قىتاي قورعاندارىنىڭ ەڭ ەسكى بولىگىندە وق اتاتىن تەسىكتەر قىتاي جاققا قاراپ تۇرعانى عالىمداردى تاڭداندىرعان، ونى قىتايلار «مەملەكەتتەگى حالىقتىڭ بۇلىگىنەن ساقتانۋ ءۇشىن جاساعان» دەپ تۇسىندىرەدى. شىندىعىندا سولاي ما؟ 

قىتاي حالقىنىڭ اتا-بابالارى ورتالىق قىتايعا ەڭ العاش وتە ەجەلگى زامانداردا جەتتى. ول كەزدە ورتالىق قىتاي اۋماعى باتپاقتى، قالىڭ نۋ ورمان بولعانىن، وندا ءجۇندي ء(جۇندى) حالىقىنىڭ ءارتۇرلى تايپالارى مەكەندەگەنىن، مۇنى تاريحي جازبالار ايعاقتايتىنىڭ فرانتسۋز تاريحشىسى مارسەل گرانە اتاپ وتەدى. قىتاي دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ب.د.د. ءىىى مىڭجىلدىقتان باستاپ، ب.د.د. ءىىى عاسىرعا دەيىن ورتالىق قىتايدىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىن الىپ جاتقان تاۋلى ايماقتى «جۋندي» حالقى قونىس ەتكەن.

تيان-شيان قالاي پايدا بولعان؟

تاۋلىق جۇندىلەردىڭ تومەندەگى القاپتاردا وتىرعان قىتايلاردى بيلەپ-توستەگەنى جايىندا ناقتى دەرەكتەر بار. قىتاي جىلنامالارىندا جۇندىلەردىڭ 13 تايپاسىنىڭ اتى اتالادى. شىڭجانداعى يۋەچجي تايپاسى دا (ۇيسۇندەر) ءجۇندى حالقىنان ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا جۇندىلەر كەم دەگەندە 14 تايپالى حالىق بولعانىن اڭعارامىز (1). جۇندىلەردىڭ سولتۇستىگىندەگى قۇرعاق دالادا حۋن (حوڭىر) حالقى، ال وڭتۇستىگى مەن شىعىسىنداعى تومەنگى القاپتاردا قىتايدىڭ ارعى بابالارى وتىردى. جۇندىلەر كۇن ساۋلەسى تۇسە بەرمەيتىن قالىڭ ورماندى، تۇماندى، تاۋلى ولكەدە مىڭداعان جىلدار بويى وتىرعاندىقتان كوزدەرى كوك، شاشتارى قىزىل بولىپ قالىپتاسقان (ەرتەدەن كۇن كوزى كەم، بۇلتتى، ورماندى ولكەلەردى مەكەندەگەن كوك كوزدى، سارى شاشتى ورىس، لاتىش، ەستون، شۆەد، بەلارۋس ۇلتتارى ءتارىزدى). سونىمەن قاتار بارشا تاۋ حالىقتارى سياقتى، جۇندىلەردىڭ كەلبەتتەرى جۇندەس بولعان (كاۆكازدىقتار ءتارىزدى). وسى سەبەپتەن دالالىق حوڭىر (حۋن) حالقى ولاردى «ءجۇندى» دەپ اتاعان. ياعني، تاۋ حالقى دالا حالقىن «حوڭىر» (حۋن) دەپ اتاسا، دالا حالقى تاۋ حالقىن «ءجۇندى» دەگەن.

جۇندىلەر تاۋدىڭ الىپ قۇسىنا سىيىنعان، ونى قازاقتار «تازقارا» دەپ اتايدى (پارسى-تاجىكشە – سيمرۋگ). تاۋدىڭ بيىك شىڭدارىن مەكەندەيتىن وسى قۇستى جۇندىلەر اۋەلدە «ءتانى ءىرى» (ماعىناسى ­– الىپ دەنەلى) دەپ اتادى. ءجۇندى-يۋەچجيلەردىڭ سول قۇستى ءتاڭىر تۇتقانىن گرەك دەرەكتەرى راستايدى (توحارستان كنيازدىگىن ورناتقان يۋەچجيلەر جايلى دەرەكتەر). وسى «ءتانى ءىرى» قۇسقا تابىنۋ ءداستۇرى كەيىن «اسپان قۇدايى ءتاڭىرى» سەنىمىنە ۇلاسقان. جۇندىلەردىڭ اتا-مەكەنى بولعان تاۋدىڭ ءتاڭىر شىڭى دەپ اتالۋى سوزىمىزگە دالەل. ول تاۋدى تيان-شيان ەتكەن «ر» دىبىسى جوق قىتاي حالقى، ونىڭ قىتايشا ماعىناسى دا ­– اسپان قۇدايىنىڭ تاۋى.

تاۋداعى قورعاندى جۇندىلەر تۇرعىزعان

قازاقتا ارابتىق «ءدىن» ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا جاقىن «ءدىل» دەگەن ءسوز بار. قىتايلاردىڭ كەي دەرەكتەرى جۇندىلەردى «دي» جانە «جۋن» دەپ ەكى توپقا ءبولىپ كورسەتەدى. جۇندىلىك تايپالاردىڭ ءتانىرى-ءتاڭىرى سەنىمىن ۇستانعاندارىن ونى ۇستانبايتىن تايپالار «ءدىللى» دەپ اتاعان ءتارىزدى («ءدىنى بارلار» دەگەن ماعىنادا). وسى «ءدىللى» جۇندىلەردى قىتاي جازبالارى «دي» دەپ كورسەتكەن دەسەك، قاتەلەسە قويمايمىز. سول ءدىللى جۇندىلەر ىقپالىمەن قىتايلار دا «ءتاڭىرى» سەنىمىنە كوشكەنىن جانە «ءتاڭىرى» اتاۋى «اسپان قۇدايى» دەگەن ماعىناعا يە بولعانىن قىتايدىڭ ەجەلگى سەنىمدەرى جايلى دەرەكتەر ايعاقتايدى. قىتايلار «ر» دىبىسى جوقتىعىنان «ءتاڭىرى» اتاۋىن «تيان» دەپ وزگەرتىپ قابىلداعان (2). ول ­– اتاۋدىڭ تاۋ قۇسىمەن بايلانىسى ۇزىلگەن زامان، سول سەبەپتەن قىتايلاردا ايداھار بەينەسى تاڭبا رەتىندە ساقتالىپ قالعان.

