XXI ghasyrdyng halyqaralyq qatynastary ónirlik bloktardyng kýshengimen erekshelenip otyr.

Álemde ishki naryqty biriktirip, resurstaryn tiyimdi paydalanugha úmtylghan aimaqtyq odaqtar kóbeyse, geosayasy túrghydan kýrdeli aimaqtardyng biri – Ortalyq Aziya men Ontýstik Kavkaz da integrasiya iydeyasyna bet búruda. Keyingi uaqytta «Ortalyq Aziya – Ontýstik Kavkaz odaghy» (OAOKO) jóninde kóptegen oi-pikirlerimizdi jetildire kele, múnday qúrylymnyng ekonomikalyq, kólik-logistikalyq, energetikalyq jәne mәdeny túrghydan әleueti óte kýshti bolaryna sene bastadym. Búl iydeya әsirese týrki memleketteri ýshin jana mýmkindikter asha alady – dep oilaymyn.

Aldymenen aitarymyz, Ortalyq Aziya men Ontýstik Kavkaz ónirleri tarihy jәne mәdeny baylanystargha tola. Týrki tamyry bar Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrghyzstan, Týrikmenstan, Ázerbayjan – ózara jaqyn etnomәdeny kenistik qúraydy. Tili, dәstýri, tarihy tamyry úqsas halyqtar integrasiyany jenil qabyldaydy, búl – kez kelgen aimaqtyq birlestikting tabysty boluyna qajet faktor.

Aymaq elderi songhy jyldary kópvektorly sayasat jýrgize otyryp, syrtqy әserlerge tәueldilikti kemituge úmtyluda. Ásirese, Resey men Batys arasyndaghy shiyelenister, Qytaydyng belsendi ekonomikalyq ekspansiyasy, Iran men Týrkiyanyng aimaqtyq yqpaly – barsha eldi tengerimdi, derbes aimaqtyq sayasat izdeuge iytermeleydi. Odaq sonyng bir joly bolmaq.

Ekonomikalyq ózara tolyqtyru әleueti joghary. Ázerbayjan – energetikalyq resurstar men Kaspiy infraqúrylymynyng iyesi. Qazaqstan – iri shiykizat jәne astyq óndirushi. Ózbekstan – ýlken demografiyalyq resurstar men óndiristik bazagha iye. Qyrghyzstan men Tәjikstan – gidroenergetika kózderi, kóliktik kleshevina retinde manyzdy. Gruziya – teniz porttaryna, halyqaralyq dәlizderge shyghatyn qaqpa. Osylardy ózara tolyqtyryp, birikken naryq qalyptastyruy tabighy prosess.

Odaqtyng qúrylu joldary

Aldymen, sayasy integrasiya emes, ekonomikalyq әriptestikti terendetuden bastau tiyimdi. Mýmkin bolatyn qadamdar mynalar:

Odaq qúrylghan jaghdayda shekaralyq rәsimderdi jenildetu, kedendik stavkalardy ýilestiru, jalpy tranzit jýiesin engizu – sauda ainalymyn aitarlyqtay arttyrady. EO nemese Euraziyalyq ekonomikalyq odaq tәjiriybeleri paydaly oriyentir bola alady.

– Kaspiy arqyly ótetin múnay-gaz baghyttaryn әrtaraptandyru;

– Transkaspiy halyqaralyq kólik baghytyn (TITR) keneytu;

– Ortalyq Aziya – Kavkaz – Europa baghyty joly temirjol jәne avtomobili dәlizderin kópjaqty basqaru.

Ortaq damu bankin nemese investisiyalyq qordy qalyptastyru – biriktirilgen qarjylyq quat beredi. Týrki investisiyalyq qorynyng qazirgi júmysy osy baghytta mysal bola alady. Aymaqtaghy sertifikattau, fitosanitarlyq normalar, tehnikalyq reglamentter birizdense, týrki memleketteri arasyndaghy sauda kedergileri kemiydi. Ortaq bilim jýiesi, studenttik almasu, mәdeny jobalar – halyqtar arasyndaghy integrasiyany nyghaytady.

Odaqtyng alghashqy kezeninde kenester, forumdar, salalyq komiytetter qúrylyp, birtindep institusionaldyq negiz qalyptastyrylady. Tolyqqandy ekonomikalyq odaqqa kóshu ýshin 5–10 jyldyq kezeng qajet boluy mýmkin.

