Biz latyngha kóshemiz dep «jarty әlemge» jar saldyq.

Professorlarymyzdyng da, akademikterimizding de, sayasatkerlerimizding de, aqyn- jazushylarymyzdyng da basym kópshiligi latyngha kóshuding elimiz ýshin orasan zor iygilikti is ekenin dәleldep, baspasóz betterinde «uralady». Olardyng aituynsha, latyngha kóshsek orystyng otarlyq yqpalynan qútylady ekenbiz, týrki әlemimen tuystyq baylanysymyz nyghayyp, arta týsedi eken, taghy basqa da dәlelder aityldy.

Biraq búl dәlelder negizsiz. Nege negizsiz? Óitkeni, orys tili býkil elimizdi «jaulap alsa», soltýstik túrmaq ontýstik qazaqtarynyng ózi qazaq tilin mensinbeytin jaghdaygha jetse Almatyda ótken mitingilerdi qaranyz, ne polisiya basshysy, ne qalalyq әkimdik basshylarynyng biri, ne júrtshylyqtyng birde-bir ókili qazaqsha sóilemedi ghoy, elimizdi Resey aqparat qúraldary jaulap alsa, jeti jarym myng shaqyrym jerimiz Reseymen shektesip jatsa, jerimizde Reseyding birneshe әskery bazasy túrsa, orys yqpalynan qalay qútylmaqpyz? Qútyla almaymyz. Óitkeni, bizding biylikting de, halyqtyng da kóbinin  sanasy otarlanyp, orystanyp ketti. Soghan jetkizdi kenes zamany jәne qazirgi biyliktegiler.

Ekinshiden, týrki әlemimen bolsyn, basqa әlemmen bolsyn, baylanysty nyghaytu әlipbiyge tәueldi emes. Sening әlipbiying latyn eken dep eshqanday el bizge degen sayasatyn, kózqarasyn, últtyq mýddesin ózgertpeydi. Elder men elder arasynda tuysqandyq, dostyq degen  sypayylyq ýshin ghana aitylatyn sóz. Qay elde de últtyq mýdde degen ghana bolady. Qytaydyng bizben «dostyghy» onyng últtyq mýddesi  bizding qazba baylyghymyzdy iyelenu, sony neghúrlym arzan baghagha alu, milliardtap qaryz berip, ózine tәueldi etu, týptep kelgende reti kelse, «jútyp qoi». Sondyqtan Qytay bizding dosymyz dep lepirudin, kópiruding qajeti joq. Qay elmen de baylanysta saqtyq qajet, parasattylyq qajet.

Sonymen biz latyn әrpine nege kóshe almaymyz? Óitkeni biz latyn әrpine kóshetinder jәne kóshpeytinder bolyp ekige bólindik. Aramyzda jik tudy. Elimizding jiyrma prosentin qúraytyn orystar jәne balalaryn orys mektepterine beretin orys tildi basqa últ ókilderi latyngha kóshpeytin bolghandyqtan ony ózderi de, balalary da mektepterde oqyp, ýirenbeydi. Tek latyngha kóshetin qazaqtar jәne olardyng balalary ghana ýirenedi. Sonda latyngha elimiz qalay kóshedi?

Qazir ghoy, latyngha 2025 jyly kóshuge tiyis bolsaq ta, shash al dese, bas alatyn әdetimizben kóshe ataularyn da, jarnamalardy da, mandayshalardy da latynshagha kóshirip tastadyq. Búghan narazylyq bildirip jatqan orystildiler joq. Óitkeni orysshasy qasynda jazuly túr. Biraq búl latyngha kóshkendik emes.

Latyngha kóshu degenimiz orys demey, qazaq demey, kәris demey, býkil is qaghazdaryn latyn әlipbiyine kóshiru degen sóz.Batylymyz jetip, osylay istesek, naghyz qighylyq, naghyz arazdyq osy kezde bastalady. Latyn әlipbiyin ýirenbegen, oqyp, jaza almaytyn orystar, orys tildi qazaqtar, basqa últ ókilderi latyngha kóshpeymiz dep qighylyqty salady. Byltyr qarasha aiynda jogharydan týsken núsqaumen memlekettik qyzmetkerler latyn әlipbiyimen diktant jazatyn boldy. Sonda ne boldy deniz. Mening tanysym qyzmet isteytin mekemedegi orystar oryndarynan túryp, shyghyp ketken. Óitkeni olargha latyn әlipbiyining qajeti joq. Olargha  eshkim eshtene aita almaghan. Ayta almaydy da. Kýni erteng de is qaghazdary latyngha kóshetin bolsa, kirilisamen qyzmet atqaryp jýrgen ondaghan myng orys tildiler ýlken aiqay- shu tudyrady. Óitkeni, qyzmetsiz qalady. Sonda Preziydent ne Elbasy: «Au, búl bizding óz tandauymyz. Latyngha kóshinder, ýireninder» dep aita ala ma? Ayta almaydy. Aytsa, olardyng qúqyn ayaqqa taptaghan bolyp shygha keledi. Orystardyn, orystildilerding narazylyghyna Kremli kózin júmyp otyrmaydy. Orystildi aqparat qúraldary, orys shovinisteri: «Qazaqstannyng soltýstik oblystary orys jeri» degen «jarapazandaryn» qayta bastap, qazaqtar turaly nebir ghaybat sózderdi aita bastaydy. Qazirgi ukrainadargha aityp jatqanday. Búl bizding tәuelsizdigimiz ýshin óte qauipti.

Men latyngha kóshuge qarsy emespin. Biraq jarym-jartylay kóshuge qarsymyn. Búdan qazaq útylady. Útylghanda da jaman útylady. Is qaghazdaryn qazaqshagha kóshire almay otyrghanymyz siyaqty latyngha da kóshire almaymyz. Sonda qazaq mektepterin, joghary oqu oryndaryn latynsha bitirgen qazaq jastary qayda baryp qyzmet atqarady. Eger eki әlipbiydi de paydalanatyn bolsaq, onda kiril «taqta» qalady da, latyn kenselerge «túmsyghyn» tygha almay jýrgen qazaq tilining kýiin keshedi. Múnday bolatynyn aldyn ala sezgen, zerdelegen ata analar ózderining de, balalarynyng da latynshagha basyn qatyrtpay, jappay orys mektepterine bere bastaydy. Búl qazaq tilining odan әri qúrdymgha ketuine jol ashady. Latyn әlipbiyinde shyghatyn qazaq gazet-jurnaldarynyng tirajy kýrt qysqarady. Kirilisagha ýirenip qalghan qazaq latyn әrpindegi gazetterdi ejiktep oqyp otyrmaydy. Orystildi gazetterdi jazdyryp alady. Búl qazaq gazetterining jabyluyna aparyp soqtyrady. Jappay orystanu jedel qarqynmen damidy. Latyngha kóshu baghymyz emes, sorymyzgha ainalady.

Ózimizdi latyngha kóshken ózbek, týrkimen, әzirbayjanmen salystyrmauymyz kerek. Olar óz tilderine aiqay-shusyz «bayaghyda» kóship alghan. Óitkeni olarda shu shygharatyn besinshi kolonna joq. Al bizde bar. Bizding tәuelsizdigimizdi kóre almay, shy shyghuyn tilep, búghyp jýrgender joq emes. Ondaylar keshegi dúnghan oqighasynyng mәnine boylamay, turasyn aitqanda boylaghysy kelmey, bәrine qazaq últshyldyghyn kinәlap jazghan joq pa? Múndaylar  erteng latyngha «zorlap» kóshiretin bolsa, elimizde dauyl túrghyzady. Múnyng bәri býgin emes, erteng is qaghazdary latyngha kóshkende tuyndaydy. Al endi osy bizge qajet pe? Latyn әlipbii «әkemizden» múragha qalghan әlipby emes. Al eger dýnie soghan tirelip túrsa, elimizdegi, qazaghy az oblystardaghy, qalalardaghy qazaqtardyn, qazaqtildi basqa últtardyng ýles salmaghyn ózbekter siyaqty toqsan, toqsan bes payyzgha jetkizip alayyq. Sonda u- shusyz kóshetin bolamyz. Al orystardyn, orystildi basqa halyqtardyng ýles salmaghy jiyrma payyzdan asyp túrghanda,olardyng aqyl oiyn, sanasyn imperiyalyq astamshylyq basyp túrghanda biz latyngha  kóshe almaymyz.  Kóshe alatyn bolsaq, otyz jyl boyy is qaghazdaryn qazaqshagha nege kóshire almadyq? «Latyngha kóshemiz» dep dauryghyp jýrgen ziyaly әlde ziyandy qauym osyghan jauap bersinshi. Turasyn aitqanda qazaqshagha kóshiruge orystar jәne orystildiler tarapynan shy shyghyp kete me dep qoryqtyq. Áli de qorqyp kelemiz. Latyn әlipbiyine kóshu de dәl osynyng synary. Osyny týsinu qiyn ba? Bizdey ekonomikasy, qorghanys quaty әlsiz elge latyn әlipbiyinen góri tynyshtyghymyz, tәuelsizdigimiz qymbat. Latynsha «anau әripti olay emes, bylay jazuymyz kerek», «grammatikasy bylay bolu kerek» dep, nege bosqa dauryghyp jýrmiz? Biz latyngha kóshe almaymyz. Kóshken jaghdayda elimizding tynyshtyghy búzylady. Odan góri latyngha kóshuge júmsalatyn milliardtaghan qarjygha ýisizderge ýy alyp bergenimiz paydaly.

IYә, osy sózderim ýshin meni «týtip jeytinderdin» kóp bolatynyn sezip otyrmyn. Biraq óz oiymdy, óz qaupimdi aitugha mәjbýrmin. Dauynyz bolsa, siz de aitynyz.

Damir Ábishev

Abai.kz