كەيىن قىتايلىق شاعىن كنيازدىكتەر بىرىگىپ يمپەرياعا اينالعاندا، قىتاي يمپەرياسى تاۋداعى ەرجۇرەك جۇندىلەردى جەڭىپ ەكىگە ىدىراتقانى، جۇندىلەردى تاۋداعى بەرىك تاس قورعاندارى دا قۇتقارا الماعانى دەرەكتەردە ايتىلادى. قىتاي قورعاندارىنىڭ ەڭ ەسكى بولىگىندە وق اتاتىن تەسىكتەر قىتاي جاققا قاراپ تۇرعانى عالىمداردى تاڭداندىرعان، ونى قىتايلار «مەملەكەتتەگى حالىقتىڭ بۇلىگىنەن ساقتانۋ ءۇشىن جاساعان» دەپ تۇسىندىرەدى. شىنىندا، تاۋداعى قورعانداردى سالعان ءجۇندى حالقى، ولار كۇشەيە باستاعان قىتاي يمپەرياسىنان قورعانۋ ءۇشىن سول قورعانداردى تۇرعىزعان، ونىڭ وق اتاتىن تەسىكتەرى تومەندە جاتقان قىتايلارعا باعىتتالۋى سوندىقتان. قىتاي يمپەرياسى حۋن (حوڭىر) حالقىنان (حۋن يمپەرياسىنان) قورعانۋ ءۇشىن تاۋلاردا جۇندىلەر تۇرعىزعان قورعانداردىڭ اراسىن قوسىپ، قازىرگى ءبىز بىلەتىن ۇلى قىتاي قورعانىن تۇرعىزدى.

جەڭىلگەن جۇندىلەردىڭ ۇلكەن توبى ب.د.د. ءىىى عاسىردا باتىسقا، ورتا ازياعا كەتسە (ارىن-ارعىن تايپاسى باستاعان ءدىني سەنىمى جوق بولىگى), ەكىنشى دينلين-ءدىللى توبى سولتۇستىكتەگى قوڭىر حالقى (حۋن) ايماعىنا بارعان (كەيىن دەلە-تەلە دەپ اتالعان كوپ رۋلى ەل). ال ءۇشىنشى توبى سولتۇستىك شىعىستاعى «حۋ» تايپاسى ايماعىنا كەتكەن (ولاردى دا ارىن-ارعىن ديناستياسى باستاعان). جۇندىلەردىڭ ءوز وتانىندا قالعانى ­– شىڭجانداعى يۋەچجي-وشاق تايپاسى مەن تيبەتتە وتىرعان جۇندىلەر. تيبەتتەگى جۇندىلەر كەي قىتاي جزبالارىندا «دينلين» دەپ كورسەتىلگەنىن لەۆ گۋميلەۆ جازادى. تيبەت جۇندىلەرى كەيىن بۋدديزم ءدىنى ارقىلى تەگى قىتايلىق ەتنوستارعا ارالاسىپ، تيبەت ۇلتىن قالىپتاستىردى. قىتاي يمپەرياسى ايماعىندا قالعان جۇندىلەردە جەتى تايپادان قۇرالعان بايدى وداعى بارى كورسەتىلگەن. ولاردىڭ كوبى كەيىن قىتايلارعا ءسىڭىپ جويىلعانىمەن، ءبىر بولىگى ب.ز.د. I عاسىردا ورتا ازياداعى ءۇيسۇن يمپەرياسىنا بارىپ قوسىلعانى انىق (وشاقتى تايپاسىنىڭ بايلى رۋى جانە كىشى جۇزدەگى بايلى توبىنداعى كەي رۋلار بولۋى مۇمكىن).

شەكتى رۋلارىنىڭ شەجىرەسى

حۋن-قوڭىر ەلى وتىرعان سولتۇستىكتەگى قۇرعاق دالاعا كەتكەن جۇندىلەر تاريحقا «دينلينى» بولىپ ەندى. ولاردىڭ رۋلىق قۇرامىندا حەگۋ-قىرعى رۋى (قىرعىز، باشقىردىڭ اتالارى), ۋحە-ۋاق رۋى (قازاقتىڭ ۋاق تايپاسىنىڭ ارعى اتالارى), بايەگي (جوعارىدا ايتىلعان بايلى رۋلىق وداعىنىڭ ءبىر بولىگى بولۋى مۇمكىن) كەزدەسەدى. كەيىنگى تاريحتا ءدىللى-دينلينى «دەلە» نەمەسە «تەلە» دەپ كورسەتىلەدى، وسى ناقتى دەرەك ولاردىڭ دۇرىس اتاۋى «دينلين» ەمەس «ءدىللى» ەكەنىن بايقاتادى (3).

ال ەندى جۇندىلەردىڭ ءتانىرى-ءتاڭىرى سەنىمىن ۇستانبايتىن قالعان ۇلكەن بولىگىن ارىن دەگەن ديناستيا بيلەگەنىن ناقتى تاريحي دەرەكتەر دالەلدەيدى. قازاقشا «ارىن» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن «ارىندى» نەمەسە «ەكپىندى» سوزدەرى اشادى (ورىسشا – ناپوريستىي نەمەسە سۆەرح اكتيۆنىي). قازىرگى شىڭجان ايماعىنان بارىپ ورتا ازيادا پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان ارشاك-ارانشاح ديناستياسى (ارساق-ارىنساق). بۇگىنگى كورەيا ايماعىن جاۋلاپ الىپ، وندا كارىس دەگەن حالىقتىڭ نەگىزىن قالىپتاستىرعان «حۋارە» (حۋ-ارىن، ياعني «حۋ» مەن «ارىن» اتاۋىنان) تايپاسى، جاپون حالقىنا ەجەلدە ءسىڭىسىپ كەتكەن اين (ارىن) اتاۋلى ەل سوزىمىزگە دالەل.

