Qytay qorghandarynyng eng eski bóliginde oq atatyn tesikter Qytay jaqqa qarap túrghany ghalymdardy tandandyrghan, ony qytaylar «memlekettegi halyqtyng býliginen saqtanu ýshin jasaghan» dep týsindiredi. Shyndyghynda solay ma? 

Qytay halqynyng ata-babalary Ortalyq Qytaygha eng alghash óte ejelgi zamandarda jetti. Ol kezde Ortalyq Qytay aumaghy batpaqty, qalyng nu orman bolghanyn, onda jýndy (jýndi) halyqynyng әrtýrli taypalary mekendegenin, múny tarihy jazbalar aighaqtaytynyng fransuz tarihshysy Marseli Grane atap ótedi. Qytay derekterine sýiensek, b.d.d. III mynjyldyqtan bastap, b.d.d. III ghasyrgha deyin Ortalyq Qytaydyng soltýstigi men batysyn alyp jatqan tauly aimaqty «jundi» halqy qonys etken.

Tyani-Shyani qalay payda bolghan?

Taulyq jýndilerding tómendegi alqaptarda otyrghan qytaylardy biylep-tóstegeni jayynda naqty derekter bar. Qytay jylnamalarynda jýndilerding 13 taypasynyng aty atalady. Shynjandaghy yuechjy taypasy da (ýisýnder) jýndi halqynan ekenin eskersek, onda jýndiler kem degende 14 taypaly halyq bolghanyn angharamyz (1). Jýndilerding soltýstigindegi qúrghaq dalada huni (honyr) halqy, al ontýstigi men shyghysyndaghy tómengi alqaptarda qytaydyng arghy babalary otyrdy. Jýndiler kýn sәulesi týse bermeytin qalyng ormandy, túmandy, tauly ólkede myndaghan jyldar boyy otyrghandyqtan kózderi kók, shashtary qyzyl bolyp qalyptasqan (erteden kýn kózi kem, búltty, ormandy ólkelerdi mekendegen kók kózdi, sary shashty orys, latysh, eston, shved, belarus últtary tәrizdi). Sonymen qatar barsha tau halyqtary siyaqty, jýndilerding kelbetteri jýndes bolghan (kavkazdyqtar tәrizdi). Osy sebepten dalalyq honyr (huni) halqy olardy «jýndi» dep ataghan. Yaghni, tau halqy dala halqyn «honyr» (huni) dep atasa, dala halqy tau halqyn «jýndi» degen.

Jýndiler taudyng alyp qúsyna syiynghan, ony qazaqtar «tazqara» dep ataydy (parsy-tәjikshe – simrug). Taudyng biyik shyndaryn mekendeytin osy qústy jýndiler әuelde «tәni iri» (maghynasy ­– alyp deneli) dep atady. Jýndi-yechjiylerding sol qústy tәnir tútqanyn grek derekteri rastaydy (Toharstan knyazdigin ornatqan yuechjiyler jayly derekter). Osy «tәni iri» qúsqa tabynu dәstýri keyin «aspan qúdayy tәniri» senimine úlasqan. Jýndilerding ata-mekeni bolghan taudyng Tәnir Shyny dep ataluy sózimizge dәlel. Ol taudy Tyani-Shyani etken «r» dybysy joq qytay halqy, onyng qytaysha maghynasy da ­– aspan qúdayynyng tauy.

Taudaghy qorghandy jýndiler túrghyzghan

Qazaqta arabtyq «din» sózining maghynasyna jaqyn «dil» degen sóz bar. Qytaylardyng key derekteri jýndilerdi «di» jәne «jun» dep eki topqa bólip kórsetedi. Jýndilik taypalardyng Tәniri-tәniri senimin ústanghandaryn ony ústanbaytyn taypalar «dilli» dep ataghan tәrizdi («dini barlar» degen maghynada). Osy «dilli» jýndilerdi qytay jazbalary «di» dep kórsetken desek, qatelese qoymaymyz. Sol dilli jýndiler yqpalymen qytaylar da «tәniri» senimine kóshkenin jәne «tәniri» atauy «aspan qúdayy» degen maghynagha ie bolghanyn qytaydyng ejelgi senimderi jayly derekter aighaqtaydy. Qytaylar «r» dybysy joqtyghynan «tәniri» atauyn «tyani» dep ózgertip qabyldaghan (2). Ol ­– ataudyng tau qúsymen baylanysy ýzilgen zaman, sol sebepten qytaylarda aidahar beynesi tanba retinde saqtalyp qalghan.