Odaqtyng negizgi qozghaushysy kim boluy mýmkin?

Bizding pikirimizshe, Qazaqstan men Ázerbayjan bastamashy ról atqara alady. Qazaqstan – Ortalyq Aziyadaghy eng iri ekonomika, geosayasy túrghyda da beytarap әri ornyqty memleket. Ázerbayjan keng logistikalyq infraqúrylymgha iye, Kaspiy aimaghyn Kavkaz jәne Týrkiya arqyly Europamen baylanystyratyn negizgi buyn.

Ózbekstannyng demografiyalyq jәne óndiristik әleueti de sheshushi ról oinaydy. Songhy jyldary Tashkent aimaqtyq integrasiyanyng belsendi qatysushysyna ainaldy. Gruziya – qara tenizge, Europa baghyttaryna shyghatyn basty qaqpa retinde strategiyalyq manyzgha iye.

Odaqtan týrki halyqtaryna qanday artyqshylyq bolady?

Odaqtyng qúryluy 100 millionnan astam halqy bar aimaq naryghyn qalyptastyra alady. Búl – ishki sauda, investisiya jәne óndiristi damytuda ýlken artyqshylyq.

Týrki elderinde shygharylatyn tauarlargha súranys ósedi. Jergilikti óndirushiler birynghay naryqqa júmys istep, bәsekege qabiletti ónim shygharady. Agroónerkәsip, mashina jasau, qúrylys, energetika, kólik salalary ózara tolyqtyryp, ónirlik brendter qalyptasuy yqtimal. Odaqqa kiretin elderding geografiyasy asa tiyimdi: Qytay – Ortalyq Aziya – Kaspiy – Kavkaz – Týrkiya – Europa baghyty, tútas tranzit dәlizine ainalady.

Búl Týrki әlemin Euraziyadaghy strategiyalyq «baylanystyrushy úiymgha» ainaldyrady. Jýk aghynynyng ósui esebinen budjet kirisi artady. Infraqúrylymdyq jobalardyng damuyna týrtki bolady.

Birlesken energetikalyq jýieler elderding ózara tәueldiligin kemitedi. Kaspiy múnayy, týrkimen gazy, qazaq urany, ózbek energetikasy – ortaq strategiyamen tiyimdi ýilesui mýmkin. Europagha jana eksport baghyttary ashylady. Energiya baghasy salystyrmaly túraqty bolady. Ónirlik energetikalyq hab qalyptasady.

Innovasiyalyq ortalyqtardyn, IT-parkterdin, ghylym mekemelerining kooperasiyasy týrki әlemining tehnologiyalyq damuyn jedeldetui mýmkin.

Týrki mәdeniyetining kýshengi

Ortaq aqparattyq kenistik, medialyq platformalar, tarihy múrany janghyrtu jobalary – týrki órkeniyetining halyqaralyq yqpalyn arttyrady.

Birikken Ortalyq Aziya – Ontýstik Kavkaz blogy әlemdik sayasatta derbes pozisiya qalyptastyrady. Aymaq óz mýddesin qorghauda birlesken týrde әreket ete alady. Ýlken derjavalardyng yqpalynan tәueldilik kemiydi. Týrki memleketteri halyqaralyq úiymdarda yqpaldy oiynshygha ainalady.

Qanday kedergiler bar?

Ár elding syrtqy sayasy baghytyndaghy aiyrmashylyqtar. Damudyng ekonomikalyq dengeyining birkelki emestigi. Keybir elderding basqa odaqtardaghy mindettemeleri (mysaly, EAEO). Ýshinshi derjavalardyng yqpaly men qysymy. Aymaqtyq qaqtyghystardyng yqtimal qauipteri. Degenmen búl kedergiler boyynsha da birtindep kelisimge kelu mýmkin.

Ortalyq Aziya jәne Ontýstik Kavkaz odaghy – bolashaqtyng yqtimal jobasy ghana emes, týrki әlemining ekonomikalyq jәne mәdeny órleuine jol ashatyn strategiyalyq mýmkindik. Osynday odaq qúrylsa, Euraziya kenistiginde jana, derbes, quatty aimaq qalyptasar edi. Bastysy – memleketterding sayasy erki, ekonomikalyq mýddelerding toghysuy jәne halyqtardyng ózara qoldauy.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz