn susyn etemin» dedi».

Osydan biraz jyl búryn Kókshetau-Qyzylorda poyyzymen bir keyuanamen kupeles bolyp qaldym. Sózden sóz shyghyp, «kempir sheshemning qoydyng sýtinen erinbey jasaytyn irimshigining dәmi auzymnan ketpeydi, onday irimshik jemegeli de jarty ghasyr boldy» degenimde, Syrdyng boyyna kelin bop týsken, jasy jetpisting juan ortasyndaghy Arqanyng qyzy: «Qoydyng sýtinen de irimshik jasay ma?» dep, tanghalyp edi…

Búl jazghanymyz – «esing ketse eshki ji, eshki jy da esing ji» degen kóne qazaq danalyghynday, әlemning damyghan elderi birneshe ese baghasyn artyq tólep, quana-quana satyp alatyn ekologiyalyq taza taghamdy shygharu arqyly, qazaqtyng erterek qayta órleu dәuirin oraltu jayly oy ghoy. Gazetting әr nómiri sayyn osynday oi-jobalarmen bólisip otyratyn bolamyz…

Ómirzaq Aqjigit

Derekkózi: qazaquni.kz

Abai.kz