Keyin qytaylyq shaghyn knyazdikter birigip imperiyagha ainalghanda, Qytay imperiyasy taudaghy erjýrek jýndilerdi jenip ekige ydyratqany, jýndilerdi taudaghy berik tas qorghandary da qútqara almaghany derekterde aitylady. Qytay qorghandarynyng eng eski bóliginde oq atatyn tesikter Qytay jaqqa qarap túrghany ghalymdardy tandandyrghan, ony qytaylar «memlekettegi halyqtyng býliginen saqtanu ýshin jasaghan» dep týsindiredi. Shynynda, taudaghy qorghandardy salghan jýndi halqy, olar kýsheye bastaghan Qytay imperiyasynan qorghanu ýshin sol qorghandardy túrghyzghan, onyng oq atatyn tesikteri tómende jatqan qytaylargha baghyttaluy sondyqtan. Qytay imperiyasy huni (honyr) halqynan (Huni imperiyasynan) qorghanu ýshin taularda jýndiler túrghyzghan qorghandardyng arasyn qosyp, qazirgi biz biletin Úly Qytay qorghanyn túrghyzdy.

Jenilgen jýndilerding ýlken toby b.d.d. III ghasyrda batysqa, Orta Aziyagha ketse (aryn-arghyn taypasy bastaghan diny senimi joq bóligi), ekinshi dinliyn-dilli toby soltýstiktegi qonyr halqy (huni) aimaghyna barghan (keyin dele-tele dep atalghan kóp ruly el). Al ýshinshi toby soltýstik shyghystaghy «hu» taypasy aimaghyna ketken (olardy da aryn-arghyn dinastiyasy bastaghan). Jýndilerding óz otanynda qalghany ­– Shynjandaghy yuechji-oshaq taypasy men Tiybette otyrghan jýndiler. Tiybettegi jýndiler key qytay jzbalarynda «dinliyn» dep kórsetilgenin Lev Gumiylev jazady. Tiybet jýndileri keyin buddizm dini arqyly tegi qytaylyq etnostargha aralasyp, tiybet últyn qalyptastyrdy. Qytay imperiyasy aimaghynda qalghan jýndilerde jeti taypadan qúralghan Baydy odaghy bary kórsetilgen. Olardyng kóbi keyin qytaylargha sinip joyylghanymen, bir bóligi b.z.d. I ghasyrda Orta Aziyadaghy Ýisýn imperiyasyna baryp qosylghany anyq (Oshaqty taypasynyng bayly ruy jәne kishi jýzdegi bayly tobyndaghy key rular boluy mýmkin).

Shekti rularynyng shejiresi

Huni-qonyr eli otyrghan soltýstiktegi qúrghaq dalagha ketken jýndiler tariyhqa «dinliny» bolyp endi. Olardyng rulyq qúramynda hegu-qyrghy ruy (qyrghyz, bashqyrdyng atalary), uhe-uaq ruy (qazaqtyng uaq taypasynyng arghy atalary), bayegy (jogharyda aitylghan bayly rulyq odaghynyng bir bóligi boluy mýmkin) kezdesedi. Keyingi tarihta dilli-dinliny «dele» nemese «tele» dep kórsetiledi, osy naqty derek olardyng dúrys atauy «dinliyn» emes «dilli» ekenin bayqatady (3).

Al endi jýndilerding Tәniri-tәniri senimin ústanbaytyn qalghan ýlken bóligin Aryn degen dinastiya biylegenin naqty tarihy derekter dәleldeydi. Qazaqsha «aryn» sózining maghynasyn «aryndy» nemese «ekpindi» sózderi ashady (oryssha – naporistyy nemese sverh aktivnyi). Qazirgi Shynjan aimaghynan baryp Orta Aziyada Parfiya patshalyghyn ornatqan Arshak-Aranshah dinastiyasy (Arsaq-Arynsaq). Býgingi Koreya aimaghyn jaulap alyp, onda kәris degen halyqtyng negizin qalyptastyrghan «huare» (hu-aryn, yaghny «hu» men «aryn» atauynan) taypasy, japon halqyna ejelde sinisip ketken ain (aryn) atauly el sózimizge dәlel.

