بۇگىندە الەمدىك پاندەمياعا اينالعان جۇقپالى COVID-19  تارالۋىنا بايلانىستى الەم ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى قاتاڭ شارالار قابىلداعانى بەلگىلى. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ دە ءوز كەزەگىندە توتەنشە جاعداي رەجيمىن جاريالادى. قاتاڭ كارانتيندىك تالاپتار ەنگىزگەنى. بۇل شەشىمدەر – ىندەتتىڭ الدىن الۋداعى قابىلداعان دۇرىس ءىس – ارەكەتتەر دەپ ەسەپتەيمىز. جۇقپالى ىندەتتەردىڭ الۋان ءتۇرى ادامزات بالاسىمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانى تاريحتان ءمالىم. حح عاسىر باسىندا قازاق دالاسىندا دا ءدال وسىنداي جۇقپالى ىندەتتەر بولعان ەدى. سول كەزەڭدە جۇقپالى اۋىرۋلار تۋرالى الاش زيالىلارى نە ايتتى، ىندەتپەن كۇرەسۋدىڭ قانداي جولدارىن ۇسىندى دەگەن ماسەلە بويىنشا شولۋ جاساپ وتپەكپىز.

حح عاسىر باسىندا الاش زيالىلارى احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي: «حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى سانالاتىن» گازەت ارقىلى قازاقتىڭ ءبىلىمدى ازاماتتارى ۇلت ىستەرىنە پايدالى ماقالالار جازىپ، حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني ءھام ساياسي ساۋاتىن ارتتىرۋعا كۇش سالدى. ولاردىڭ قالام تەربەمەگەن تاقىرىپتارى جوق دەۋگە دە بولادى. سولاردىڭ ءبىرى، قازاق تۇرمىسىنا قاجەتتى – دەنساۋلىق تاقىرىبى ەدى. پاتشالىق رەسەي كەزىندە جالپىۇلىتتىق «قازاق» گەزەتىندە ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، حالەل دوسمۇحامەدۇلى، جۇماعالي تىلەۋلىۇلى، داۋلەتشاھ كۇسەپعاليۇلى قاتارلى ازاماتتار دەنساۋلىق جايىنان، جۇقپالى اۋىرۋلار، ولاردان ساقتانۋ، الدىن الۋ تۋرالى قۇندى جازبالار جازىپ، حالىققا عىلىمي كەڭەس بەرۋگە تالپىندى.

1918 جىلى تۇركىستاننىڭ ءبىر قاتار ورىندارىندا اشتىق، 1918-1920 جىلدارداعى اقتار مەن قىزىلدار اراسىنداعى سوعىستار حالىق تۇرمىسىن قاتتى كۇيزەلتتى. ونىڭ سوڭى 1921-1922 جىلدارداعى ورال، بوكەي جەرلەرىندە «اتادان ۇل، انادان قىز ايىرىلعان» اشتىققا ۇلاستى. اشتىقتان قالجىراپ، السىرەگەن جۇرتقا قوسا كەلگەن ىندەت، جۇرتتىڭ سەڭدەي سوعىلىپ بوسۋى، جۇقپالى اۋىرۋلاردىڭ تارالۋىنا ءبىر سەبەپ بولىپ – ەپيدەمياعا اينالىپ، حالىقتى جۋساتىپ سالدى. جۇماعالي تىلەلين بۇل تۋرالى «جۇقپالى ناۋقاستار» كىتابىندا بىلاي جازادى: «1919-1921 جىلعى سۇزەكتەر، وبا ناۋقاستارى ەلدە كۇشتى بولدى. 1919-1920 جىلداردا قازاقستان جەرىندە سوعىستان بوسا قاشقان اقتىڭ، قۋىپ وتكەن قىزىلدى اسكەرلەرىندە ءۇش ءتۇرلى سۇزەكتىڭ ۇشەۋى دە جۇعىپ جايىلىپ سول ۋاقىتقا دەيىن ەستىپ، كورمەگەن سۇراپىل اپات بولدى.  اۋىلداردىڭ كوبىندە شاڭىراعى قۇرىپ قالعاندار كوپ بولدى. ناۋقاستىڭ كۇشتى بولعان جەرىندە 60 شامالى ءۇيلى اۋىلدان 80 شامالى ءولىم بولعانى بار. ەگەردە 60 ءۇيدىڭ جانىن، ءۇي باسىنا 5 جاننان دەپ ەسەپتەسە، 300 جان. بۇل جۇزدەن 27 (نە بولماسا 27% شاماسىندا بولعانى). مۇنداي ساندى ءولىمدى بولعان سۇزەك ىندەتىن ناۋقاس تاريحى ايتپايدى. («جۇقپالى ناۋقاستار». ماسكەۋ. 1926 جىل. 37- بەت)».

