Shәripbek Ámirbek, sayasy ghylymdar kandidaty:

- Shәripbek myrza, siz әr kez «bizding elde sayasy rynok tolyq qalyptasqan joq» degen pikirdi jii aitasyz. Sayasy naryqtyng qalyptasuynyng alghy­shart­tary, negizgi tetikteri ne bolmaq?

- Sayasy naryqtyng qalyptaspay oty­ruynyng sebepterin týsindirmesten bú­ryn mynany aityp keteyin. Mysaly, naryqtyq ekonomikany qalyptastyru ýshin tauar­dy óndirip, bazargha shygharyp satatyn zandy nemese jeke túlghalar boluy kerek. Olardyng súranysty qa­naghattandyruy ýshin ne óndirgisi keledi, qalay satady - onyng bәrin ózderi sheshui ýshin jekemenshik instituty engizildi, qalay birigedi, qaytip birigedi - ol kә­siporyndar turaly ne basqa da zandar arqyly retteldi. Yaghny oiyn erejeleri belgilenip, bәsekelestik damyp otyr. Osy­nyng bәrin futbol alany siyaqty esep­tesek, ekonomikalyq basymdyqqa úm­tylghan әr komanda osy oiyn erejesin pay­dalana otyryp jeniske jetui kerek.

Sayasy naryq ta sol siyaqty. Óz ónimin úsynatyn sayasy partiyalar qúryldy. Olar Mәjiliske, әrtýrli dengeydegi mәs­lihattargha deputattaryn ótkize oty­ryp, sayasy sheshim qabyldaugha aralasa alady. Biraq sayasy alangha, ókinishke qaray, bir-aq komanda dayyndyqpen shyqsa, qalghandary kóp dayyndalmay-aq shygha salady. Maqsat - tek qatysu.

Shәripbek Ámirbek, sayasy ghylymdar kandidaty:

- Shәripbek myrza, siz әr kez «bizding elde sayasy rynok tolyq qalyptasqan joq» degen pikirdi jii aitasyz. Sayasy naryqtyng qalyptasuynyng alghy­shart­tary, negizgi tetikteri ne bolmaq?

- Sayasy naryqtyng qalyptaspay oty­ruynyng sebepterin týsindirmesten bú­ryn mynany aityp keteyin. Mysaly, naryqtyq ekonomikany qalyptastyru ýshin tauar­dy óndirip, bazargha shygharyp satatyn zandy nemese jeke túlghalar boluy kerek. Olardyng súranysty qa­naghattandyruy ýshin ne óndirgisi keledi, qalay satady - onyng bәrin ózderi sheshui ýshin jekemenshik instituty engizildi, qalay birigedi, qaytip birigedi - ol kә­siporyndar turaly ne basqa da zandar arqyly retteldi. Yaghny oiyn erejeleri belgilenip, bәsekelestik damyp otyr. Osy­nyng bәrin futbol alany siyaqty esep­tesek, ekonomikalyq basymdyqqa úm­tylghan әr komanda osy oiyn erejesin pay­dalana otyryp jeniske jetui kerek.

Sayasy naryq ta sol siyaqty. Óz ónimin úsynatyn sayasy partiyalar qúryldy. Olar Mәjiliske, әrtýrli dengeydegi mәs­lihattargha deputattaryn ótkize oty­ryp, sayasy sheshim qabyldaugha aralasa alady. Biraq sayasy alangha, ókinishke qaray, bir-aq komanda dayyndyqpen shyqsa, qalghandary kóp dayyndalmay-aq shygha salady. Maqsat - tek qatysu.

Sayasy partiyalar әleumettik mәse­lelerdi qalay retteu kerek, sayasy reformany qalay jýrgizu tiyimdi degen súraqtargha jauap beretindey iydeyalar tuyndatyp, ony ózderining ónimi jasay bilui qajet. Halyqta olardyng ónimderin tandau mýmkindigi bolghan jaghdayda ghana sayasy rynok qalyptasty dep aitugha tolyq negiz bar. Al bizde qalyptaspay otyr deytin sebebim, sayasy partiyalardyng iydeyalary jútandau. Basym kópshiligi әli kýnge deyin býgingi biylikti synaudy ýlken júmys dep týsinedi. Saylau kezindegi baghdarlamalary da óte qarapayym boldy. Búl degeniniz - iydeyanyng daghdarysqa úshyrauynyng basty sebebi. Qazirgi uaqytta bizde biylikting tújyrymdamalary basym, ol mýmkin zandy da shyghar. Degenmen de qoghamnyng әr salasyna qatysty әrtýrli iydeyalar boluy kerek. IYdeyalar jútandaghan sayyn bizdegi sayasy partiyalardyng belsendiligi, ózara bәsekelestigi óte tómen.