جۇندىلەردىڭ امۋر وزەنى ايماعىنا بارىپ ورنىققاندارىن دا ارىن رۋى بيلەگەندىكتەن، ول جۇندىلەر قوڭىر-قۇڭ (حۋن) حالقىنا «ارقۇڭ» اتاۋىمەن سىڭگەنىن ونداعى وزەننىڭ «ارگۋن» دەگەن اتاۋىنان بايقاۋعا بولادى. وسى جۇندىلىك رۋلاردان قۇرالعان ارىن-ارقۇڭ تايپاسى كەيىن ارعىن دەپ اتالىپ كەتكەن. مىسالى، تاز رۋىنىڭ ارعىن تايپاسىمەن قاتار، ۇيسۇندىك وشاقتى تايپاسىنىڭ دا قۇرامىندا بولۋى بەكەر ەمەس. وشاقتى تايپاسى قىتاي جازباسى يۋەچجي دەپ كورسەتەتىن ەجەلگى وشاق تايپاسىنىڭ ناق ءوزى. ال يۋەچجي-وشاق تايپاسى ءجۇندى حالقىنا جاتادى جانە قىتايلار يۋ-سۋن دەگەن اتاۋ بەرگەن كنيازدىك اۋەلدە سول تايپانىڭ جەرىندە پايدا بولعان ء(ۇيسۇن اتاۋى سول يۋ-سۋن كنيازدىگى اتاۋىمەن قالىپتاسقان). دەمەك، ءجۇندى حالقىنىڭ تاز رۋىنىڭ ءبىر بولىگى ارىن ديناستياسى باستاۋىمەن امۋر وزەنى اۋماعىنا كەتسە، ەكىنشى بولىگى يۋەچجي-وشاق تايپاسى جەرىندە پايدا بولعان يۋ-سۋن كنيازدىگى ء(ۇيسۇن) قۇرامىنا كىرىپ، كەيىن وشاقتى تايپاسىنا رۋ بولىپ سىڭگەن.

شىڭجانداعى كىشىگىرىم تاۋلىق ءۇيسۇن (يۋ-سۋن) كنيازدىگى ورتا ازيادا الىپ ءۇيسۇن يمپەرياسىن (كۋشان يمپەرياسى) ورناتقان زاماندا، بيلەۋشىلەردىڭ ءوزارا تاق تالاسىنان ب.د.د. I عاسىردا تەڭىز (كاسپي) ماڭىنا كەتكەن تاز رۋىنان كىشى ءجۇزدىڭ قازىرگى تاز تايپاسى قالىپتاسقان. بۇل تۋرالى ءۇيسۇن-يۋەچجي ەلى جايلى ماقالادا ايتىپ وتكەنبىز. سونىمەن قاتار ارعىن تايپاسىنداعى شاقشاق رۋى مەن ۇلى جۇزدەگى شاقشام تايپاسى ارعى تەگىندە ءجۇندى حالقىنىڭ شاقشا دەگەن رۋىنان، ال ارعىنداعى جوعارعى شەكتى مەن تومەنگى شەكتى رۋلارى، كىشى جۇزدىك ءالىم تايپاسىنداعى شەكتى رۋىنىڭ ارعى تەگى جۇندىلىك شەكتى رۋىنان تارادى دەگەنىمىز دۇرىس.

پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان ارىن-ارعىن ديناستياسى

قىتاي دەرەكتەرى «باتىسقا كەتتى» دەگەن جۇندىلەر ب.د.د. III عاسىردا ورتا ازيانى جاۋلاپ العان، ولاردى باستاپ بارعان «ارىن» دەگەن تايپا ەكەن. يران حالقى قازىرگى تۇركمەنستان ايماعىنداعى ساقتاردى «پارنى» (يران تىلىندەگى ماعىناسى­ – ارعى جاق) دەپ، ايماقتىڭ ءوزىن ەرتەدەن «پارفيە» دەپ اتاعانى بەلگىلى. سوندىقتان ول ايماقتا جۇندىلەر ورناتقان مەملەكەت تاريحقا پارفيا دەپ ەندى. ياعني، قىتاي جازبالارى «ب.د.د. ءىىى عاسىردا باتىسقا كەتتى» دەگەن جۇندىلەر سول تۇستا ورتا ازيانى جاۋلاپ الىپ، پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان (4). كوپ ۇزاماي قازىرگى يران ايماعى مەن زاكاۆكازە دە وسى پاتشالىققا باعىندى.

گرەك-يران دەرەكتەرىنە سۇيەنگەن عالىمدار پارفيا بيلەۋشىلەرىن «ارشاك» نەمەسە «ارشاكيدى» ديناستياسى دەپ تانيدى. وسى ديناستيانىڭ زاكاۆكازەدەگى توبى «ارانشاح» دەپ كورسەتىلەدى. بۇل دەرەك «ارشاك» ءسوزى «ارانشاح» اتاۋىنىڭ قىسقارماسى ەكەنىن ايعاقتايدى. ال قىتاي جازبالارىندا پارفيا پاتشالىعى «انسي پاتشالىعى» دەپ كەزدەسەدى. قىتاي دەرەكتەرى «ساق» حالقىن «سي» دەپ كورسەتەتىنىن  جانە ولاردا «ر» دىبىسى جوقتىعىن ەسكەرسەك، وندا «انسي» اتاۋى دۇرىسىندا «ارىنساق» بولادى. بۇل «ارانشاح، ارشاك، ارىنساك» اتاۋلارى پارفيانى بيلەگەن ارىن ديناستياسى ەكەنىن اڭعارتادى.

جۇندىلەر اۋەلى ورتا ازياداعى ساق حالقىن باعىندىرىپ پارفيا پاتشالىعىن ورناتتى، ال يران حالقى ورتاازيالىق تايپالاردى جاپپاي «ساك» دەپ اتايتىن. بۇل جازبادان يران حالقى پارفيانى ورناتقان جۇندىلىك ارىن تايپاسىن ساك حالقىنان دەپ تۇسىنەتىنىن، ولاردى سول سەبەپتەن «ارانساك» دەپ اتاعانىن كورەمىز (5). ال وسى اتاۋ زاكاۆكازەدە «ارانشاك» بولىپ قالىپتاسقان. سوندىقتان پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان – ءجۇندى حالقى، ونى بيلەگەن ارىن (ارعىن) تايپاسى دەگەن ءجون.

ب.د.د. ءىى عاسىردا پارفيا پاتشالىعىنىڭ ورتا ازيا ايماعىن شىڭجاننان كەلگەن يۋەچجيلەر باسىپ الىپ، ول جەردە ءۇيسۇن يمپەرياسى ورنادى (كۋشان پاتشالىعى). پارفيا پاتشالىعى نەگىزىنەن قازىرگى يران اۋماعىن عانا ساقتاپ قالعاندىقتان، يراندىقتار مەملەكەتتىڭ نەگىزگى حالقىنا اينالدى. پارفيانى بيلەگەن جۇندىلىك ديناستيا قول استىنداعى يران حالقىنا سىڭىسسە، يران حالقى مەملەكەتتىڭ «پارفيا» اتاۋى ىقپالىمەن «پارسى» دەپ اتالا باستادى. الايدا، پارفيا بيلەۋشىلەرىنىڭ تۇركى تىلدىلەر ەكەنى انىق دەرەك (6).

ارميان ۇلتى مەن ارىن-ارعىن ديناستياسىنىڭ بايلانىسى

زاكاۆكازەنى بيلەگەن ارىن-ارانشاح ديناستياسى ارميان حالقىن قالىپتاستىرعانى جايىندا ارمياندار تۋرالى ماقالادا تولىق ايتىپ وتتىك. ءوزىنىڭ تاريحىن تەرەڭدە دەپ سانايتىن قازىرگى حريستيان ءدىندى ارميان حالقى پارفياندىق ارىن-ارعىن ديناستياسى (ارشاك-ارانشاح) بيلىگىمەن قالىپتاسقان. سول سەبەپتەن ولاردىڭ اۋەلگى حريستياندىق جازبالارى تۇركى تىلىندە ساقتالعان. ونى قىپشاق ءتىلدى دەپ تانيدى، ياعني ول ءتىلدىڭ وعىزدىق ەمەس، قازاق تىلىنە جاقىن ەكەنىن مويىندايدى.

كورەي مەن ارىن ديناستياسىنىڭ بايلانىسى

شىعىستاعى حۋ حالقى وتىرعان ايماققا كەتكەن جۇندىلەردى دە العا باستاعان ارىن-ارعىن تايپاسى. الدىمەن حۋ حالقىنا ازداپ توقتالا كەتەيىك، حۋ مەن حوڭىر (حۋن) حالىقتارى كورشىلەس وتىردى. شىعىسىنداعى ايلاكەر كورشىسىنە «قۋ» اتاۋىن بەرگەن حوڭىر (حۋن) حالقى بولۋى مۇمكىن. قىتاي اڭىزدارىندا ەجەلگى سيا ەلىنىڭ سولتۇستىككە كەتكەندەرى دە بار ەكەنى ايتىلادى. سولتۇستىككە كەتكەن سيا ەلى ونداعى حۋ حالقىمەن ارالاسىپ، سيانبي حالقىن قالىپتاستىرعان. حۋ حالقىنىڭ ءوزى ول زاماندا دۋنحۋ (شىعىس حۋ) دەپ اتالاتىن. لەۆ گۋميلەۆ قىتايعا قاتىستى دەرەكتەرىندە سيانبي مەن دۋنحۋلار ءوزارا تۋىس ەكەنىن جازادى. دۋنحۋ ۇرپاقتارى كورەي مەن جاپون ۇلتتارى دەپ بىلەمىز. ال سيانبي ۇرپاقتارى قازىرگى حالحا-ماڭعولدار ەكەنى ءمالىم. كورەي، جاپون، ماڭعول تىلدەرى ءوزارا وتە جاقىن ەكەنى جانە ولاردىڭ تىلدىك قورىنىڭ ۇلكەن بولىگىن قىتاي سوزدەرى قۇرايتىنى ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى سالماقتاي تۇسەدى.

سيانبي حالقى 500 جىلداي حۇڭ (حۋن) يمپەرياسى قۇرامىندا بولدى. قازىرگى ماڭعول تىلىندە كەزدەسەتىن قازاقى سوزدەر – سول زاماندا سيانبيلەر تىلىنە ەنگەن حۇڭ (حۋن) سوزدەرى. ماڭعول تىلىندەگى قازاق سوزدەرى بۇل ەكى ۇلتتىڭ تۋىستىعىن بىلدىرمەيدى، ول سوزدەر سيانبيلەردى 500 جىل بيلەپ-توستەگەن حۋن حالقى قازىرگى قازاقتار ەكەنىن دالەلدەيدى.

قىتاي جازباسىندا «جۇندىلەردىڭ ءبىر بولىگى ب.د.د. ءىىى عاسىردا حۋ حالقىنا بارىپ قوسىلدى» دەگەن جول بار. سول حۋ حالقىنا بارىپ قوسىلعان جۇندىلەر 300 جىلدا بەس تايپالىق جەكە ەل قالىپتاستىرعان. ويتكەنى، ب.ز. ءى عاسىردا قازىرگى مانجۋريانىڭ شىعىسىندا كوگۋريو دەگەن بەس تايپا وداعى تاريح ساحناسىنا شىقتى (7). ونىڭ دۇرىس اتاۋى – حۋارە, بيلەۋشىلەرى ارىن تايپاسى بولعاندىقتان ولار «حۋارە» دەپ اتالعان (حۋ-ارىن، ياعني حۋ مەن ارىن اتاۋلارىنان پايدا بولعان). كورەيا تاريحىندا ولار «كوگۋريو» جانە «حۋكوگۋريو» اتاۋلارىمەن كورسەتىلەدى. «حۋارە» اتاۋى كورەياداعى جەرگىلىكتى ەتنوستار تىلىندە «كوگۋريو» بولىپ وزگەرۋى مۇمكىن.

قىتاي دەرەكتەرى بەس تايپالى كوگۋريو (حۋارە) وداعى ءىى عاسىردا قازىرگى سولتۇستىك كورەيا اۋماعىن جاۋلاپ العانىن، كەيىن ءارى قاراي وڭتۇستىككە ءوز ىقپالىن جۇرگىزە باستاعانىن ايعاقتايدى. كەيىن ءىح عاسىردا كوگۋريو اتاۋى «كوريو» بولىپ وزگەرىپ، ورنىقتى. وسىلايشا كورەيا اتاۋى قالىپتاسىپ، ول ايماق حالقى كورەي دەپ اتالىپ كەتتى. قىتاي جازبالارىمەن ساقتالعان دەرەكتەر بەس تايپالى كوگۋريو (حۋارە) وداعى ادامدارى ءىرى دەنەلى، قارۋلى بولعانىن، مەملەكەتتىك جۇيەسى مەن مادەنيەتى سيانبيلەردەن اناعۇرلىم جوعارى ەكەنىن، كيىمدەرى جىبەك پەن التىننان توقىلاتىنىن، قارۋ-جاراقتارى قىتاي مەن حۇڭداردان (حۋن) كەم تۇسپەيتىنىن باياندايدى. وسى قۇجات ول مەملەكەتتى ورناتقانداردىڭ ارعى تەگى ەجەلدە قىتاي حالقىن بيلەپ-توستەگەن ەرجۇرەك جۇندىلەردەن ەكەنىن بايقاتادى. كورەي تىلىندە از كەزدەسپەيتىن قازاقى سوزدەر بەس تايپالى كوگۋريو-حۋارە ەلىن قالىپتاستىرعان جۇندىلىك ارىن تايپاسىنان قالدى دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا ابدەن بولادى.

ارىن تايپاسى مەن جاپونداردىڭ قانداي جاقىندىعى بار؟

جۇندىلىك ارىن تايپاسىنىڭ قازىرگى جاپونياعا جاقىن ايماققا ورنىققاندارى اين ۇلتىن قالىپتاستىرعان. ارىن اتاۋى «ر» دىبىسى جوق قىتاي ىقپالىمەن «اين» بولىپ وزگەرگەن (جاپون مەن كورەي ۇلتتارىنا قىتايلىقتار كوپ سىڭگەندىكتەن، ولاردىڭ سوزدىك قورىنىڭ 40 پايىزى قىتاي سوزدەرى بولىپ تابىلادى). اين-ارىندار ايدالاداعى ارالداردى، ياعني جاپاندا جاتقان ارالداردى مەكەندەيتىن حالىقتى «جاپان ادامدارى» نەمەسە «جاپاندار» دەپ اتاعانى، وسى اتاۋمەن جاپون ۇلتىنىڭ اتاۋى قالىپتاسقانى انىق.

ەرتەدەگى اين ادامدارىنىڭ بەتى جۇندەس بولعانىن جاپون جىلنامالارىنان بىلەمىز. وسى دەرەك ايندار ءجۇندى حالقىنىڭ ارىن تايپاسىنان قالىپتاسقانىن اڭعارتادى. اين حالقى جاپوندارعا ءسىڭىپ ءوز تىلدەرىن تولىق جوعالتقان، ولاردىڭ ارعى تەگى بەلگىسىز سانالادى. دەگەنمەن، جاپون تىلىندەگى قازاقى بەلگىلەر سولاردان ەنگەن دەسەك، قاتەلەسپەگەن بولار ەدىك. سول ايماقتاعى «ساحالينسك» اتاۋى دۇرىسىندا – ساحالىق (ساحا تايپاسى، ياعني ياكۋت تايپاسى وتىرعان ايماق), «كۋريلسك» اتاۋى – قۇرلىق، ال «كامچاتكا» اتاۋى، دۇرىسىندا كامشات (كامشات اڭى مەكەندەيتىن ارالدار) بولعان.

قالاي بولعاندا دا جاپون، كورەي جانە ماڭعول تىلدەرىنىڭ ءوزارا جاقىن تۋىستىعى ولاردىڭ ارعى تەگى حۋ حالقىنان تارايتىنىن دالەلدەيدى. ال ولاردىڭ تىلدەرىندە كەزدەسەتىن قازاقى سوزدەر ەجەلگى جۋنديلەر ء(جۇندى) مەن حۋنداردان (حۇڭ-قوڭىر) ەنگەنى تۇسىنىكتى.

ال امۋر وزەنى ايماعىنا بارعان جۇندىلىك ارىن تايپاسى قۇڭ (حۋن) حالقىنا ءسىڭىسىپ، «ارقۇڭ» دەپ اتالىپ كەتكەنىن ايتتىق. سول ارقۇڭ (ارحۋن) تايپاسى قۇڭ (حۋن) يمپەرياسى جويىلعان ءى عاسىردا قۇڭ حالقىمەن بىرگە باتىسقا ىعىسىپ، قازىرگى قازاقستانعا ورنىققان جانە قازاقتىڭ بۇگىنگى ارعىن تايپاسى سولار ەكەنى ءسوزسىز. ولاردىڭ سول زاماندا سولتۇستىك كاۆكازعا بارىپ ورنىققاندارىنان قالعان بەلگىلەر – كاۆكازداعى ارگۋن وزەنى مەن ارگۋن-كالاسىنىڭ اتاۋى.

داعىستانداعى تۇركىتىلدى دارعىن ۇلتى دا سولاردان قالىپتاسقان. ويتكەنى، داعىستان اتاۋى «تاعىستان» دەگەننەن قالىپتاسقان (جابايى دىنسىزدەر ەلى دەگەن ماعىنادا), ولاي اتاعان حريستيان ءدىندى قۇمىقتار بولۋى مۇمكىن. حريستياندار وزگە دىندىلەردى ءاۋ باستان «تاعى، جابايى» دەگەن ء(حى عاسىرعا دەيىن قۇمىقتار حريستيان ءدىندى بولعانىن جانە قازىرگى ازاربايجان جەرىن مەكەندەگەنىن اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي جازعان). حريستيان قۇمىقتار سولتۇستىك كاۆكازداعى ارقۇڭ تايپاسىن «تاعى ارعىن» دەپ اتادى، وسى اتاۋ كەيىن «دارعىن» بولىپ ورنىقتى.