Jýndilerding Amur ózeni aimaghyna baryp ornyqqandaryn da Aryn ruy biylegendikten, ol jýndiler qonyr-qúng (huni) halqyna «arqún» atauymen singenin ondaghy ózenning «Arguni» degen atauynan bayqaugha bolady. Osy jýndilik rulardan qúralghan aryn-arqún taypasy keyin Arghyn dep atalyp ketken. Mysaly, taz ruynyng arghyn taypasymen qatar, ýisýndik oshaqty taypasynyng da qúramynda boluy beker emes. Oshaqty taypasy qytay jazbasy yuechjy dep kórsetetin ejelgi oshaq taypasynyng naq ózi. Al yuechji-oshaq taypasy jýndi halqyna jatady jәne qytaylar Yu-sun degen atau bergen knyazdik әuelde sol taypanyng jerinde payda bolghan (Ýisýn atauy sol Yu-sun knyazdigi atauymen qalyptasqan). Demek, jýndi halqynyng taz ruynyng bir bóligi aryn dinastiyasy bastauymen Amur ózeni aumaghyna ketse, ekinshi bóligi yuechji-oshaq taypasy jerinde payda bolghan Yu-sun knyazdigi (Ýisýn) qúramyna kirip, keyin oshaqty taypasyna ru bolyp singen.

Shynjandaghy kishigirim taulyq Ýisýn (i-sun) knyazdigi Orta Aziyada alyp Ýisýn imperiyasyn (Kushan imperiyasy) ornatqan zamanda, biyleushilerding ózara taq talasynan b.d.d. I ghasyrda Teniz (Kaspiy) manyna ketken taz ruynan kishi jýzding qazirgi taz taypasy qalyptasqan. Búl turaly Ýisýn-iechjy eli jayly maqalada aityp ótkenbiz. Sonymen qatar Arghyn taypasyndaghy shaqshaq ruy men úly jýzdegi shaqsham taypasy arghy teginde jýndi halqynyng shaqsha degen ruynan, al arghyndaghy jogharghy shekti men tómengi shekti rulary, kishi jýzdik әlim taypasyndaghy shekti ruynyng arghy tegi jýndilik shekti ruynan tarady degenimiz dúrys.

Parfiya patshalyghyn ornatqan Aryn-arghyn dinastiyasy

Qytay derekteri «batysqa ketti» degen jýndiler b.d.d. III ghasyrda Orta Aziyany jaulap alghan, olardy bastap barghan «aryn» degen taypa eken. Iran halqy qazirgi Týrkmenstan aimaghyndaghy saqtardy «parny» (iran tilindegi maghynasy­ – arghy jaq) dep, aimaqtyng ózin erteden «Parfiye» dep ataghany belgili. Sondyqtan ol aimaqta jýndiler ornatqan memleket tariyhqa Parfiya dep endi. Yaghni, qytay jazbalary «b.d.d. III ghasyrda batysqa ketti» degen jýndiler sol tústa Orta Aziyany jaulap alyp, Parfiya patshalyghyn ornatqan (4). Kóp úzamay qazirgi Iran aimaghy men Zakavkazie de osy patshalyqqa baghyndy.

Grek-iran derekterine sýiengen ghalymdar Parfiya biyleushilerin «Arshak» nemese «Arshakidy» dinastiyasy dep tanidy. Osy dinastyanyng Zakavkaziedegi toby «Aranshah» dep kórsetiledi. Búl derek «arshak» sózi «aranshah» atauynyng qysqarmasy ekenin aighaqtaydy. Al qytay jazbalarynda Parfiya patshalyghy «Ansy patshalyghy» dep kezdesedi. Qytay derekteri «saq» halqyn «si» dep kórsetetinin  jәne olarda «r» dybysy joqtyghyn eskersek, onda «Ansi» atauy dúrysynda «Arynsaq» bolady. Búl «aranshah, arshak, arynsak» ataulary Parfiyany biylegen Aryn dinastiyasy ekenin anghartady.

Jýndiler әueli Orta Aziyadaghy saq halqyn baghyndyryp Parfiya patshalyghyn ornatty, al iran halqy ortaaziyalyq taypalardy jappay «sak» dep ataytyn. Búl jazbadan Iran halqy Parfiyany ornatqan jýndilik Aryn taypasyn sak halqynan dep týsinetinin, olardy sol sebepten «aransak» dep ataghanyn kóremiz (5). Al osy atau Zakavkaziede «aranshak» bolyp qalyptasqan. Sondyqtan Parfiya patshalyghyn ornatqan – jýndi halqy, ony biylegen Aryn (arghyn) taypasy degen jón.

B.d.d. II ghasyrda Parfiya patshalyghynyng Orta Aziya aimaghyn Shynjannan kelgen yuechjiyler basyp alyp, ol jerde Ýisýn imperiyasy ornady (Kushan patshalyghy). Parfiya patshalyghy negizinen qazirgi Iran aumaghyn ghana saqtap qalghandyqtan, irandyqtar memleketting negizgi halqyna ainaldy. Parfiyany biylegen jýndilik dinastiya qol astyndaghy iran halqyna sinisse, iran halqy memleketting «Parfiya» atauy yqpalymen «parsy» dep atala bastady. Alayda, Parfiya biyleushilerining týrki tildiler ekeni anyq derek (6).

Armiyan últy men aryn-arghyn dinastiyasynyng baylanysy

Zakavkazieni biylegen aryn-aranshah dinastiyasy armiyan halqyn qalyptastyrghany jayynda armiyandar turaly maqalada tolyq aityp óttik. Ózining tarihyn terende dep sanaytyn qazirgi hristian dindi armiyan halqy parfiyandyq aryn-arghyn dinastiyasy (arshak-aranshah) biyligimen qalyptasqan. Sol sebepten olardyng әuelgi hristiandyq jazbalary týrki tilinde saqtalghan. Ony qypshaq tildi dep tanidy, yaghny ol tilding oghyzdyq emes, qazaq tiline jaqyn ekenin moyyndaydy.

Korey men Aryn dinastiyasynyng baylanysy

Shyghystaghy hu halqy otyrghan aimaqqa ketken jýndilerdi de algha bastaghan Aryn-arghyn taypasy. Aldymen hu halqyna azdap toqtala keteyik, hu men honyr (huni) halyqtary kórshiles otyrdy. Shyghysyndaghy ailaker kórshisine «qu» atauyn bergen honyr (huni) halqy boluy mýmkin. Qytay anyzdarynda ejelgi Sya elining soltýstikke ketkenderi de bar ekeni aitylady. Soltýstikke ketken Sya eli ondaghy hu halqymen aralasyp, Syaniby halqyn qalyptastyrghan. Hu halqynyng ózi ol zamanda Dunhu (shyghys hu) dep atalatyn. Lev Gumiylev qytaygha qatysty derekterinde syaniby men dunhular ózara tuys ekenin jazady. Dunhu úrpaqtary korey men japon últtary dep bilemiz. Al syaniby úrpaqtary qazirgi halha-mangholdar ekeni mәlim. Korey, japon, manghol tilderi ózara óte jaqyn ekeni jәne olardyng tildik qorynyng ýlken bóligin qytay sózderi qúraytyny bizding sózimizdi salmaqtay týsedi.

Syaniby halqy 500 jylday Húng (huni) imperiyasy qúramynda boldy. Qazirgi manghol tilinde kezdesetin qazaqy sózder – sol zamanda syanibiyler tiline engen húng (huni) sózderi. Manghol tilindegi qazaq sózderi búl eki últtyng tuystyghyn bildirmeydi, ol sózder syanibiylerdi 500 jyl biylep-tóstegen huni halqy qazirgi qazaqtar ekenin dәleldeydi.

Qytay jazbasynda «Jýndilerding bir bóligi b.d.d. III ghasyrda hu halqyna baryp qosyldy» degen jol bar. Sol hu halqyna baryp qosylghan jýndiler 300 jylda bes taypalyq jeke el qalyptastyrghan. Óitkeni, b.z. I ghasyrda qazirgi Manjuriyanyng shyghysynda koguryo degen bes taypa odaghy tarih sahnasyna shyqty (7). Onyng dúrys atauy – huare, biyleushileri Aryn taypasy bolghandyqtan olar «huare» dep atalghan (hu-aryn, yaghny hu men aryn ataularynan payda bolghan). Koreya tarihynda olar «koguryo» jәne «hukoguryo» ataularymen kórsetiledi. «Huare» atauy Koreyadaghy jergilikti etnostar tilinde «koguryo» bolyp ózgerui mýmkin.

Qytay derekteri bes taypaly koguryo (huare) odaghy II ghasyrda qazirgi Soltýstik Koreya aumaghyn jaulap alghanyn, keyin әri qaray ontýstikke óz yqpalyn jýrgize bastaghanyn aighaqtaydy. Keyin IH ghasyrda koguryo atauy «koryo» bolyp ózgerip, ornyqty. Osylaysha Koreya atauy qalyptasyp, ol aimaq halqy korey dep atalyp ketti. Qytay jazbalarymen saqtalghan derekter bes taypaly koguryo (huare) odaghy adamdary iri deneli, qaruly bolghanyn, memlekettik jýiesi men mәdeniyeti syanibiylerden anaghúrlym joghary ekenin, kiyimderi jibek pen altynnan toqylatynyn, qaru-jaraqtary qytay men húndardan (huni) kem týspeytinin bayandaydy. Osy qújat ol memleketti ornatqandardyng arghy tegi ejelde qytay halqyn biylep-tóstegen erjýrek jýndilerden ekenin bayqatady. Korey tilinde az kezdespeytin qazaqy sózder bes taypaly koguryo-huare elin qalyptastyrghan jýndilik Aryn taypasynan qaldy degen tújyrym jasaugha әbden bolady.

Aryn taypasy men japondardyng qanday jaqyndyghy bar?

Jýndilik Aryn taypasynyng qazirgi Japoniyagha jaqyn aimaqqa ornyqqandary ain últyn qalyptastyrghan. Aryn atauy «r» dybysy joq qytay yqpalymen «ayn» bolyp ózgergen (japon men korey últtaryna qytaylyqtar kóp singendikten, olardyng sózdik qorynyng 40 payyzy qytay sózderi bolyp tabylady). Ayn-aryndar aidaladaghy araldardy, yaghny japanda jatqan araldardy mekendeytin halyqty «japan adamdary» nemese «japandar» dep ataghany, osy ataumen japon últynyng atauy qalyptasqany anyq.

Ertedegi ain adamdarynyng beti jýndes bolghanyn japon jylnamalarynan bilemiz. Osy derek aindar jýndi halqynyng Aryn taypasynan qalyptasqanyn anghartady. Ayn halqy japondargha sinip óz tilderin tolyq joghaltqan, olardyng arghy tegi belgisiz sanalady. Degenmen, japon tilindegi qazaqy belgiler solardan engen desek, qatelespegen bolar edik. Sol aimaqtaghy «Sahalinsk» atauy dúrysynda – Sahalyq (saha taypasy, yaghny yakut taypasy otyrghan aimaq), «Kurilsk» atauy – Qúrlyq, al «Kamchatka» atauy, dúrysynda Kәmshәt (kәmshәt any mekendeytin araldar) bolghan.

Qalay bolghanda da japon, korey jәne manghol tilderining ózara jaqyn tuystyghy olardyng arghy tegi hu halqynan taraytynyn dәleldeydi. Al olardyng tilderinde kezdesetin qazaqy sózder ejelgi jundiyler (jýndi) men hunidardan (hún-qonyr) engeni týsinikti.

Al Amur ózeni aimaghyna barghan jýndilik Aryn taypasy qúng (huni) halqyna sinisip, «arqún» dep atalyp ketkenin aittyq. Sol arqúng (arhuni) taypasy Qúng (huni) imperiyasy joyylghan I ghasyrda qúng halqymen birge batysqa yghysyp, qazirgi Qazaqstangha ornyqqan jәne qazaqtyng býgingi Arghyn taypasy solar ekeni sózsiz. Olardyng sol zamanda Soltýstik Kavkazgha baryp ornyqqandarynan qalghan belgiler – Kavkazdaghy Arguni ózeni men Arguni-kalasynyng atauy.

Daghystandaghy týrkitildi darghyn últy da solardan qalyptasqan. Óitkeni, Daghystan atauy «Taghystan» degennen qalyptasqan (jabayy dinsizder eli degen maghynada), olay ataghan hristian dindi qúmyqtar boluy mýmkin. Hristiandar ózge dindilerdi әu bastan «taghy, jabayy» degen (HI ghasyrgha deyin qúmyqtar hristian dindi bolghanyn jәne qazirgi Azarbayjan jerin mekendegenin arab tarihshysy Ál Masudy jazghan). Hristian qúmyqtar Soltýstik Kavkazdaghy arqúng taypasyn «taghy arghyn» dep atady, osy atau keyin «darghyn» bolyp ornyqty.