- Siz aityp otyrghan shynayy bәsekelestikke mýmkindik berilip otyr dep aita alasyz ba?

- Osy mәsele jii aitylady. Op­pozisiya ókilderi de «esh mýmkinshilik joq» dep baybalam salyp jatady. Eshbir elde biylikte otyrghan partiya eshqashan da bәsekelesterine «biylikting bir búryshyn sen ústa» dep aitpaydy. Ekonomikada da solay. Bir kompaniya ekinshi bir kompaniyagha «sen mynaday tauar shyghar, kiris mol bolady» dep aitpaydy ghoy. Sayasy partiyalardyng shynayy bәsekelese almay otyrghanyna mynaday bir dәlel keltireyin. 2007 jylghy Parlament Mәjilisine ótken saylauda teledidar arqyly barlyq sayasy partiyalargha sujetterin kórsetuge mýmkindik berildi. Sonda bizdegi keybir partiyalar sol sujetti týsiretin mәndi shara úiymdastyra almady. Mәselening bәri mitingke tirelip túrghan joq. Halyqtyng arasyndaghy ózekti bolyp otyrghan problemalardy elep-ekshep maghynaly da mәndi baghdarlama jasaugha mýmkindik boldy.
Al endi qysym mәselesine keletin bolsaq, ony joq desek te, ótirikshi bolamyz. Sayasy sauaty tómendeu әkimshilik jәne qúqyq qorghau organdarynyng әperbaqandau qyzmetkerleri, ókinishke qaray, jetkilikti. Olar shash al desen, terisimen bir-aq sypyrady. Ol endi - bizdegi sayasy mәdeniyetting tómendigining nәtiyjesi. Biraq damyghan elderding ózinde sayasy kýres óte kýrdeli jaghdayda jýredi. Sondyqtan bәri zang shenberinde boluy kerek. Qazaqstan Respublikasynyng zandary bar. Zang jýzinde kýresu qajet. Mysaly, saylaulardan keyin zandy búzdy dep bireudi sotqa beru bizde joqtyng qasy.

- Partiyalardyng iydeyalyq daghda­rysy qalay oryn alyp otyr, naqty sebepteri bar ma?

- Bar. Birinshiden, izdenis joq, ekinshiden, halyqpen baylanys joq.

- Sizding aituynyzsha, Qazaqstan­daghy partiyalar iydeyalyq daghdarysta, sol sebepti sayasy naryq ta qalyp­taspaghan. Al partiyalyq jýie turaly ne aitasyz?

- Jalpy, postkenestik elderdegi partiyalyq jýielerding qalyptasuyna birneshe faktor әser etti. Eng bastysy, qayta qúru kezinde, 80-jyldardyng sonynda kóptegen sayasy partiyalar klubtyq negizde payda boldy. Yaghny sol kezdegi kóptegen qoghamdyq úiymdar bastapqyda sayasy pikirtalas klubtar negizinde qúrylyp, keyinnen partiyalargha ainaldy.

Al bizdegi partiyalardyng birden ýlken qoldaugha ie bola almay, iri sayasy kýshke ainalyp ketpeuining sebebi - Qazaqstanda iri әleumettik-sayasy qozghalystar bol­ghan joq. Sol kezdegi kópshilikting qol­dauyna ie bolghan qozghalystardyng eng bedeldileri «Nevada-Semey» sayasy emes, ekologiyalyq sipatta bolsa, «Azattyn» maqsaty tәuelsizdik bolghandyqtan, KSRO ydyraghannan keyin onyng da yqpaly azaya bastady. Al endi KSRO-nyng basqa respublikalarynda, әsirese Baltyq jaghalauy elderinde biylikke kelgen partiyalardyng kópshiligi әleumettik-sayasy qozghalystardyng negizinde qúryldy.