ۆەنگرياعا ءىح عاسىردا بارعان ماجارلار دا كاۆكاز ماڭىنان قونىس اۋدارعانى بەلگىلى. ماجار رۋى قىپشاق تايپاسىمەن قاتار ارعىن تايپاسى قۇرامىندا دا بارىن تاريحشىلار جازىپ كورسەتەدى. ۆەنگرياعا بارعان ماجار رۋى ارعىن تايپاسىنان دەۋ ورىندى. ويتكەنى قىپشاق اتاۋلى ەل-تايپا تاريحي دەرەكتەردە ەڭ العاش تەك IX عاسىردا بوي كورسەتەدى، وندا دا ول قازىرگى ماڭعوليا اۋماعىندا بولعانىن كورەمىز. سوندا دا رەسەي يمپەرياسى ۆەنگرياعا بارعان ماجارلار قىپشاق تايپاسىنان دەگىزدى، ءوز وتىرىكتەرىن ۆەنگرياداعى «كۋنزاك» اتاۋلارىن «كىپشاك» دەپ تۇسىندىرۋمەن دالەلدەپ باقتى. ولار ۆەنگرياداعى «كۋنزاك» اتاۋى مەن داعىستانداعى اۆارلار ەلىنىڭ «حۋنزاح» اتاۋى تۋىس ەكەنىن، «كۋنزاك» اتاۋلى جەرلەر ۆەنگريا ايماعىندا VI-IX عاسىرلاردا بولعان اۆار قاعاناتىنان قالعانىن، ابارلار تارباعاتاي اۋماعىنان كاۆكازعا IV عاسىردا بارعانىن، ولاردىڭ ۇلكەن توبى VI عاسىردا ەۆروپاعا بارىپ اۆار قاعاناتىن ورناتقانىن جانە سول ابار تايپاسىنىڭ قۇڭزاق (حۋنزاح) حالقىنان ەكەنىن ايتپايدى. كەرىسىنشە، داعىستاندىق اۆارلار مەن قۇڭ-حۋن حالقىنىڭ ابار تايپاسى ءوزارا ەش بايلانىسى جوق دەۋمەن بولدى. حۋنزاح اتاۋىنىڭ اۆار تىلىندە «حۋن جەرى» دەگەن ماعىناسى بارىندا ەلەمەدى. ولار حۋنزاح-قۇڭزاق ەلىنىڭ اتاۋى كەيىن حازاح-قازاق بولىپ قىسقارىپ قالىپتاسقانىن، ياعني قازاق حالقىنىڭ اۋەلگى اتاۋى قۇڭزاق ەكەنىن قازاق تاريحشىلارى ءتۇسىنىپ قويارىنان قورىققان بولار. رەسەي يمپەرياسى ءوزارا ۇقساستىعىن پايدالانىپ، تاريحي جازبالارداعى قازاق اتاۋلارىن بۇرمالاۋ ءۇشىن «قىپشاق» اتاۋىن قولداندى. ولار گرۋزيا ايماعىندا VII عاسىردان بولعان قازاق ەلىن اراب-گرۋزين جازبالارىنان «قاشاق» دەپ اۋدارىپ، ونىڭ دۇرىس اتالۋى «قىپشاق» دەپ سەندىردى. وسىلايشا، قازاق حالقىن قۇرامىنداعى كوپ تايپانىڭ ءبىرى عانا بولاتىن «قىپشاقتان تۋعان» ەتىپ تىندى. بىلايشا ايتقاندا «اكەسىن نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرى تۋعىزعانداي» ەتىپ بۇرمالادى. سوعان شىنىمەن سەنەتىن كەي تاريحشىلار بار بولار، ارينە ولار رۋى قىپشاق بولعاندىقتان رەسەيلىك وتىرىككە سەنۋدى جاندارى قالاۋى مۇمكىن. بۇل رۋشىلدىقتىڭ ۇلتشىلدىقتان باسىم بولۋىنان تۋىنداعان كەساپات. ءبىزدىڭ دالانى يران ەلى «دەشدي كيپشاك» دەپ اتاعان دەدى، الايدا پارسى فەرداۋسي XI عاسىردا ءبىزدىڭ جەردە قازاق حالقى بارىن جانە ونى بيلەگەن قازاق حاندارى ەكەنىن جازادى (8). رەسەيلىك بۇرمالاۋلاردان تازا ارابتىق يبن ءال اسير، يبن باتۋتا جازبالارىدا ءبىزدىڭ دالادا قىپشاق دەگەن ەل بارىن كورسەتپەيدى. ولاردىڭ ورىسشا اۋدارمالارىندا ءبىزدىڭ دالا حالقى «تۇركىلەر» دەپ كورسەتىلەدى، ولاردىڭ ارابتىق تۇپنۇسقالارىندا ەل اتاۋى «قازاق» دەپ كورسەتىلگەن بولۋىدا مۇمكىن. ونى قازاقتىڭ اراب تىلىنە جەتىك جىگىتتەرى ءوز بەتتەرىمەن زەرتتەسە عوي. ويتكەنى اراب جازباسىندا «س»، «ق»، «ز» ءتارىزدى ارىپتەردىڭ بىرنەشە جازىلۋ نۇسقالارى بار جانە وزگەدە اراب ارىپتەرى جازىلۋلارىندا ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولىپ كەتەدى (ارابشاداعى «كازاك» اتاۋىنىڭ ءوزىن «تۋرك» دەپ بۇرمالاپ اۋدارۋ مۇمكىن ەكەنىن الدىڭعى ماقالالاردا كورسەتكەنمىن). كەي جەرى وشكەن ەسكى جازبالاردا ونداي جاعدايلار وتە كوپ بولۋى مۇمكىن، ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ دالا تاريحى جايلى دەرەكتەردى ارابشادان اۋدارعان «قازاق تىلىنەن ماقۇرىم» ورىستار بولدى عوي. اراب جازبالارىنداعى ءبىزدىڭ دالاعا بايلانىستى اتاۋلاردىڭ ماعىناسىن قازاق عالىمى عانا اشا الۋى زاڭدىلىق. سوندىقتان ەرتەرەك ءال ماسۋدي، يبن ءال اسير، يبن باتۋتا جازبالارىن تىكەلەي تۇپنۇسقادان قازاقشا اۋدارۋدى قولعا السا كەرەك. بولماسا رەسەيشىل كەي تاريحشىلارىمىز ازداي، ەندى قىتايدان كەلگەن كەي باۋىرلارىمىز شىڭعىسحان تاريحىن بۇرمالاۋ ءۇشىن جاسالعان جالعان قىتايلىق جازبالاردى ناسيحاتتاپ جاتىر، ءتىپتى سولاردى قازاقشاعا اۋدارۋعا اتسالىسىپ  جاتىر. التىن وردا ايماعىن تولىق ارالاپ وتكەن جانە ونداعى شىڭعىسحان اۋلەتىنەن بولعان بيلەۋشىلەردىڭ مۇسىلمان ءدىندى تۇركىلەر ەكەنىن كورسەتكەن، سونىمەن قاتار سول زاماندا قىتايدى بيلەپ وتىرعان شىڭعىسحاندىق اۋلەتتىڭدە مۇسىلمان ءدىندى ءارى تۇركىتىلدىلەر ەكەنىن ءوز كوزىمەن كورگەنىن جازعان يبن باتۋتا جازباسىن ەلەيتىن تاريحشىمىز تابىلار ەمەس. بۇكىل ەۆروپالىق عالىم تاريحشىلار ءبىر اۋىزدان يبن باتۋتا جازباسى «شىنشىل» دەپ مويىندايدى، ال ءبىز الىدە «ۇيقىدان ويانا الار» ەمەسپىز.