وبا ىندەتىنەن ەسىل بويىنداعى ەلدىڭ امان قالعانى از بولدى، دەپ كۇيىنە جازادى. ىندەتتىڭ الدىن الۋعا، ساقتاندىرۋعا جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ قاۋقارسىزدىعى، ءدارى-دارىمەكتەر مەن دارىگەرلەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولدى. سونىمەن قاتار، جۇقپالى ناۋقاستى تاراتۋشى قازاقتىڭ كەيبىر ءداستۇرى مەن تۇرمىستاعى بەيعامدىعى دا اسەر ەتىپ، ىندەت ءورشي تۇسكەن.

الاش زيالىلارنىڭ «قازاق» گازەتتەرىندە جاريالاعان دەنساۋلىق ساقتاۋ، جۇقپالى اۋىرۋلار مەن ولاردان كۇرەسۋ تۋرالى ماقالالارى مەن جازبالارى كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ىرگەلى عىلىمعا اينالىپ، قازاق تىلىندەگى العاشقى دەنساۋلىق ساقتاۋ تۋرالى كىتاپتاردىڭ جازىلۋىنا، جارىققا شىعۋىنا ۇلاستى. بۇل ارينە قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان، وقىعان قازاق بالاسىنىڭ ىستەۋگە ءتيىستى ازاماتتىق بورىشى ەدى.

ازامات سوعىس جىلدارى ءۇزىلىس تاپقان دەنساۋلىق جايىندا كىتاپ جازۋ مەن شىعارۋ باستامالارى كەڭەس ۇكىمەتىنڭ العاشقى جىلدارى جالعاسىن تاپتى. اۋدارما كىتاپتاردى قازاق تۇرمىس-تىرشىلىگىنە بەيىمدەپ قايتادان جازدى. اتالعان ماسەلە تۋرالى  احمەت مامىتۇلى: «وسى كۇنى ءبىزدىڭ قازاقستان مەملەكەتىندە قولعا الاتىن ەكپىندى ماسەلەنىڭ بىرىدە، ەرتەرەك شاباندىققا سالا بەرمەي ۇمتىلۋدى تىلەيتىن دە «دەنساۋلىق، جۇقپالى اۋىرۋلارمەنەن كۇرەس» دەگەن نارسەلەر بولۋعا كەرەك. نەگە دەسەڭىز بۇل تۋرالى ابدەن بۋىنى قاتىپ، بۇعاناسى بەكىمەگەن، تىرشىلىك تالاسىندا جەڭىلىپ قالۋعا قولايلى تۇرعان نادان، سالاقتاۋ كەلگەن قازاق جۇرتى الدىندا، مەيىرىمى از، مۇسىركەۋى كەم تاريح سوتى الدىندا ءبارىمىز دە جاۋاپتى، سۇراۋلى».

ءبىلىم كوكجيەگىندە جۇرگەن قازاق زيالىلارىنا دەنساۋلىق ساقتاۋ ماسەلەسى ءبىرىنشى كەزەكتە ەكەنىن، بۇل سالادا كەمشىل تۇستار بارلىعىن ويعا سالىپ، كىتاپتار جازۋ - وقىعان ازاماتتاردىڭ تاريح الدىناعى جاۋاپكەرلىگى، ازاماتتىق مىندەتى، بورىشى ەكەنىن ايقىندايدى.