Vengriyagha IH ghasyrda barghan majarlar da Kavkaz manynan qonys audarghany belgili. Majar ruy qypshaq taypasymen qatar arghyn taypasy qúramynda da baryn tarihshylar jazyp kórsetedi. Vengriyagha barghan majar ruy arghyn taypasynan deu oryndy. Óitkeni qypshaq atauly el-taypa tarihy derekterde eng alghash tek IX ghasyrda boy kórsetedi, onda da ol qazirgi Mangholiya aumaghynda bolghanyn kóremiz. Sonda da Resey imperiyasy Vengriyagha barghan majarlar qypshaq taypasynan degizdi, óz ótirikterin Vengriyadaghy «kunzak» ataularyn «kypshak» dep týsindirumen dәleldep baqty. Olar Vengriyadaghy «Kunzak» atauy men Daghystandaghy avarlar elining «Hunzah» atauy tuys ekenin, «Kunzak» atauly jerler Vengriya aimaghynda VI-IX ghasyrlarda bolghan Avar qaghanatynan qalghanyn, abarlar Tarbaghatay aumaghynan Kavkazgha IV ghasyrda barghanyn, olardyng ýlken toby VI ghasyrda Evropagha baryp Avar qaghanatyn ornatqanyn jәne sol abar taypasynyng Qúnzaq (hunzah) halqynan ekenin aitpaydy. Kerisinshe, Daghystandyq avarlar men qún-huni halqynyng abar taypasy ózara esh baylanysy joq deumen boldy. Hunzah atauynyng avar tilinde «huni jeri» degen maghynasy barynda elemedi. Olar Hunzah-Qúnzaq elining atauy keyin Hazah-Qazaq bolyp qysqaryp qalyptasqanyn, yaghny Qazaq halqynyng әuelgi atauy Qúnzaq ekenin qazaq tarihshylary týsinip qoyarynan qoryqqan bolar. Resey imperiyasy ózara úqsastyghyn paydalanyp, tarihy jazbalardaghy Qazaq ataularyn búrmalau ýshin «Qypshaq» atauyn qoldandy. Olar Gruziya aimaghynda VII ghasyrdan bolghan Qazaq elin arab-gruzin jazbalarynan «qashaq» dep audaryp, onyng dúrys ataluy «qypshaq» dep sendirdi. Osylaysha, qazaq halqyn qúramyndaghy kóp taypanyng biri ghana bolatyn «qypshaqtan tughan» etip tyndy. Bylaysha aitqanda «әkesin nemerelerining biri tughyzghanday» etip búrmalady. Soghan shynymen senetin key tarihshylar bar bolar, әriyne olar ruy qypshaq bolghandyqtan Reseylik ótirikke senudi jandary qalauy mýmkin. Búl rushyldyqtyng últshyldyqtan basym boluynan tuyndaghan kesapat. Bizding dalany iran eli «Deshdy Kipshak» dep ataghan dedi, alayda parsy Ferdausy XI ghasyrda bizding jerde Qazaq halqy baryn jәne ony biylegen Qazaq Handary ekenin jazady (8). Reseylik búrmalaulardan taza arabtyq Ibn әl Asiyr, Ibn Batuta jazbalaryda bizding dalada Qypshaq degen el baryn kórsetpeydi. Olardyng oryssha audarmalarynda bizding dala halqy «týrkiler» dep kórsetiledi, olardyng arabtyq týpnúsqalarynda el atauy «qazaq» dep kórsetilgen boluyda mýmkin. Ony qazaqtyng arab tiline jetik jigitteri óz betterimen zerttese ghoy. Óitkeni arab jazbasynda «S», «Q», «Z» tәrizdi әripterding birneshe jazylu núsqalary bar jәne ózgede arab әripteri jazylularynda bir-birine úqsas bolyp ketedi (arabshadaghy «kazak» atauynyng ózin «turk» dep búrmalap audaru mýmkin ekenin aldynghy maqalalarda kórsetkenmin). Key jeri óshken eski jazbalarda onday jaghdaylar óte kóp boluy mýmkin, onyng ýstine bizding dala tarihy jayly derekterdi arabshadan audarghan «qazaq tilinen maqúrym» orystar boldy ghoy. Arab jazbalaryndaghy bizding dalagha baylanysty ataulardyng maghynasyn Qazaq ghalymy ghana asha aluy zandylyq. Sondyqtan erterek Ál Masudi, Ibn әl Asiyr, Ibn Batuta jazbalaryn tikeley týpnúsqadan qazaqsha audarudy qolgha alsa kerek. Bolmasa Reseyshil key tarihshylarymyz azday, endi Qytaydan kelgen key bauyrlarymyz Shynghyshan tarihyn búrmalau ýshin jasalghan jalghan qytaylyq jazbalardy nasihattap jatyr, tipti solardy qazaqshagha audarugha atsalysyp  jatyr. Altyn Orda aimaghyn tolyq aralap ótken jәne ondaghy Shynghyshan әuletinen bolghan biyleushilerding músylman dindi Týrkiler ekenin kórsetken, sonymen qatar sol zamanda Qytaydy biylep otyrghan Shynghyshandyq әulettinde músylman dindi әri týrkitildiler ekenin óz kózimen kórgenin jazghan Ibn Batuta jazbasyn eleytin Tarihshymyz tabylar emes. Býkil evropalyq ghalym tarihshylar bir auyzdan Ibn Batuta jazbasy «ShYNShYL» dep moyyndaydy, al biz әlide «úiqydan oyana alar» emespiz.

