Býgingi kýnderi elimizde keleshegin boljauy qiyn  óte qauipti qúbylys payda boldy. Búl islam men tәnirshildikting arasyndaghy alauyzdyq. «Islam bizding qazaqqa jat, músylmandar arabqúldar. Bizge islamnyng keregi joq, sebebi bizding ejelgi dinimiz tәnirshildik» tәrizdi oilar aityla bastady.

Abaytanushy jәne teolog retinde danyshpanymyzdyng ilimi ayasynda osy mәsele jóninde óz oiymdy aitugha úighardym.

Shyn mәninde, músylmandar men tәnirshilderding arasyndaghy búl alauyzdyq Abay    kórsetken Bolmys birligin týsinbey, ne bolmasa moyyndamaudan shyghyp otyr.

Al qazaq halqy ýshin búl eki aghymnyng da manyzy erekshe. Sebebi, qoghamymyzdyng ruhany bóligin islam qúrasa, al materialdyq bóligin tәnirshildik qúraydy. Býkil Bolmys ruhany jәne materialdyq bólikterden qúralady. Bolmystyng qúramyndaghy adamzat qoghamynyng da ruhany jәne materialdyq bólikteri bar. Sondyqtan, halyqtyng ruhany bolmysyn saqtau  jolynda búl ekeui de óte qajetti.

Búl maqalada islamnyng óte kerek ekenine dәlelderdi qysqasha keltireyik.

Islam imandylyqtyng tiregi. Adamgershilik imandylyqtan payda bolady. Abay «Pendege iman ózi ashady jol» dep tegin aitpaghan. Ghasyrlar boyy islam qazaq halqynyng ruhany tiregi bolyp, iman ózi jol ashyp, ony tarih sahynasynda kóptegen qiynshylyqtardan aman alyp shyqty. Qazaq halqyna islamsyz óz bolmysyn saqtap qalu qiyngha soghar edi desek artyq bolmaydy. Sebebi, islam sharighaty bergen erejeler men tәrtipter halyqtyng imanyn ósirip, qanday tarihy qiynshylyqtar bolsa da, búrys jolgha týsirmey, bir arnamen jolyn ashyp otyrdy.

Dininen aiyrylghan halyqtyng ruhany bolmysy qúldyrap, tarih sahynasynan joyylyp ketui mýmkin. Kóptegen úsaq últtardy bylay qoyghanda, býgingi Sibirding buryat, hakas tәrizdi ejelgi halyqtarynyng taghdyry búghan jaqsy dәlel. Otarshyldyq olardy ejelgi tәnirshildikti qaldyryp hristian dinin qabyldaugha mәjbýr etti. Halyq búrynghy dinin úmytyp, jana dindi tolyq qabylday almady. Halyq ruhany azghyndap, imandylyq әlsiredi. Ruhany әlsiregen halyq býgingi kýnderge deyin maskýnemdikke salynyp, qúldyrau jolynda. Halyqtyng sany bolsa, jyldan jylgha azayyp, últtyng joyylyp ketu qaupy tónip túr. Ózderining ejelgi dininen aiyrylghan Sibir halyqtary osylay qazirgi kezde demografiyalyq kriziske úshyrap, moralidyq jaghynan qúldyrap, últtyghyn qorghay almay, eldiginen aiyrylyp bara jatqany belgili.

Tipti, bizding elde de, egemendik alghan toqsanynshy jyldary erkindik alghan halyq «Tamaghy toqtyq, júmysy joqtyq, Azdyrar adam balasyn»  dep Abay aitqanday, júmys joq bolyp, uaqyt ótkizu ýshin maskýnemdik, qarta oiyndary, oiyn-sauyq tәrizdi azghyndyq jolgha týsip ketip edi. Ásirese, maskýnemdikting әseri kýshti boldy. Araq iship mas bolghan adamdar eshbir oiyn-toydy ayaghyna jetkizbey úrys, janjalgha ainaldyryp jiberetin. Tóbelessiz toy bolmaytyn. Býkil halyqty jaylaghan múnday soyqyn jaghdaydan shyghu qiynnyng qiyny edi.

Qazaq halqyn osynday qiyn jaghdaydan aman shyghuy islam dinining arqasynda desek artyq bolmaydy. Sebebi, jastar meshitke baryp, imandylyqty qabyldap, araqtan bas tarta bastady. Tipti, araq ishpeytin, taza toylar payda boldy. Osylay halqymyz maskýnemdikten onay qútyldy deuge bolady.

Islamnyng taghy bir qajettiligi -- eldi demografiyalyq krizisten aman alyp shyghu. Býkil әlemde, onyng ishinde Evropa, Amerika elderinde, tipti, shyghystyng Japon, Koreya tәrizdi myqty elderinde de, demografiyalyq qúldyrau bastalghany belgili. Demograf ghalymdardyng aituynsha, últ joyylmau ýshin otbasynda keminde ýsh bala bolu kerek eken. Sebebi, qoghamda týrli sebeptermen úrpaq qaldyra almaytyn  otbasylar, erte shetinep ketetin balalar, tipti, ýilenbegen boydaq adamdar bolady. Ýshinshi bala solardyng kemistikterin jauyp, ornyn toltyrady. Al urbanizasiya dәuirinde býgingi kýnderi halyq qalagha aghylyp, otbasyndaghy bala sany azayghandyqtan, kóptegen elderde halyqtyng jalpy sany jyldan jylgha qúldyrauda. Búl qúbylys bizding elge de tәn. Sebebi, qalalyq ómir kópbalaly otbasy ýshin óte qolaysyz. Ghylymiy-tehnikalyq órkeniyetting әserimen osylay kóptegen últtar joyylu ýstinde. Qazaq últy da býkil adamzatqa ortaq qoghamnyng osy zandylyghynan shygha almay, joyylyp ketu qaupy bar. Búl joldan shyghudyng joly bireu -- ol islam. Sebebi, islamda abort, LGBT, genderlik  sayasat tәrizdi otbasyna ýlken núqsan keltiretin qúbylystargha tiym salynady. Músylmandyqty berik saqtaghan elderde halyqtyng sany azaymay, kerisinshe, jyldan jylgha molayyp keledi. Halqynyng azangyna baylanysty Evropa elderi olardy qabyldaugha mәjbýr bolyp otyr. Osylay býgingi kýnderi Aziya men Afrika elderinen shyqqan músylmandar sany kóbeyip, «Europa týsin ózgertip barady» degen ashy shyndyqty bildiretin oilar aitylyp jýr.

Sonymen birge, islam imandylyqty ósiru arqyly qogham ómirin ýilesimdi bolugha mýmkindik beredi. Tәn qúmary biylegen býgingi zamanda otbasynyng qúldyramay, tuystardyng arasyndaghy birlikti saqtau jolynda manyzy óte ýlken ekeni belgili. Adamgershilik qúndylyqtar qoghamnyng negizgi tiregi. Islam qaghidalary búl qúndylyqtardy tolyghymen qamtityn belgili.

Islam bizding el ýshin últymyzdyng birligin saqtau ýshin ghana emes, sonymen birge, oy órisin Alla taghalagha baghyttap, halqymyzdy músylman әlemining egrogeri ayasynda bolugha mýmkindik beredi.

Sonymen, býgingi kýnderi islam dini halqymyzdyng ruhany tiregi, jәne ózining últtyq bolmysyn saqtau jolyndaghy negizgi faktor bolyp tabylady.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog

Abai.kz