ءبىزدىڭ حالىقتىڭ قولدارىنا ۇستاپ «شەجىرەمىز» دەپ جۇرگەندەرىدە شىن مانىندە ارعى تۇپنۇسقاسىندا اراب ءارىپتى بولعانى انىق فاكتى. الايدا ولاردى كيريليتساعا اۋدارىپ بەرگەن رەسەيلىك ماماندار ەكەنى دە داۋسىز. قازاق تاريحىن جوسپارلى تۇردە بۇرمالاۋ ءۇشىن «يبن فادلاننىڭ ەدىلگە ساياحاتى»، «ماحمۋد قاشقاري جازعان»، «راشيد اد دينن جازعان»، «دۋلاتي جازعان» دەلىنەتىن جالعان جازبالاردى دايىنداتقان يمپەريا ءبىزدىڭ شەجىرەلەرىمىزدى دە تۇپنۇسقاسىنان ءوز مۇدەلەرىنە ساي ەتىپ وزگەرتىپ اۋدارىپ بەرۋى زاڭدىلىق. ولاردىڭ «شىنايى» ەكەنىنە سەنۋىمىز ءۇشىن ولاردى «شاكارىم شەجىرەسى» دەپ، قازاققا بەدەلدى ادامدار جازعان ەتىپ سەندىرگەنى تۇسىنىكتى. وسىنداي بۇرمالاۋلار سەبەپتى ەجەلگى ارعىن، قاڭلى (كانگيۋ), ءونۇيشيبورى (نۋشيۆي), نايمان، وشاق، البان، سىبان، ابار، دۋلا، شىمىر، شەركەش، بەرىش (بۋرچ), ماڭعى (ماڭعىل، ماڭعىت), اداي (داي), قوڭىرات، قىپشاق تايپالارى مەن قازىرگى قازاقتىڭ سولار اتتاس تايپالارىنىڭ تىكەلەي تۋىستىعىنا سەنە المايمىز. ويتكەنى قولدا بار شەجىرەلەر تايپالارىمىزدى ارى كەتسە شىڭعىسحان زامانىندا پايدا بولدى ەتەدى.

دەمەك، قازاقتىڭ ارعىن تايپاسى پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان داڭقتى ارىن ديناستياسىنىڭ ۇزىلمەگەن جالعاسى بولىپ تابىلادى. پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان ارىن تايپاسى مەن قۇڭ (حۋن) حالقىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن ارىن-ارقۇڭ تايپاسى ارعى تەگىندە ءبىر تايپا، ول – ءجۇندى حالقىنان شىققان بيلەۋشى تايپا. ول تايپانىڭ ۇزىلمەگەن جالعاسى قازاقتىڭ قازىرگى ارعىن تايپاسى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

قوسىمشالار:

1 - «بىلي پوپىتكي وتوجدەستۆيت «جۋنوۆ» س «حۋننامي»، نو مى ۆيديم، چتو ۆسيۋدۋ ۆ يستوچنيكاح «جۋنى» ۆىستۋپايۋت سوۆمەستنو س «دي»، تاك چتو يح، موجەت بىت، پراۆيلنو بيچۋرين تراكتۋەت ۆ سۆوەم پەرەۆودە كاك ەدينىي نارود – «جۋن-دي». ۆوپروس وب «ۋسۋنياح» ۆەسما سلوجەن. رازنوگلاسيە ۆوزنيكلو يز-زا توگو، چتو ۋسپەنسكي سچيتال «جۋنوۆ» تيبەتتسامي، توگدا كاك نا ساموم دەلە ەتو بىل وسوبىي نارود، ا «ۋسۋني» پرويزوشلي وت «جۋنوۆ». (يستوريا نارودا حۋننۋ. ل.گۋميلەۆ)

2 - «پەريود ۆوستوچنوە چجوۋ, ۆ سۆويۋ وچەرەد، رازدەلياەتسيا نا دۆا پەريودا: چۋنتسيۋ  (VIII—V ۆۆ. دو ن. ە.); چجانگو (V—III ۆۆ. دو ن. ە.). ۆ پەريود ۆوستوچنوگو چجوۋ ۆلاست تسەنترالنوگو پراۆيتەليا — ۆانا، سىنا نەبا (تيان-تسزى), پراۆياششەگو پودنەبەسنوي پو مانداتۋ نەبا (تيان-مين), — پوستەپەننو وسلابلا. پريسوەدينيۆ ودنو زا درۋگيم سوسەدنيە تسارستۆا، ۆ 221 دو ن. ە. پراۆيتەل تسين — بۋدۋششي يمپەراتور تسين شي حۋان — وبەدينيل ۆەس كيتاي پود سۆوەي ۆلاستيۋ. پري تسين شيحۋاندي بىلي سوەدينەنى وبورونيتەلنىە ستەنى (ۆالى) سەۆەرنىح چجوۋسكيح تسارستۆ ي سوزدانا ۆەليكايا كيتايسكايا ستەنا». (يستوريا كيتايا)

3 - «دينلي́نى يلي تەلە — درەۆني نارود يۋجنوي سيبيري ي مونگولي, ۋپوميانۋتىي ۆپەرۆىە ۆ كيتايسكوم وپيساني زاۆوەۆاني حۋننسكوگو شانيۋيا مودە وكولو 202 دو ن. ە. ەتنونيم دينلين پرودولجاەت يسپولزوۆاتسيا، نو ودنوۆرەمەننو ۆوزنيكايۋت ي يسپولزۋيۋتسيا درۋگيە ترانسكريپتسي ي پەرەۆودى. ودنيم يز نيح ياۆلياەتسيا گاوچە («ۆىسوكيە پوۆوزكي»), درۋگيمي — ديلي, تەلە, چيلە، چجيلە ي تەلە. يستوچنيكي نەدۆۋسمىسلەننو پودچەركيۆايۋت كوچەۆوي حوزيايستۆەننو-كۋلتۋرنىي تيپ ي تيۋركويازىچيە دينلينوۆ. نەسكولكو راز ۋپوميناەتسيا، چتو وني گوۆوريات تاك، كاك سيۋننۋ، نو س نەبولشيمي وتليچيامي. ۆ سەرەدينە I تىس. پلەمەننايا كونفەدەراتسيا دينلينوۆ ۆكليۋچالا ي كىرگىزوۆ (حەگۋ). پلەمەن وچەن منوگو. نا ۆوستوكە وت زاپادنوگو موريا، پو گورام ي دولينام (جيۆۋت) پوۆسيۋدۋ. تولكو نا سەۆەر وت ر. لو يمەيۋتسيا پۋگۋ، تۋنلو، ۆەيحە، باەگۋ، فۋلو. نا زاپاد وت يۋ، نا سەۆەر وت يانتسي، پو ستورونام بايشانيا يمەيۋتسيا تسيبي، بولو، چجي، دە، سۋبو، ناگە، ۋحۋ, حەگۋ, ەدەۋ، نيحۋ ي در». (يستوريا دينلين)