Bizding halyqtyng qoldaryna ústap «shejiremiz» dep jýrgenderide shyn mәninde arghy týpnúsqasynda arab әripti bolghany anyq fakti. Alayda olardy kirilisagha audaryp bergen Reseylik mamandar ekeni de dausyz. Qazaq tarihyn josparly týrde búrmalau ýshin «Ibn Fadlannyng Edilge sayahaty», «Mahmud Qashqary jazghan», «Rashid ad dinn jazghan», «Dulaty jazghan» delinetin jalghan jazbalardy dayyndatqan Imperiya bizding shejirelerimizdi de týpnúsqasynan óz mýdelerine say etip ózgertip audaryp berui zandylyq. Olardyng «shynayy» ekenine senuimiz ýshin olardy «Shәkәrim shejiresi» dep, qazaqqa bedeldi adamdar jazghan etip sendirgeni týsinikti. Osynday búrmalaular sebepti ejelgi arghyn, qanly (kangu), onúishiybóri (nushiviy), nayman, oshaq, alban, syban, abar, dula, shymyr, sherkesh, berish (burch), manghy (manghyl, manghyt), aday (day), qonyrat, qypshaq taypalary men qazirgi qazaqtyng solar attas taypalarynyng tikeley tuystyghyna sene almaymyz. Óitkeni qolda bar shejireler taypalarymyzdy ary ketse Shynghyshan zamanynda payda boldy etedi.

Demek, qazaqtyng Arghyn taypasy Parfiya patshalyghyn ornatqan danqty Aryn dinastiyasynyng ýzilmegen jalghasy bolyp tabylady. Parfiya patshalyghyn ornatqan Aryn taypasy men qúng (huni) halqyna sinisip ketken Aryn-arqúng taypasy arghy teginde bir taypa, ol – jýndi halqynan shyqqan biyleushi taypa. Ol taypanyng ýzilmegen jalghasy qazaqtyng qazirgi Arghyn taypasy deuge tolyq negiz bar.

Qosymshalar:

1 - «Byly popytky otojdestviti «junov» s «hunnamiy», no my vidiym, chto vsudu v istochnikah «juny» vystupait sovmestno s «diy», tak chto iyh, mojet byti, pravilino Bichurin traktuet v svoem perevode kak edinyy narod – «Jun-diy». Vopros ob «Usunyah» vesima slojen. Raznoglasie vozniklo iyz-za togo, chto Uspenskiy schital «junov» tiybetsami, togda kak na samom dele eto byl osobyy narod, a «Usuni» proizoshly ot «Junov». (Istoriya naroda Hunnu. L.Gumiylev)

2 - «Period Vostochnoe Chjou, v svoi ocheredi, razdelyaetsya na dva perioda: Chunisu  (VIII—V vv. do n. e.); Chjanigo (V—III vv. do n. e.). V period Vostochnogo Chjou vlasti sentralinogo praviytelya — vana, syna Neba (tyani-szy), pravyashego Podnebesnoy po Mandatu Neba (tyani-miyn), — postepenno oslabla. Prisoediniv odno za drugim sosednie sarstva, v 221 do n. e. praviyteli Sini — budushiy imperator Sini Shy Huan — obedinil vesi Kitay pod svoey vlastiu. Pry Sini Shihuandy byly soediyneny oboroniytelinye steny (valy) severnyh chjouskih sarstv y sozdana Velikaya kitayskaya stena». (Istoriya Kitaya)

3 - «Dinliýny ily Tele — drevniy narod yjnoy Sibiriy y Mongoliiy, upomyanutyy vpervye v kitayskom opisaniiy zavoevaniy hunnskogo shaniuya Mode okolo 202 do n. e. Etnoniym dinlin prodoljaet ispolizovatisya, no odnovremenno voznikait y ispolizuitsya drugie transkripsiy y perevody. Odnim iz nih yavlyaetsya gaoche («vysokie povozkiy»), drugimiy — diliy, tele, chile, chjile y tele. Istochnikiy nedvusmyslenno podcherkivait kochevoy hozyaystvenno-kuliturnyy tiyp y turkoyazychiye dinlinov. Neskoliko raz upominaetsya, chto ony govoryat tak, kak sunnu, no s nebolishimy otlichiyamiy. V serediyne I tys. plemennaya konfederasiya dinlinov vkluchala y kyrgyzov (hegu). Plemen ocheni mnogo. Na vostoke ot Zapadnogo morya, po goram y dolinam (jivut) povsudu. Toliko na sever ot r. Lo iymeiytsya pugu, tunlo, veyhe, baegu, fulo. Na zapad ot Iu, na sever ot Yanisi, po storonam Bayshanya iymeiytsya sibi, bolo, chjii, de, subo, nage, uhu, hegu, edeu, nihu y dr». (Istoriya Dinliyn)