ماسكەۋدەگى «كۇنشىعىس باسپاسىندا» قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ءاليحان بوكەيحان ءوزى باس بولىپ «دەنساۋلىق ساقتا» كىتابىن شىعاردى. جۇقپالى اۋىرۋلار تۋرالى جازىلعان بىرنەشە ەڭبەكتەرگە العى ءسوز جازىپ، سىن بەرگەن. 1926-1927 جىلدارى بۇل باسپادان تارالىمى جاعىنان 3000 مەن 5000 تيراج ارالىعىن قامتيتىن وننان استام تەك قانا «جۇقپالى اۋىرۋلار» تۋرالى كىتاپتار باسىلىپ شىعارىلعان. دەنساۋلىق تاقىرىبىندا كىتاپ جازعان وزگە دە اۆتورلار قاتارىندا: حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، تۇراعۇل ابايۇى، جۇماعالي تىلەۋلىۇلى، ءبىلال مالدىبايۇلى، احمەت مامىتۇلى ت.ب قازاق زيالىلارى بولدى. جۇقپالى اۋىرۋلار مەن ولاردان ساقتانۋ جانە الدىن الۋ ءۇشىن قالام قابىلەتى جەتكەنشە قاجەتتى كىتاپتار شىعارىپ، ۇلت ىستەرىن وركەندەتۋگە ءوز ۇلەستەرىن قوستى. كىتاپتار ماسكەۋدەگى «كۇنشىعىس باسپاسى» ، ورىنبور مەن قىزىلورداداعى «مەملەكەت باسپاسى»، تاشكەنتتەگى «مەملەكەت باسپاسى كۇنشىعىس ءبولىمى» ارقىلى مىڭداعان تيراجبەن باسىلىپ، كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنداعى جالپى جۇرتقا تارادى.

وسىلايشا قازاق تىلىندەگى العاشقى دەنساۋلىق تاقىرىبىندا قالام تەربەپ، كىتاپتار شىعارۋ ءىسى دە الاش زيالىلارىنىڭ باستاماسىمەن، قالىپىپ ىرگەسى قالاندى. جۇقپالى اۋىرۋلار، ولاردىڭ الدىن الۋ شارالارى تۋرالى جازعان مالىمەتتەر بۇگىنگى كۇنى دە ماڭىزى مەن مازمۇنىن جوعالتپاعان. مىسالى، «حالەل دوسمۇحامەدۇلى: اۋىرۋدى ءبولۋ نەمەسە «ءۇي كارانتينى», ءاليحان بوكەيحان: «اۋىرۋعا قارسى اتقا مىنگەندە الدى مەن قولعا الاتىن ءىس  - ەلدى اعارتۋ، جۇماعالي تىلەۋلىۇلى: وبا ناۋقاسى بار شاقتا، ەل قىدىرىپ قوناقتاۋدى قالدىرىپ، وسى سەكىلدى ولىككە باتا قىلىپ، جيىلىس قىلۋدى توقتاتۋ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى: اداي ەلى شۋمانى ءوز كۇشىمەن قالاي توقتاتتى, تۇراعۇل ابايۇلى: اۋىرۋدىڭ ەڭ ۇلكەن اناسى – اۋىرۋ ادام. ەكىنشى جولى – اۋىرۋ جۇعىسقان زاتتار. ءۇشىنشى جولى – ۇساق جانۋلارلار، ادامنىڭ ەتىن شاعۋ ارقىلى جۇعادى»،  سياقتى ساقتىق شارالارى مەن ەسكەرتپە ۇندەۋلەر جۇرگىزدى. ارينە، بۇل بۇگىنگى كۇنى دە ماڭىزىن جوعالتپاي، كەرىسىنشە، وزەكتىلىگىن ارتتىرا تۇسۋدە. سوندىقتان قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ ەنگىزگەن توتەنشە جاعداي كەزىندەگى بەلگىلەنگەن تالاپتاردى قاتاڭ ساقتاپ، ىندەتتىڭ الدىن الۋعا ءاربىرىمىز ازاماتتىق ۇلەسىمىزدى قوسايايىق، اعايىن!

(جالعاسى بار).

اباي مىرزاعالي

Abai.kz