4 - «ۆ رەزۋلتاتە پياتيۆەكوۆوي بوربى جۋنى بىلي رازدەلەنى نا دۆە چاستي: وسنوۆنايا بىلا وتتەسنەنا نا زاپاد، ك گورنومۋ وزەرۋ كۋكۋنور، ا درۋگايا – نا ۆوستوك، ۆ گورى حينگانا، گدە ي راستۆوريليس سرەدي ۆوستوچنىح حۋ، زاتايۆ ۆراجدۋ پروتيۆ كيتايتسەۆ. ۆ ەتو جە ۆرەميا ۆنوۆ وجيلي ي ۆەرنۋليس ك اكتيۆنوي يستوريچەسكوي جيزني نارودى زاپادنوي چاستي ستەپي. ۆ 250گ. دو ن.ە. پارفيانە، ۆوزگلاۆيۆ يرانسكوە وسۆوبوديتەلنوە دۆيجەنيە، ۆىگنالي يز ميدي زاۆوەۆاتەلەي ماكەدونيان، ا رودستۆەننىە يم سارماتى زاۆوەۆالي سكيفيۋ، ت.ە. پريچەرنومورسكيە ستەپي. كاك بۋدتو كاكيم-تو موششنىم تولچكوم بىلي پريۆەدەنى ۆ دۆيجەنيە ستەپنىە نارودى ۆ سەرەدينە III ۆەكا دو ن.ە. (يستوريا نارودا حۋننۋ. ل.گۋميلەۆ)

5 - «پوسلە زاۆوەۆانيا پەرسيدسكوي يمپەري الەكساندروم ماكەدونسكيم, ودنا يز گرۋپپ ساكسكيح پلەميون ۆتورگلاس ۆ پرەدەلى ساتراپي سەلەۆكيدوۆ پارفيەنى (III ۆ. دو ن. ە.) ي سىگرالا زناچيتەلنۋيۋ رول ۆ وبرازوۆاني پارفيانسكوگو تسارستۆا. ۆ كيتايسكيح لەتوپيسياح چجان تسيان پارفيا ي ديناستيا ارشاكيدوۆ نازىۆالاس انسي. ارميا پارفي بىلا سفورميروۆانا پري پەرۆىح ارشاكيداح يز نەرەگۋليارنوگو پلەمەننوگو وپولچەنيا كوچەۆىح پلەمەن تسەنترالنوي ازي. (پارفيانسكايا تسارستۆو)

6 - «ناپومنيۋ ي تو، چتو تساريامي ارمەني ياۆلياليس تيۋركي يز رودا ارشاكيدوۆ. يا سام، سۆويمي گلازامي ۆيدەل پەچات ارشاكيدوۆ ۆ تەگەرانە، يح مونەتى ي گەممى، تام چەتكيە تيۋركسكيە رۋنى، وني، پو-موەمۋ، ي ستاۆيت ۆسە پو سۆويم مەستام، يح نادو پروستو ۋۆيدەت، حوتيا بى دليا توگو، چتوبى سۋديت و مەحانيزمە سكلادىۆايۋششەيسيا پوليتيكي تيۋركوۆ ي ارميان ۆ III ۆەكە». (دىحانيە ارماگەددونا. مۋراد ادجي)

7 - «كيتاي ۋدەرجيۆال تەرريتوريۋ يۋجنوي مانچجۋري ي سەۆەرنوي كورەي دو 169 گ.ن.ە.، كوگدا پلەميا كوگۋريو وتۆوۆالو زەملي درەۆنەگو تسزوسيونا، ت.ە. لياودۋن ي كورەيۋ ك سەۆەرۋ وت رەكي تادونگان دو رەكي تۋمانگان. ەتو بىلا كونفەدەراتسيا پياتي پلەمەن. يستوچنيك سپەتسيالنو وتمەچاەت ۆوەننوە يسكۋسستۆو ي تەلەسنۋيۋ سيلۋ كوگۋريوزتسەۆ. ليشەننىە ۆوزموجنوستي راسشيريات سۆوي ۆلادەنيا نا زاپاد، كوگۋريوزتسى ۋسترەميليس نا يۋگ، ۆ گلۋب كورەيسكوگو پولۋوستروۆا.». (يستوريا نارودا حۋننۋ. ل.گۋميلەۆ)\

 8 - «بولشايا چاست رۋسسكيح پيساتەلەي پولوگاەت، چتو پەرۆىە كازاكي پرويزوشلي يلي سوستاۆيليس ۋ تاتار، چتو ۋ نيح جە روديلوس نازۆانيە كازاك، ي وت نيح پەرەشلو كو ۆسەم وتراسليام پرەجدە بىۆشيح ي نىنە سۋششەستۆۋيۋششيح كازاكوۆ. مىسل سيۋ، ك كوتوروي مى ۋجە پريۆىكلي, وپروۆەرگايۋت ۆوستوچنىە يستوريكي، ۋتۆەرجدايا، چتو كازاكي سوستاۆليالي ساموستوياتەلنىي ي نەزاۆيسيمىي نارود ۆ وتدەلەننەيششيح ۆەكاح ناشەگو لەتوچيسلەنيا. نەكوتورىە داجە وتنوسيات يح سۋششەستۆوۆانيا دالەە روجدەستۆو حريستوۆا. دوستوۆەرنو تو، چتو فيردەۆسي، يلي فەردۋسي، جيۆششي وكولو 1020 گودا، تو ەست: زا دۆا ستولەتيا دو پوياۆلەنيا مونگولو-تاتار نا زاپاد، ۆ يستوري رۋستەما، ۋپوميناەت و نارودە كازاكاح ي حاناح كازاكسكيح. يز سوچينەني ەگو ي درەۆنەيششيح لەتوپيسەي پەرسيدسكيح، كوتورىم ون پولزوۆالسيا، يزۆەستنو، چتو كازاكي درەۆنيە، پودوبنو پوزدەيششيم، پروسلاۆيلي يميا سۆوە گرابەجامي ي نابەگامي، چتو گلاۆنوە ورۋجيە يح بىلي كوپيا. (ا.ي.لەۆشين. وب يمەني كيرگيز-كايساكوۆ.)

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz