Býginde әlemdik pandemiyagha ainalghan júqpaly COVID-19  taraluyna baylanysty әlem elderining kópshiligi qatang sharalar qabyldaghany belgili. Qazaqstan ýkimetining de óz kezeginde tótenshe jaghday rejiymin jariyalady. Qatang karantindik talaptar engizgeni. Búl sheshimder – indetting aldyn aludaghy qabyldaghan dúrys is – әreketter dep esepteymiz. Júqpaly indetterding aluan týri adamzat balasymen birge ómir sýrip kele jatqany tarihtan mәlim. HH ghasyr basynda qazaq dalasynda da dәl osynday júqpaly indetter bolghan edi. Sol kezende júqpaly auyrular turaly Alash ziyalylary ne aitty, indetpen kýresuding qanday joldaryn úsyndy degen mәsele boyynsha sholu jasap ótpekpiz.

HH ghasyr basynda Alash ziyalylary Ahmet Baytúrsynúly aitqanday: «Halyqtyng kózi, qúlaghy hәm tili sanalatyn» gazet arqyly Qazaqtyng bilimdi azamattary últ isterine paydaly maqalalar jazyp, halyqtyng ruhani, mәdeny hәm sayasy sauatyn arttyrugha kýsh saldy. Olardyng qalam terbemegen taqyryptary joq deuge de bolady. Solardyng biri, qazaq túrmysyna qajetti – densaulyq taqyryby edi. Patshalyq Resey kezinde jalpyúlyttyq «Qazaq» gezetinde Álihan Bókeyhan, Mirjaqyp Dulatúly, Halel Dosmúhamedúly, Júmaghaly Tileuliúly, Dәuletshah Kýsepghaliyúly qatarly azamattar densaulyq jayynan, júqpaly auyrular, olardan saqtanu, aldyn alu turaly qúndy jazbalar jazyp, halyqqa ghylymy kenes beruge talpyndy.

1918 jyly Týrkistannyng bir qatar oryndarynda ashtyq, 1918-1920 jyldardaghy aqtar men qyzyldar arasyndaghy soghystar halyq túrmysyn qatty kýizeltti. Onyng sony 1921-1922 jyldardaghy Oral, Bókey jerlerinde «atadan úl, anadan qyz aiyrylghan» ashtyqqa úlasty. Ashtyqtan qaljyrap, әlsiregen júrtqa qosa kelgen indet, júrttyng sendey soghylyp bosuy, júqpaly auyrulardyng taraluyna bir sebep bolyp – epiydemiyagha ainalyp, halyqty jusatyp saldy. Júmaghaly Tileliyn búl turaly «Júqpaly nauqastar» kitabynda bylay jazady: «1919-1921 jylghy sýzekter, oba nauqastary elde kýshti boldy. 1919-1920 jyldarda Qazaqstan jerinde soghystan bosa qashqan aqtyn, quyp ótken qyzyldy әskerlerinde ýsh týrli sýzekting ýsheui de júghyp jayylyp sol uaqytqa deyin estip, kórmegen súrapyl apat boldy.  Auyldardyng kóbinde shanyraghy qúryp qalghandar kóp boldy. Nauqastyng kýshti bolghan jerinde 60 shamaly ýili auyldan 80 shamaly ólim bolghany bar. Egerde 60 ýiding janyn, ýy basyna 5 jannan dep eseptese, 300 jan. Búl jýzden 27 (ne bolmasa 27% shamasynda bolghany). Múnday sandy ólimdi bolghan sýzek indetin nauqas tarihy aitpaydy. («Júqpaly nauqastar». Mәskeu. 1926 jyl. 37- bet)».

Oba indetinen Esil boyyndaghy elding aman qalghany az boldy, dep kýiine jazady. Indetting aldyn alugha, saqtandyrugha jergilikti ýkimetting qauqarsyzdyghy, dәri-dәrimekter men dәrigerlerding jetispeushiligi basty sebepterding biri boldy. Sonymen qatar, júqpaly nauqasty taratushy qazaqtyng keybir dәstýri men túrmystaghy beyghamdyghy da әser etip, indet órshy týsken.

Alash ziyalylarnyng «Qazaq» gazetterinde jariyalaghan densaulyq saqtau, júqpaly auyrular men olardan kýresu turaly maqalalary men jazbalary keyin Kenes ýkimeti kezinde irgeli ghylymgha ainalyp, qazaq tilindegi alghashqy densaulyq saqtau turaly kitaptardyng jazyluyna, jaryqqa shyghuyna úlasty. Búl әriyne qajettilikten tuyndaghan, oqyghan qazaq balasynyng isteuge tiyisti azamattyq boryshy edi.

Azamat soghys jyldary ýzilis tapqan densaulyq jayynda kitap jazu men shygharu bastamalary Kenes ýkimetinng alghashqy jyldary jalghasyn tapty. Audarma kitaptardy qazaq túrmys-tirshiligine beyimdep qaytadan jazdy. Atalghan mәsele turaly  Ahmet Mamytúly: «Osy kýni bizding Qazaqstan memleketinde qolgha alatyn ekpindi mәselening biride, erterek shabandyqqa sala bermey úmtyludy tileytin de «densaulyq, júqpaly auyrularmenen kýres» degen nәrseler bolugha kerek. Nege deseniz búl turaly әbden buyny qatyp, búghanasy bekimegen, tirshilik talasynda jenilip qalugha qolayly túrghan nadan, salaqtau kelgen qazaq júrty aldynda, meyirimi az, mýsirkeui kem tarih soty aldynda bәrimiz de jauapty, súrauly».

Bilim kókjiyeginde jýrgen qazaq ziyalylaryna densaulyq saqtau mәselesi birinshi kezekte ekenin, búl salada kemshil tústar barlyghyn oigha salyp, kitaptar jazu - oqyghan azamattardyng tarih aldynaghy jauapkerligi, azamattyq mindeti, boryshy ekenin aiqyndaydy.

Mәskeudegi «Kýnshyghys baspasynda» qyzmet atqaryp jýrgen Álihan Bókeyhan ózi bas bolyp «Densaulyq saqta» kitabyn shyghardy. Júqpaly auyrular turaly jazylghan birneshe enbekterge alghy sóz jazyp, syn bergen. 1926-1927 jyldary búl baspadan taralymy jaghynan 3000 men 5000 tiraj aralyghyn qamtityn onnan astam tek qana «Júqpaly auyrular» turaly kitaptar basylyp shygharylghan. Densaulyq taqyrybynda kitap jazghan ózge de avtorlar qatarynda: Halel Dosmúhamedov, Mirjaqyp Dulatúly, Túraghúl Abayúy, Júmaghaly Tileuliúly, Bilәl Maldybayúly, Ahmet Mamytúly t.b qazaq ziyalylary boldy. Júqpaly auyrular men olardan saqtanu jәne aldyn alu ýshin qalam qabileti jetkenshe qajetti kitaptar shygharyp, últ isterin órkendetuge óz ýlesterin qosty. Kitaptar Mәskeudegi «Kýnshyghys baspasy» , Orynbor men Qyzylordadaghy «Memleket baspasy», Tashkenttegi «Memleket baspasy kýnshyghys bólimi» arqyly myndaghan tirajben basylyp, keng baytaq qazaq dalasyndaghy jalpy júrtqa tarady.

Osylaysha qazaq tilindegi alghashqy densaulyq taqyrybynda qalam terbep, kitaptar shygharu isi de Alash ziyalylarynyng bastamasymen, qalypyp irgesi qalandy. Júqpaly auyrular, olardyng aldyn alu sharalary turaly jazghan mәlimetter býgingi kýni de manyzy men mazmúnyn joghaltpaghan. Mysaly, «Halel Dosmúhamedúly: Auyrudy bólu nemese «ýy karantiyni», Álihan Bókeyhan: «Auyrugha qarsy atqa mingende aldy men qolgha alatyn is  - eldi aghartu, Júmaghaly Tileuliúly: Oba nauqasy bar shaqta, el qydyryp qonaqtaudy qaldyryp, osy sekildi ólikke bata qylyp, jiylys qyludy toqtatu, Mirjaqyp Dulatúly: Aday eli shumany óz kýshimen qalay toqtatty, Túraghúl Abayúly: Auyrudyng eng ýlken anasy – auyru adam. Ekinshi joly – auyru júghysqan zattar. Ýshinshi joly – úsaq janularlar, adamnyng etin shaghu arqyly júghady»,  siyaqty saqtyq sharalary men eskertpe ýndeuler jýrgizdi. Áriyne, búl býgingi kýni de manyzyn joghaltpay, kerisinshe, ózektiligin arttyra týsude. Sondyqtan Qazaqstan Respublikasy ýkimetining engizgen tótenshe jaghday kezindegi belgilengen talaptardy qatang saqtap, indetting aldyn alugha әrbirimiz azamattyq ýlesimizdi qosayayyq, aghayyn!

(Jalghasy bar).

Abay Myrzaghaliy

Abai.kz