Ekinshiden, bizde naryqtyq jaghdaygha baylanysty әleumettik jiktelis kýshey­genimen, әli kýnge deyin әleumettik top­tardyng iydeologiyasy qalyptasqan joq. Ony sayasy partiyalar qalyptastyruy kerek. Olar qalyptastyra almaghandyqtan, ózderine әleumettik tirek taba almay otyr. Mysaly, Angliyadaghy leyborister, Germaniyanyng sosial-demokratiyalyq par­tiyasy júmysshy qozghalysynyng negi­zinde payda bolghandyqtan, әli kýnge so­lardyng mýddesin kózdep, solardyng kómegine sýienedi.

Ýshinshiden, basqa eldermen salys­tyrghanda, Qazaqstanda әleumettik-sayasy qozghalystardyng keng qanat jaymay qaluy 1986 jylghy Jeltoqsan oqighasynan keyin qoghamdyq úiymdargha qysym jasaluyna baylanysty. Al tәuelsizdikting alghashqy jyldary ekonomika birinshi oryngha shyghyp ketti de, sayasy mәselelermen ai­nalysugha eshkim qúlyqty bola qoyghan joq. Sonyng saldarynan bizde әleumettik maqsattary әli de aiqyn emes partiyalar bar. Mysaly, Reseyde keshegi kenestik kezendegi әleumettik tendikti, naryqtyq qatynastardyng keri әserin dәleldeudi maqsat etken últshyl-patriottar qoz­ghalysy bar. Sol iydeyany nasihattaytyn úsaq úiymdar da bar. Al olardyng arasynan liyder bolyp ashyq sayasatqa shyghyp otyrghan - kommunistik partiya. Dәl sol siyaqty liyberaldy qúndylyqtardy kókseytin kóptegen әleumettik toptar qalyptasqan. Al olardyng mýddesin qorghap otyrghan birneshe partiya bar. Sondyqtan Reseyde birneshe kózqarastaghy toptardyng mýddesin qorghaytyn partiyalar layyqty bәsekelestikke úmtylyp otyr. Sonymen qatar partiyanyng әleumettik bazasy bolugha tiyis júmysshy kýshteri tәuelsizdikting alghashqy jyldary seldirep qaldy. Zauyttar, kәsiporyndar óz qyzmetterin toqtatqannan keyin onda istegen orystardyng kóbi Reseyge qonys audardy.

Tórtinshiden, bizdegi sayasy kýshterding reseylik partiyalardyng dengeyine kóterile almauyna 90-jyldardaghy әkimshilik biznesting órkendep ketui de óz ziyanyn tiygizbey qoymady. Al ol óz kezeginde naryqqa beyimdelgen liyberaldy toptar­dyng qalyptasuyn tejep otyr.

Ghylymda «almasu» degen úghym bar. Yaghny partiyalar iydeyany ónim retinde úsyna aluy kerek, onyng qaytarymy re­tinde elektorattyng dauysyn alady. Al bizde iydeya joq, tiyisinshe nauqan kezinde partiyalargha dauystar da az beriledi. Saya­sy ghylymdaghy agregasiya degen atymen joq. Yaghny belgili bir dәrejede halyqtyng mún-múqtajyn jinaqtap, sayasy bagh­darlamagha ainaldyru júmysy da nashar. Sondyqtan da alys audandar men auyl halqynyng arasynda qazirgi partiyalardyng keybi­rining halyqqa asa tanymal emes ekenin saualnamalar nәtiyjesinen de bay­qaugha bolady. Mening oiymsha, os­yn­day jaghdaylar Qazaqstandaghy saya­sy naryq­tyng qalyptaspauynyng basty se­bepteri siyaqty.

- Endeshe, bizde azamattyq qogham­nyng da qalyptaspaghany ghoy...

- Solay desek, qatelespeytin shy­gharmyz. Sebebi azamattyq qogham iyn­stituttarynyng eng bir qarapayym týri - óz mәselelerin ózderi sheshuge úm­tylghan azamattardyng birlestikterin alayyq. Bizding qoghamda azamattardyng óz qúqyqtaryn qorghau ýshin talap etushilik qasiyet joq. Búghan, әriyne, kenestik psihologiyanyng әseri boluy mýmkin. Sebebi ol kezde barlyq júmysty azamattar óz bastamalarymen emes, jogharydan kelgen tapsyrmalarmen jýzege asyryp otyrdy. Sol paternalistik psihologiya bizde basym. Sonymen birge bizding últtyq mentaliytetimizde, yaghny qúndylyqtar jýiesinde de kemshilikter bar. Mysaly, japondarda da bizdegi siyaqty ýlkenderdi syilau týsinigi qalyptasqan. Biraq olarda ýlkendi syilaudyng mindettemeleri bar. Ýlken adam ózin syilaghandargha jagh­day jasauy kerek. Al bizde sәl basqasha, tek qana syilauyng kerek, boldy. Osyn­day jýiesizdikting ornyn toltyrugha ziyaly qauym mindetti boluy kerek. Al bizde, ókinishke qaray, ziyalylar óz funksiyasyn tolyq orynday almay otyr. Keyingi uaqytta bizde qoghamdyq úiymdar qúrylyp, jogharygha talap qoigha úmtylyp jýr. Múnday úiymdar men qozghalystardyng kóp boluy jәne olardyng belsendi qimyldary azamattyq qoghamnyng alghysharttaryn jasau ýstinde. Sondyqtan Qazaqstanda azamattyq qogham mýlde joq emes, degenmen qalyptasyp keledi dep aitugha bolady.

- Kezinde óziniz de qyzmet etken «Núr Otan» partiyasynyng HII sezi ótti. Biylik partiyasy qoghamdyq pikir­di eskerip, ózekti mәselelerdi kýn tәrtibine shyghara aldy ma, әlde nau­qanshyldyqqa úlasyp ketti me?

- Biylik partiyasynyng búl sezin mereytoylyq basqosu dep aitugha bo­lady. Búl jerde eki mәseleni aita ketu kerek. Birinshiden, sezd «Núr Otan­nyn» halyqaralyq imidjin kóteruge baghyttaldy. Sebebi búryn-sondy par­tiyalyq sezderge biylghyday sheteldik delegasiyalar qatysqan joq. Ekinshiden, auqymdy jiynda kýn tәrtibindegi eng bir ózekti mәsele - ekonomikalyq daghdarys turaly ashyq aityldy. Preziydent óz bayandamasynda budjetten bólingen qarjynyng naqty somasy men daghdarystan shyghudyng joldarynyng astyn syzyp aityp ótti. Meninshe, mәsele - aityluda emes, sol baghdarlamalardyng qanshalyqty jýzege asuynda. Jaqynda aqparattyq toptyng qúramynda eldi aralap qayttyq. Sonda bayqaghanym, Ýkimetting «Jol kartasy» baghdarlamasy boyynsha әrbir audangha, auylgha qansha qarjy bólindi, ol ne maqsatqa júmsalady - osynyng bәri taygha tanba basqanday kórinip túr. Ýkimet bólingen qarjynyng talan-tarajgha týspe­u­in qadaghalap-aq jatyr. Biraq qazynagha qol súghyp ýirenip qalghandardyng auruy qalsa, әdeti qalmaytyny belgili. Auylgha, audangha bólingen qarjynyng júmsaluyn qadaghalaytyn jergilikti jerlerde azamattyq úiymdar joq. Bizde «búl qarjy biz tóleytin salyqtan jinalyp otyr» degen oy qalyptaspay otyr. Qaytalap aitayyn, azamattyq qoghamnyng әlsizdigi osy jerde anyq angharylady.

- Syrtqy sayasat taqyrybyna oiyssaq. Biylghy jyldyng basynda Újymdyq qauipsizdik sharty úiymyna mýshe memleketterding arasynda әs­kery salada bolghan ózara kelisim qajettilikten boldy ma, әlde Reseyding yqpal etu aimaghyn saqtap qalugha jasalghan tyng bastamasy ma?

- Atalghan kelisim boyynsha, úiymgha mýshe memleketter ortaq újymdyq kýsh qúrugha sheshim qabyldady. Búl úiymgha mýshe elderding qauipsizdigine qauip tóngen jaghdayda әskerding jyldam qimyldauyna, tez shoghyrlanuyna tiyimdi dep jariyalandy. Búl kelisimning astarynda tereng mәn jatyr. Sebebi qazirgi kezdegi ekonomikalyq, qarjylyq túraqsyzdyq kóptegen elderding sayasy túraqsyzdyghyna әkelui mýmkin. Tipti keybir elderde azamattyq soghystyng oty tútanyp ketu qauipteri de joq emes. Sonymen qatar újymdyq qauipsizdikting negizi retinde Reseyding syrtqy sayasy baghdaryn da anyq kóremiz.

Postkenestik elderde osydan bes-alty jyl búryn bolghan týrli-týsti tón­kerister kezinde Resey Ukrainagha, Gýr­jistangha yqpalyn joghaltyp aldy. KSRO ydyraghannan keyin Elisinning biy­likke keluine qoldau kórsetken AQSh Reseyding aimaqtaghy elderge yqpal etuin qoldaghan bolatyn. Biraq 1993 jylghy Parlamentti atqylaghannan keyin jәne ishki sayasy mәselelerdi sheshe almauyna baylanysty Reseyding kórshilerine yq­paly azaya bastady. 1994 jyly AQSh-tyng belgili sayasattanushysy Zbignev Bjezinskiyding postkenestik kenistiktegi pluralizmdi saqtau degen iydeyasy shyqty. Búl jerdegi pluralizmning maghynasy aimaqtaghy basqa memleketter Reseysiz de derbes damugha mýmkindigi mol degenge sayady. Sol iydeyanyng jýzege asuynan qazir Gýrjistan, Ukrainamen qatar, Ázirbayjan da birshama derbes qimylday bastady. Al bizdegi jaghday sәl basqasha, Reseymen әsirese qorghanys salasynda eseptesuimiz kerek. Újymdyq qauipsizdik sharty úiymynyng jarghysynda mynaday bir bap bar. ÚQShÚ-gha mýshe memleketterding basqa bir әskery odaqtardyng qúramyna enuine tyiym salynady. Osydan-aq Reseyding aimaqtaghy әskery yqpalynyng dengeyin anyqtay beruge bolady. Soghan qaramastan, Qazaqstan syrtqy sayasatta kópvektorly sayasatyn tiyimdi jýrgizip otyr.

- Kelesi jyly elimiz EQYÚ-gha tóraghalyq etedi. Bylaysha aitqanda, әdilqazynyng funksiyasyn atqaryp, bardy - bar, joqty joq dep aitugha tura keledi. Búl jerde kópvektorly ústanym mýddeleri qayshylasqan alpauyttardyng birine jaghamyn dep birining kónilin qaldyryp almay ma?

- Halyqaralyq qoghamdastyqta tolyq tәuelsiz sayasat ústanu - mýmkin emes nәrse. Osynday bir-birimen eseptesudi ghalamdanu dep otyrmyz ghoy. Mine, osynday jaghdayda Qazaqstannyng ústanyp otyrghan kópvektorly sayasatyn jýieli jýrgizuding ózi onay sharua emes. Sebebi bizding ózimizding últtyq mýddemiz bar. Key mәselede Qytaymen, Reseymen, ne bolmasa Batys әlemi elderimen mýddemiz kóp jaghdayda sәikes kele bermeydi. Qysymdar da bolady. Kópvektorly sayasat barlyq uaqytta kórshi memleketterding aitqanyn istey beru degen sóz emes. Eger jantayghangha jastyq bola bersek, onda bizding tәuelsizdigimizding qúny kók tiyn bolyp qalmay ma? Osynday qiyndyqtargha qaramastan, Qazaqstan ýlken diyp­lomatiyalyq eptilikpen kele jatyr. Yaghny kópvektorly sayasat arqyly ortaq pikir qalyptastyratynday tәji­riybe jinaqtadyq. Sondyqtan EQYÚ-gha tóra­ghalyq etkende, búl jaghynan qi­yn­dyq tuady dep oilamaymyn. Biz­ding EQYÚ-gha tóraghalyq etuimizding ýlken paydasy bar. Birinshiden, biz ha­lyqaralyq úiym­darmen tyghyz júmys isteudi ýirenip, tәjiriybe jinaymyz. Ek­inshiden, Qazaq­stannyng halyqaralyq bedeli óse týsetini dausyz.

- Ángimenizge raqmet!

Jarqyn Týsipbekúly

«Alash ainasy» gazeti 23 mausym 2009 jyl