Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Ghylym-bilim 3273 2 pikir 29 Mamyr, 2020 saghat 11:00

Bilimdi úrpaq qana elding ensesin kóteredi

Ghylymmen týbegeyli ainalysyp, әlemdi auzyna qaratatyn ghalymdar qazaqtyng ishinen shyqpaytynyna kim kepil? Al ghylymnyng atasy filosofiya emes pe edi? Jalpy әlemdi sharlaytyn, ghalamdy barlaytyn ghúlamalar  kóbinese ghylym salasynan shyghady ghoy. 

Osy orayda bir jarym ghasyr búryn úly oishyl retinde tanylghan aqyn Abay, myng bir jýz jyldan asa әlem elderin auzyna qaratqan ghúlama әl-Faraby eriksiz eske týsedi. Ekeui de ghylymnyng atasy sanalghan filosofiyany tereninen tolghaghan túlghalar ekeni barshagha ayan. Biyl ekeuining de  mereytoylary. Alghashqy kemengerding tughanyna 175 tolsa, al әlem tanyp, ghúlamalyghyn bayaghyda moyyndaghan әl-Faraby babamyzdyng ómirge kelgenine 1150 jyldyng jýzi bolypty.

Ekeui de bizding babalarymyz ekenin әriyne, maqtan tútamyz. Osyghan oray Memleket basshysy Q.Toqaev barsha júrt moyyndaghan alyp túlghalardyn  zor enbegin barynsha nasihattap, el kóleminde keninen atap ótuge sheshim qabyldaghany belgili. Jyl boyyna josparlanghan ghylymy sharalar, el ishinde jýzege asuy tiyis jәne kóptegen elderge belgilengen is-saparlar ókinishke oray, barshagha belgili sebeptermen jýzege aspay túr. 

Osylaysha artynda qalghan mol múralaryna, oiy tereng enbekterine el sýisingen eki túlgha da ghajap filosof, kemenger dana bolghanyn barynsha maqtan tútamyz. Búl ghylymnyng atasy filosofiya bolghanyn, solardyng bel ortasynda bizding danalarymyz jýrgenin taghy bir mәrte moyyndau.  Sony ózgelerge dәripteu.  

Filosofiya degennen shyghady, osydan otyz, qyryq jyl búryn filosofiya salasymen ainalysqan ghalymdardyng zamany jýrip, tereninen oy tolghaghan sala mamandarynyng bedeli aspandap túrushy edi. Orta mektepti bitirgen jastardyng deni shamasy jetse QazMU-ding filosofiya fakulitetine týsudi armandaytyn. Álemge aty tanylghan ghalymdardyng kitaptaryn oqyp, aituly filosof bolsam degen maqsattary bolatyn. Al qazir she? Ghylymnyng atasy atanghan filosofiya salasy nege toqyrap qaldy?

Kýni keshe ótken Últtyq qoghamdyq senim kenesining kezekti otyrysynda eldi tolghandyrghan ózekti mәselening bir parasy ghylym turaly oilar keninen talqygha týsti. Ghylym men bilim – eshqashan tausylmaytyn taqyryp. Bilimdi úrpaq qana elding ensesin kóterip, kósegesin kógertedi, ekonomikany órge sýireydi. Qazaqstan ekonomikasyn damytu adam kapitalyna baylanysty. Demek, ghylymdy jýieli týrde damyta bermese bolmaydy. Toqyraugha jol joq.

Al ghylymnyng bastauy mektepten bastalady. Bilimning negizi orta mektepten qalyptassa ghana ary qaray dúrys jolgha týsedi, ilgeri damidy. Al auyldaghy bilim dengeyi qalay?  "Diplommen auylgha" degen bastama shyn mәninde jýzege asuda ma? Keybireuler týnilip, auyldyng bolashaghy joq deydi. Aynaldyrghan eki syyr, bes qoyyn baghatyn jer qalmady. Ana bir jylghy jer satylady degen solaqay sheshim shyqqaly beri bәrin qolynda biyligi barlar iyelenip, satyp aldy. Sonyng bәrin týzetip, qalpyna keltirmey, auyldy órkendetu onay emes.

Últtyq qoghamdyq senim Kenesining kezekti otyrysynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev elimizde bilimge alty ese, әsirese ghylymgha jeti ese qarjy bólinetindigin qadap aitqany qalyng júrtshylyqtyng kónilinen shyqty. Ghylymgha, sonyng ishinde dәl qazirgi tanda medisina salasyna nazar audaru asa manyzdy. Ghalymdar jappay izdenip, әlemde oryn alghan indetti auyzdyqtaugha tiyisti sharalardy qolgha alyp, naqty nәtiyjelerge qol jetkizu ýshin naqty tapsyrmalar berdi. Eger Qazaqstan ghalymdary aituly janalyq ashyp, ghalamdy jaylaghan virusty joyyp, vaksinasyn tabar bolsa, kermet janalyq bolghanday. Álemdi alandatqan aty jaman indetting oshaghyn bizding ghalymdar  óshire alsa, Qazaq elin barsha júrt tanyp, biler edi, moyyndar edi. 

Memleket basshysy qadap aitqanynday, jalpy, bilim men ghylym jýiesin týbegeyli reformalaugha betbúrys asa manyzdy. Ekonomika ghylymsyz órge baspaydy. Býkil memlekettik sayasat soghan negizdelip, jýzege asuy tiyis dep  atap kórsetti Qazaqstan Preziydenti Q.Toqaev.