4 - «V rezulitate pyatiyvekovoy boriby juny byly razdeleny na dve chastiy: osnovnaya byla ottesnena na zapad, k gornomu ozeru Kukunor, a drugaya – na vostok, v gory Hingana, gde y rastvorilisi sredy vostochnyh hu, zataiv vrajdu protiv kitaysev. V eto je vremya vnovi ojily y vernulisi k aktivnoy istoricheskoy jizny narody zapadnoy chasty Stepi. V 250g. do n.e. parfyane, vozglaviv iranskoe osvobodiytelinoe dviyjeniye, vygnaly iz Midiy zavoevateley makedonyan, a rodstvennye im sarmaty zavoevaly Skifii, t.e. prichernomorskie stepi. Kak budto kakiym-to moshnym tolchkom byly priyvedeny v dviyjenie stepnye narody v serediyne III veka do n.e. (Istoriya naroda Hunnu. L.Gumiylev)

5 - «Posle zavoevaniya Persidskoy imperiiy Aleksandrom Makedonskiym, odna iz grupp sakskih plemyon vtorglasi v predely satrapiy Selevkidov Parfiyeny (III v. do n. e.) y sygrala znachiytelinuiy roli v obrazovaniy Parfyanskogo sarstva. V kitayskih letopisyah Chjan Syani Parfiya y dinastiya Arshakidov nazyvalasi Ansiy. Armiya Parfiy byla sformirovana pry pervyh Arshakidah iz neregulyarnogo plemennogo opolcheniya kochevyh plemen Sentralinoy Aziiy. (Parfiyanskaya Sarstvo)

6 - «Napomnu y to, chto saryamy Armeniy yavlyalisi turky iz roda Arshakidov. Ya sam, svoimy glazamy viydel pechati Arshakidov v Tegerane, ih monety y gemmy, tam chetkie turkskie runy, oni, po-moemu, y stavit vse po svoim mestam, ih nado prosto uviydeti, hotya by dlya togo, chtoby suditi o mehanizme skladyvaisheysya politiky turkov y armiyan v III veke». (Dyhanie Armageddona. Murad Adjiy)

7 - «Kitay uderjival territorii Yujnoy Manichjuriy y Severnoy Korey do 169 g.n.e., kogda plemya koguryo otvovalo zemly drevnego Szosiona, t.e. Lyaodun y Korey k severu ot reky Tadongan do reky Tumanigan. Eto byla konfederasiya pyaty plemen. Istochnik spesialino otmechaet voennoe iskusstvo y telesnuy silu koguryozsev. Liyshennye vozmojnosty rasshiryati svoy vladeniya na zapad, koguryozsy ustremilisi na yug, v glubi Koreyskogo poluostrova.». (Istoriya naroda Hunnu. L.Gumiylev)\

 8 - «Bolishaya chasti Russkih pisateley pologaet, chto pervye Kazaky proizoshly ily sostavilis u Tatar, chto u nih je rodilosi nazvanie Kazaki, y ot nih pereshlo ko vsemi otraslyam prejde byvshih y nyne sushestvuyshih kazakovi. Mysl sii, k kotoroy my uje privykliy, oprovergaiyt Vostochnye Istoriki, utverjdaya, chto Kazaky sostavlyaly samostoyatelinyy y nezavisimyy narod v otdelenneyshih vekah nashego letochisleniya. Nekotorye daje otnosyati ih sushestvovaniya dalee Rojdestvo Hristova. Dostoverno to, chto Firdevsi, ily Ferdusi, jivshiy okolo 1020 goda, to esti: za dva stoletiya do poyavleniya Mongolo-Tatar na zapad, v Istoriy Rustema, upominaet o narode Kazakah y Hanah Kazakskiyh. Iz sochiyneniy ego y drevneyshih letopiysey Persidskiyh, kotorym on polizovalsya, izvestno, chto Kazaky drevniye, podobno pozdeyshiym, proslavily imya svoe grabejamy y nabegami, chto glavnoe orujie ih byly kopiya. (A.IY.Levshiyn. OB IYMENY KIRGIYZ-KAYSAKOV.)

Bekjan Ádenúly

Abai.kz