Songhy eki aida barlyq oqushy, býkil student qashyqtan, onlayn oqugha den qoyghany barshagha belgili. Mekteptegi balagha qosylyp, ata-ana da kompiuterge tesilip, internetke ýnildi, teledidaargha telmirdi. Múghalimder oqytudyng sapasyn arttyrugha әrekettendi, qaghazbastylyqtan arylghanday boldy. Sapasyz oqulyqtyng jaghdayy da kenes barysynda sәt sayyn tilge tiyek etildi. Onlayn oqytu barysynda auyl men qala arasyndaghy alshaqtyq taghy bayqaldy. Búghan bir sebep – internettin  auyldaghy әljuazdyghy. Tәjiriybeli, bilimdi múghalimderding jetkiliksizdigi. Osynyng bәri últtyq qoghamdyq senim kenesining otyrysy barysynda negizgi mәsele retinde aityldy. Auylgha joldama alyp, sonda júmys isteytin jas múghalimder men dәrigerlerding jaghdayyn jasap, enbekaqysyn eselep kóteru turaly sóz boldy. Endi sol mәsele naqty is jýzine assa jaqsy. 

Býgingi tanda bizding nazar audaryp, toqtalghymyz kelgeni, eldegi ghylymnyng sapasy. Joghary oqu oryndaryndaghy sapasyz bilim, key tústa diplomdardyng satyluy sekildi óreskel jaghdaylar oryn alyp otyrghany jasyryn emes. Studentterding onlayn oqudaghy kelensiz kórinisteri, memlekettik tildegi oqulyqtardyng jetispeui, múnyng bәri sapaly bilim alugha ýlken kedergi. Al sapasyz oqudan bilikti maman qalay shyqsyn. Ghylym qalay damysyn. Eldegi qaptaghan uniyversiytetterden qanday payda? Bәsekege tótep beretin, sausaqpen sanarlyq sapaly bilim bere alatyn az ghana joghary oqu orny da jetkilikti bolar edi. Sol bilim ordalary әlemge tanylghan Europadaghy, Amerikadaghy uniyversiytettermen taytalasa alatyn bolsa ghoy, shirkin. Sonda bizdegi múhit asyp, Europagha elendep otyratyn «aqyldy milar» ózimizde  qalar ma edi.

Qazir belgili bolyp otyrghanday, otyz mynnan asa jastarymyz shetelde oqyp jýr. Solardyng qanshasy elge qaytpay, óz qamdaryn kýittep, alghan bilimi men biligin ózge júrttyng iygiligine júmsap jatyr. Osyghan ishing ashidy, obal-aq. Eger solargha óz elimizde barynsha jaghday jasap, yntalandyrsa elimizding órkendeuine, ghylymnyng aitarlyqtay damuyna aituly ýles qosar ma edi. Bilim men ghylym – ekonomikanyng manyzdy salasy. Ol - aksioma, dәleldeudi qajetsinbeydi. Demek, jan-jaqty, sapaly bilim alghan mamandar óz elimizge auaday qajet. Solardyng biligi men tәjiriybesi Qazaqstan ýshin iygilikke jarasa qanekiy.

Osy arada ózgelerge de kóz tigip, qasymyzdaghy kórshilerge bir sәt nazar audarsaq, ózbek aghayyndarda mektep salasyn qamtityn Bilim ministrligi bólek ekenin kóremiz. Osyghan oray bizde de Ghylym ministrligi men Bilim salasy óz aldyna bólek bolsa sonda nәtiyjesi kóp bolar ma edi. Sol ministrlikterdi dalitpay, shaghyn qúrammen tiyisti salalargha tiyimdi qyzmet ete alatynday etip, jasaqtasa, qarjy da ýnemdeler edi. Taghy bir tilge tiyek eter jәit, bizdegi audandyq, oblystyq bilim salasynyng basqarmalary jergilikti әkimdikterge bir, ministrlikke bir baghynyshty bolyp jaltaqtamay, tikeley bilim salasyna qaraghany dúrys degen úsynystar aityluda.

Ghylym degende, tariyh, filosofiya, sayasattanu, ekonomika, basqa da naqty ghylymmen tikeley ainalysatyn salalargha barynsha nazar audaryp, qomaqty qarjy bólip, ong nәtiyjesin, qaytarymyn talap etip, jolgha qoysa el ekonomikasyna qosar ýlesi mol bolar edi.

Últtyq qoghamdyq senim kenesining osy otyrysynda Memleket basshysy Q.Toqaev pikir bildirushilerding oilary múqiyat tyndap, zer salyp, oryndy degen oilary qaghazgha týrtip alyp otyrdy. Demek, aitylghan sóz, ózekti mәseleler jerde qalmaydy. Sonyng ong nәtiyjesi, qaytarymy Qazaqstan Preziydentining qadaghalauynda bolady. Parlament te, Ýkimet te, jergilikti úiymdar, aimaqtyq әkimshilikter de tapsyrylghan mindet sharalardy mýltiksiz oryndaugha tiyis. Al mynanday qamqorlyqtan keyin bilim men ghylym salasynyng mamandary, barsha ghalymdar elimizding ekonomikasynyng órkendeuine ýles qosyp, qúlshyna kiriserine senim mol. Ghylymgha den qoyghan halyqtyng útary kóp.

Sayasat Beyisbay

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3522